CC BY
41
«Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык» — международный информационно-аналитический журнал №1 (06). Июнь 2014 (http://ce.if-mstuca.ru/)
УДК 811.512.122'36 А445
С. Ш. Акымбек Алматы, Казахстан ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ ФОНЕТИКА: ПРОСОДИЧЕСКИЕ ПРИЁМЫ ВЫРАЗИТЕЛЬНОГО ЧТЕНИЯ ТЕКСТА
В данной статье рассматриваются актуальные проблемы функциональной фонетики. В частности, объектом исследования является проблема единой функции компонентов интонации в речи. Такие компоненты интонации, как мелодика, ритм, пауза, стилистическая окраска, выразительность, выполняют особую роль во всех областях стилистики речи. Исследование интонации с этой точки зрения дает возможность сделать научные выводы о познавательном и эстетическом значении человеческой речи.
В статье отмечается, что научно-теоретические проблемы объекта исследования функциональной фонетики многогранны, их решение является основной задачей современного казахского языкознания. Природа речи, а особенно функция звука очень сложна. Поэтому основной целью статьи стало рассмотрение фонетики слова как интеллектуального, психофизического, психолингвистического, эстетического явления.
Ключевые слова: интонация, просодические приёмы, ассоциативный эксперимент, стилевая окраска, синтагма, ритм
S. Akymbek Almaty, Kazakhstan FUNCTIONAL PHONETICS: PROSODIC METHODS OF TEXT
EXPRESSIVE READING
The actual problems of functional phonetics are considered in this article. The object of the research is particularly the problem of a common function of intonation
© Ацымбек С.Ш., 2014
components in speech. Such intonation components as speech melody, rhythm, pausation, stylistic colouring and expressiveness play a special role in all areas of speech stylistics. The intonation research from this point of view gives us the opportunity to draw scientific conclusions about cognitive and esthetic value of human speech.
It is noted in the article that scientific-theoretical problems of the object of the functional phonetics research are many-sided; their solving is a main aim of the modern Kazakh linguistics. The nature of speech, and especially the function of sound is very difficult. Therefore consideration of word phonetics as an intellectual, psychophysical, psycholinguistic and esthetic phenomenon became the main purpose of the current article.
Key words: intonation; prosodic methods; associative experiment; stylistic colouring; syntagma; rhythm
ЭЭЖ 811.512.122'36
С. Ш. Акымбек Алматы к-, Казахстан ФУНКЦИОНАЛДЫ ФОНЕТИКА: МЭТ1НД1 МЭНЕРЛЕП ОКУДЫЦ ПРОСОДИКАЛЬЩ ТЭС1ЛДЕР1
Б^л макалада функционалды фонетика мэселесшщ кeкейкестi мэселеш карастырылады. Атап айтканда, интонацияныц K0Mn0HeHTTepi сейлеу агымында бiрт¥тас функция аткаратыны зерттеу нысанына алынды. Интонацияныц эуен, ыргак, кщрю, каркын сиякты танымдык тэсшдер колданыс тiлi стилистикасыныц барлык саласында езшщ стильдiк бояуымен, кeркемдiгiмен ерекше рел аткарады. Интонацияны осы т^ргыдан зерттеу терецдетш карастыру аркылы адам сeзi танымдык жэне эстетикалык мэнше гылыми т^жырым жасау кeзделiндi.
Б^л макалада б^л салага катысты зерттелiнбеген ютер мен проблемалар ете кеп, функционалды фонетика саласыныц зерттеу нысаны, оган катысты гылыми-теорияльщ мэселелер, жалпы гылыми теориясын жасау, практикалык
мэнш ашу, максаты мен мiндеттерiн керсету - бYгiнгi казак тiл гылымыныц кезек кYттiрмейтiн мiндеттерiнiц бастылары. Сез сейлеу эшресе дыбыстаудыц функциясыныц табигаты ете кYPделi. Сондыктан сездiц дыбысталуыныц интеллектуалдык, психофизиологиялык, психолингвистикалык, эстетикалык кубылыс ретiнде тану оныц мацызды сипатын аныктауда басты мiндет ретiнде алынады.
ТYЙiн сездер: интонация, просодикалык тэсшдер, ассоциативтiк эксперимент, стильдiк бояу, синтагма, ыргак
Казак тiлiндегi мэнерлеп окудыц негiзiн курайтын интонациялык жYЙесiн аныктауда оныц синтагма аркылы тутастыкта туратын просодикалык тэсiлдерiнiц мацызын керсеткен дурыс. Эуен, каркын, узактылык, кiдiрiс, Yдемелiлiк, тембр - интонацияныц негiзгi компоненттерi ретiнде зерттелiп келедi. Оны баскаша просодикалык тэсiлдер деп те атайды [1, 35 б.]. Интонацияныц аталган компоненттерi сез агымында бiрiмен-бiрi тыгыз байланысты болып керкем сейлеудiц непзш курайды. Казак тiлiнiц прагмастилистикасына арналган зерттеулерде былай делiнген: фоника гылымыныц жеке саласы ретшде интонация гылымы белшш шыкты. Интонацияныц кеп жакты термин ретшде аталу сыры эл1 жан-жакты зерттеуд1 керек етед1. Интонацияныц эр тYрлi сыры мен кырын зерттеу жаца мацызды теориялык эрi практикалык тужырымдарга ие бола алады [2, 191 б.].
Сейлеушi мен тыцдаушыныц тiлдiк бейiнiне карай олардыц барлык тYрлерi эр уакытта бэрi бiрдей орын алады жэне бэрi бiрдей тыцдаушыга анык естiледi деп айта алмаймыз. Жалпы алганда интонацияныц компоненттерi тiл-тiлдердiц бэрiнде колданылатын ортак просодикалык тэсiл болып табылады. Бул компоненттер негiзiнен тiлдердегi сейлемдердiц айтылу максатына карай ажыратуга катысады.
Интонацияныц компоненттерi сейлеу агымында жеке-жеке емес, тутасып, бiр-бiрiмен бiрiгiп, кейде бiреуi басым тYсiп, кейде барлыгы бiрдей децгейден
кершш сeйлемдi ^йымдастырып, безендiрiп тирады. Эуен, ыргак, кщрю, каркын сиякты танымдык тэсшдер колданыс тiлi стилистикасынын барлык саласында езшщ стильдiк бояуымен, керкемдтмен ерекше рел аткарады. Керкем мэтiндi дауыстап дыбыстап окыганда просодикалык тэсшдер мацызды орынга ие. Стильдiк зандылыктар сез сазымен сабактасып магынасыз, мэншз ойдан тазартады. Просодикалык тэсiлдер аркылы кез келген сейлеу YPДiсiнде, шыгарма тiлiнде, мэтiнде, тiл дыбыстарында стилистикалык бояу анык байкалады.
Интонациянын манызды да белгiлi компоненттерiнiн бiрi - пауза немесе кщрю. Сейлеу агымында болатын Yзiлiстi пауза дейдi. Кщрю кызметше карай синтагмалык, физиологиялык, эмоциялык, жагдаяттык, логикалык деген тYрлерге белшедг Кiдiрiстiн тiлдегi кызмет дегенiмiз, оньщ бiр бYтiн мэтiндi фразаларга, синтагма, ыргакты топ, сездерге белу гана болып коймай, сонымен бiрге интонациянын баска компоненттерiмен косылып сeйлемдердiн тYрлi мазм^ндык, эмоциялык т.б. карым-катынастарын аныктауга катысуы деп айтуга болады.
Кщрю акустикалык жагынан дыбысталудын токтаганын, физиология тарапынан артикуляциянын тыйылганын бiлдiредi.
Сейлемдеп кiдiрiстiн орнына байланысты сeздердiн езара карым-катынасы мен функциясы eзгерiп отыратынын С.Мырзабеков, Э.ЖYнiсбек дэлелдеген. Мысалы ретшде агашуйдвгой жэне агаш // уйдвгой деген пркестердщ ара жiгiн ашып немесе жауып айтып керуге болады. Сонда ыргактык топтар аралыгындагы кщрю ритмикалык топтар iшiндегi кiдiрiстен 1,5 жэне 2 есе артык болады екен. Фразалар аралыгындагы кiдiрiстер синтагмалар арасындагы кiдiрiстен элдекайда кeлемдiрек болып келедг ^азiр тэжiрибеде кiдiрiстi транскрипциялау Yшiн /, //, /// белгшерш пайдалану дэстYрi калыптаскан. Сонымен бiрге ой екпiнiн (~) керсету де кездесед^
Сейлеу агымын дыбыстап айту дагдысынын нэтижесiнде каркынды тYрлендiруге мYмкiндiк аламыз. Керкемсез шеберлерi мэтiннiн тегше байланысты каркынды жылдам езгерте алады. Мысалы бiр жайтты нактырак
айту кажет болганда сезбен сeйлемдердi анык айтуды сактаумен катар ете жогары жылдамдыкпен айту кажет болады. Баска жагдайда мэтш жанры сeздi дыбыстау жылдамдыгын баяулатуды талап етедi. Сeздi дыбыстаганда баяу дыбыстау - карапайым spi кец таралган тэсш болып шыгады. Осындай тэсшмен дыбысталган сездер еpекшеленедi жэне косалкы эмоцияга немесе магынага ие болады.
Каркынныц к^былып т^руы керкем эдебиет стилiне тэн болып келедi. Негiзiнен б^л мэтшдердщ каркыны орташа деп аныкталады, минутына 70-80 сез. Ал ойнакылыкты кажет ететш эзiл эцгiмелеpде минутына 90 сезден асады. Ауызекi сейлеу тш стилiнiц каркыны 70-80 сез аралыгын камтып отырады. Сонымен бipге каркынныц мeлшеpi туралы сез козгаганда сейлеушшщ жеке бас касиеттеpi мен экстралингвистикалык себептерге назар аударып отыру да кажет. Каз1р тэжipибеде каркынды жазба мэтшде транскрипциялау Yшiн
,________________,............ белгiлеpiн пайдалану дэстYpi калыптаскан. Тацбалардыц тэpтiбi
баяудан жылдамга карай орналаскан.
Интонацияныц басты курамдас бeлiгi - эуен. Эуеншз ауызекi сейлеу тiлiндегi сейлем ешбip тиянакты ойды бiлдipе алмайды. ТYптеп келгенде, сейлеу тiлiнiц агысын белшектерге мYшелеп жiктейтiн де, олардыц басын косатын да эуен мен кщрю. Екiншiден, сeйлемдеpдiц коммуникативтiк тYpлеpiн аныктауда, ягни олардыц айтылу максатына карай (хабарлы, с^раулы, б^йрыкты, лептi) белшушде Yлкен кызмет аткаpады.Yшiншiден, грамматикалык жэне лексикалык тэсiлдеpмен косылып сeйлемдеpдiц жалпы магынасын беруге, оныц стильдiк ерекшелштерш аныктауга катысады. Тepтiншiден, сез тебектершщ синтагмалык жинакталуымен косылып, сeйлемнiц логикалык жэне эмоциялык мазм^нын жеткiзуде мацызы зор. Kазip
тэж1рибеде эуенд1 жазба мэтшде транскрипциялау ушш ' ■ *
белгiлеpiн пайдалану дэст^ калыптаскан. Тацбалардыц пiшiнi калыпты, жогары немесе темендейтшш кepсетедi.
Аталган просодикалык тэсшдер экспрессивтш кызмет аткарады, осы сейлеудщ дыбыстык жагы барлык сейлеу мэтшдершде тыцдаушыга алуан
тYpлi эмоционaлды эpi экспpессивтi эсеp беpе aлaды. Kopкем эдебиет тiлiнiц де, эдеби тшдщ де негiзгi мaтеpиaлы - хaлык тiлi, хaлык тш бaйлыFыныц бapлык кaт-кaбaты. Сондыкган дэyipлеp бойы кaлыптacкaн нешеме тYpлi кopкемдiк aмaлдap сoз оpaйынa сэйкес уйлешмш тayып колдaныcкa тYсiп жaтaды.
Мэнеpлеп оку кезiнде бapлык стильдiк pесypстap пaйдaлaнылaды, оныц бaсты белгiлеpiне aca бейнелi тiлдiк бipлiктеp: метaфоpa, фpaзеологиялык тipкеcтеp; тypa мaFынaдaFы coздiц ayыcпaлы мaFынaFa ayыcy ^бтет^^ кYmтiлiгi, шз тipкеcтеpiнiц cемaнтикaлык кызметшщ mекciздiгi жaтaды. Kopкем окyдa ^тымды coздеp, фpaзaлap мен мaкaл-мэтелдеpмен кaтap лекcикaныц тYpлi кaтпapлapы дa пaйдaлaнылaды. Ондa эдеби ноpмaдaн жoндi-жoнciз жэне мaкcanы-мaкcaтcыз ayыткyлap дa кoп Ymыpaйды, cондыктaн мэнеpлеп оку Yлгiciнiц нaкты 6ÍP жaлпыFa оpтaк Yлгici кaлыптacпaFaны кopiнедi.
Сoйлеy aFымындa мэтiн к¥pылyы мен жacaлyындa кызмет aткapып, эpi ондaFы aйтылFaн coздiц коммyникaтивтiк мaFынacын, эмоциялык-экcпpеccивтiк кыpлapын aныктayдa coз эyенiнiц жоFapылayы мен тoмендеyi, coз бoлmектеpiнiц белгш 6íp ya^rc apaлыFындaFы YзaктылыFы мен, шз aFымындaFы кiдipic, aйтылымыныц ^^b^ip бipлiгiн еpекmелеп тYЛFaлaндыpyдaFы ^p^ffl жэне де aдaмнbщ кoцiл-кYЙi aхyaлын жеткiзyдегi тембp деген тэpiздi интонaция компоненттеpiнiц, яFни пpоcодикaлык тэciлдеpдiц оpны бoлек.
Kopкем эдебиеттi мэнеpлеп оку кезщдеп пpоcодикaлык тэciлдеpдi д^ыс пaйдaлaнa бшу, coздiц мaFынaлы эpi мэндi болуыта эcеp етедi. Осыныц кaнmaлыкты юке acыpyFa болaтынын текcеpy Ymiн бшм aлymылapмен бipiге отыpып мэтiнге мынaдaй тpaнcкpипция жacaп кopдiк.
Жaзбa н^с^сы:
Ертеректе жасы тоцсанза келген 6ip хан елтщ аса ^prnmi жас цызына квцт ауып, сол ць^ы жар етпек оймен ЦYàа тусуге аàамын жiберiптi. ^bi3àbiq же-шешеа жаушь^ан xабарàы естт, не àеп жауап беруге свз таба алмапты. Сонàа цыз хан жаушыларына жумбацтап былай àеген екен:
- Менщ цуным - он цозы, жиырма 6epi, отыз нар, цырыц ардагер, тоцсан дорба.
- Цыздыц бул жумбазын цуда тусуге барзандар ханза айтът келедi. Буны хан да, нвкерлерi де шеше aлмanты. Кешн сол елдщ бiр дЫмар шешеш былайша шешкен екен:
- Он цозы дегеш - адам он жасында сеюрген цозыдай болады. Жиырма жасында цайтшс цасцырдай, отызда толысыт, нардай болады дегем, ал цырыцта елге цaдiрi артады, елуде елде арцыразан айзырдай боласыц, ал^гс жаста ат тайса, жеттсте ноцталы малдай, сексенде шiдерлi аттай тусаласыц. Тоцсан дорба дегем тоцсанза келгенде Шнт цалзан цу суйекке тецелесщ дегендердi мецзеген.
Бул шешудi ест^ен хан вз уацытыныц вткешн, кэршктщ жецгешн мойындазандай «ah урыт» твсегте цулазан екен. Айтылу н^скасы:
EpmepeKjne_ И жасы^тот^саща^ге^ген / ôjjzjxcm И !
жас^ызына / ШНИ^ФШ!. Н сол^гызоы i жа^^ептег^огкмен' Ц^осГт^су\гв_ / QàŒ\mHj^i6epinmi_ //// Кыздыц=эке<аещесг // жаугиы^н^шбард°=еспип // ШЦ^ей jyfcm'anjn ерууге И свс^таб^дллштпы /// Соноа^гыз // шп^жауга ъи арына / ж^моа^тап / была{ГЪегёп~ёк^_ ///
— MçUÎJi~ Ü <¿4-J?QÍk.¡! ЖИ-ЫЁ-Уд^бQPY-¡¡ MФйЁ
хпнг^^штът^келет° /// Eïhï :: xcrñ~da ~ // некерлеру àe ~Н шеш^агшт^ы. Кейт / сол^елдщ / бгр^д¡щар^шешен[ ~ / бьиайша^шешкен^е^н ///
- Он.~ H QàoM_ /_ оп^жасынд^х ° /// ЖиъщлшjHcacbindci H çawmaçj^çfëipàaù // отызда^тол°с^п Н Hapà_aù_J)Q2am°/desejñ// а?'_цыры^1пд ! елге*! JiodlpFapmafh" И ёлууде / елде / Н атшш ишста // ат тайса // жетпкте / ЯШШШъГл^даи И сексенде / wJàep.i °^ammàiij}î^çajaçb^i /// Тоцсандор (шдегеш - // то^саща=г_елге^де' П Liminj<^usan /
! iQnizeHjiaH Н вз^ЮШШМШЧ^ЖКР^У^ ! i
Бул мэтiндеpдiц кopкем mыFapмaдaн aлынFaндыFын a^apy киын емес. Бул cтильдiц мынaдaй еpекmелiктеpiн тaнытyFa болaды: 1. ОкиFaны, бaяндaп кaнa KOймaй, cезiмге де эcеp етедi. Mыcaлы: кyaнy, oкiнy, тaцдaнy т. б. сиякты cезiмдеp тебipенyден тyындaйды. 2. Kейшкеpдщ oз coздеpiн де колдaнылaды. Тiлдiц cypеттеме жэне кopкемдегim coздеpi жиi кездеcедi. 3. Тiлдiк бapлык кacиеттеpiн еpкiн колдaнaды. Ал бул мэтiндi окыpмaн д^ыс окып тYciнyде тыныс белгiлеpiмен кaтap, эуен, ^p^ffl, ¥зaктылык, кiдipic, тэpiздi пpоcодикaлык тэciлдеp, сонымен бipге кейде оpфоэпиялык ноpмaлap кaтapындa кapacтыpылaтын тYpлi Yнем зaцдapыныц мaцызы oте зоp.
Сoйлеy тшнщ бacкa дa бipлiктеpi сиякты мэтш интонaциялык т¥PFыдaн кapacтыpFaндa дa 6íp бYтiн тутастык болып caнaлaды. Ол oз aлдынa 6íp-бipiнен мэтшшшк бacкa кiдipicтеpден ¥зaктылыFы жaFынaн кoлемдipек дayыc кiдipicтеpiмен a^ipa^rna^ffl кYPделi синтвксисик т¥тacтыктapдaн т¥paды. Ал эpбip сит^сис^ тYтacтыктapдaн дa oзiндiк интонaцияcы бaйкaлaды. Эцгiменiц бacтayы мен aяFын бiлдipетiн, яFни оны кoмкеpiп ^pa^rn coйлемдеpдщ интонaцияcы оныц тaкыpып opбyiне кызмет ететiн оpтaцFы
бoлiмнiц к¥PaмындaFы бipлiктеpдщ aйтылy caзынa бaяyыpaк, aнaF¥pлым бэсец, YзaктылыFы молыpaк, едэyip кYmтi, caлмaктыpaк болaды. Сyпеpcегменттiк децгей болып caнaлaтын интонaцияныц кopiнic тaбaтын жеpi - мэтш. «Жaзбa тiлдегi mыFapмamылык YPДicте эp aвтоp, эp жaзymы жaзып отыpFaн мэтiндi, яFни жaзбa тшн эp ya^irra pитмикaлык топтapFa бoлiп кaнa коймaй, оныц интонaцияcын дa «естш» отыpaтыны тaбиFи жaйт», «...6íp мэтiндi эpкiмнiц эp тYpлi окуы сол мэтiннiц мaзмYнын жете тYciнбеyiнен болaтын сиякты. М^ад^ жaFдaйдa ол мэтшнщ мaзм¥ны дa ayыткып кетyi эбден мYмкiн» деп aтaйды [1, 94 б.].
KYPделi cинтaкcиcтiк тутастык K¥PaмындaFы бipкелкi, бipыцFaй, 6íp capынмен жacaлFaн бaйлaныcтapды кopcететiн интонaция бipыцFaй мYmелеpдiц
интонациясымен ^ксас, сэйкес келiп отырады. Ал созылынкылыгы ^зынырак синтаксистiк кiдiрiстен сон, жалпылауыш магына YCTen т^рган немесе ой корытындысын бiлдiрiп т^рган сейлемдер айтылады. Кейде м^ндай кiдiрiстер кYPделi синтаксистiк т^тастыктардын магыналык топтарынын ара жтнде, эсiресе карама-кайшылык, салыстыру, салгастыру жэне градация керiнiстерiнде болуы мумкш.
Дегенмен, интонация мен синтаксис арасындагы тыгыз байлыныс бар, ейткенi тшдщ суперсегменттiк денгейi болып карастырылатын интонация бiрлiктерi сегменттiк денгейдiн Yстiнен келш, мэтiндегi синтагма мен сейлемдерде кершю табады. Бiрак ол екеуi арасындагы кYPделi катынас айтылган ойдын магынасын бiрдi-бiреуiнiн, бiрде екiншiсiнiн тура жетюзш отыратынымен ерекшеленедi.
Просодикалык тэсiлдер баска тшдш бiрлiктерден окшауланып керiнiп тирады. Дыбыстын айтылу сазы, стильдiк мэнер, окырманга эсер ету, дыбыстык уйлешмдшк керкем эдебиет стилiнде басты релдi аткарды. Дыбыс Yйлесiмдiлiгi буындардын эуендшп, эстетикалык максатка сай iрiктелiп, ойды жеткiзудегi амал ретiнде кызмет аткарады. Керiп отырганымыздай интонация керкем мэтш стилшде де Yлкен рел аткарады: эр тYрлi стиль мен жанр тYрiн ынгайда безендiредi, мэтiндi эр тYрлi магыналык белiктерге беледi, тындаушыга эмоционалды-эстетикалык кырынан эсер етедi, фразалык байланысты камтамасыз етедi. Интонация керкем мэтiндi бейнелеу кызметш аткарады. Жеке тшдеп интонация ерекшелiгi, ен алдымен, сездiк екпiн типiмен тыгыз байланысты: б^нын езi интонация белiктерiнiн функциялык жYгiнiн эр тYрлi белiнуiне байланысты болады.
Г. Смаг^лова: «Суреттеу - окиганын бiр детальдык сипатын беруде жэне шектеулт бар, сондай-ак кейшкердщ iс-эрекетiмен катар баяндалуы» дейдi. Бершген аныктамалардын ен нактысы осы болып табылады. Керкем туындыдагы каhарманнын характереологиялык-психологиялык болмысы керкемдiктiн кептеген бояулары аркылы керiнiс табатыны белгiлi. Баяндау агымында кездесiп отыратын тYрлi монолог, диалог жэне суреттеу
амалдарынын барлыгы кейiпкердiн характерiн сомдап, психологиясына Yнiлдiруге ^мтылатыны мэлiм [2, 13 б.]. Осындай ерекшелiктi жогарыда талданган мэтiннен керiнетiн ханнын амал-эрекетiн байкауга болады.
Б. Шалабай: «^i т^ргыдан энгiмелеу мен суреттеу - болмысты жакын кашыктыктан шектеулi кенiстiк пен уакыт iшiнде бейнелеу деген сез. Баяндаудын ез алдына белек формасы тYрiндегi суреттеуде окига жакын кашыктыктан алынады. Ол iрi орта жэне жалпылама тYPде берiледi. Iрi т^ргыда суреттеу табигатты, коршаган ортаны бейнелеуде, кейшкер портретiн жасауда, онын шю кенiл-кYЙiн беруде колданылады. Iрi т^ргыдан алу жогары дэлдiкке, толыктай бейнелеуге жетюзедЬ) дейдi [3, 20 б.]. Осындай жагдайды ашып керсету Yшiн мэтiндегi кыздын айткан сауалына косымша тон косып, салмактап, дыбыстын кушш арттыруга болады.
«Интонация синтаксистiк жэне лексика-семантикалык к¥ралдарымен тыгыз байланысты бола отырып, сейлесiм мен мэтiндi жасайды» деп жазады Г.М. Эзiмжанова [4, 40 б.]. Сейлеу кезшде жогарыда керсетшген бунактар бiр-бiрiмен езара катынаска тYсiп айтылады да, синтаксистш талдау кезiнде сейлем мYшелерi тYрiнде керiнедi. Сонда бастауыш пен баяндауыш, аныктауыш пен аныкталатын сез, толыктауыш пен толыкталатын сез, пысыктауыш пен пысыкталатын сез бiр ыргакпен айтылады да, ритмикалык топ курайды. Сонын езiнде олар мiндеттi тYPде iргелес, кершi т^руга тиiс, араларына кебiрек сез енген сайын олар тугастыгынан айырылып, ажырап кетедi. Жогарыда аталган мэтiнге карай отырып бастауыш пен баяндауыштын алшак немесе iргелес т^рып киысуына байланысты кiдрiстiн те койылу тэртiбi езгеруiн байкауга болады. Эрине, мэтiнде керiнiс тапкан баска да дыбыстык к¥былыстарга катысты талдау ж^мысын толык бергенмен, сараптауда керсетпегенiмiз рас. Жалпы осы саламен айналысып жYрген тiлшi галымдарга тYсiнiктi болгандыктан калдырып отырмыз.
Дорыта келгенде, казак тшнщ интонологиялык жYЙесi керкем окылган мэтiндi толык транскрипциялаудын эдiстемелiк жагын толык жет1вдрш болды
деуге болады. Оны болашакта оку YДерiсiнде пайдаланып насихаттау уакыт еншiсiнде.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Базарбаева З.М. Казак тiлi интонациясынын негiздерi / З.М. Базарбаева. Алматы, 2002. 202 б.
2 Элкебаева Д. Казак тшнщ прагмастилистикасы / Д. Элкебаева. Алматы: Казак университет^ 2008. 272 б.
3 Шалабай Б. Керкем проза тш / Б. Шалабай. Алматы, 1994. 20б.
4 Эзiмжанова Г.М. Казак керкем проза мэтшшщ прагматикалык элеуетi / Г.М. Эзiмжанова. Алматы, 2007. 40б.
С.Ш. Акымбектщ тандамалы енбектерi
1. Дауысты дыбыстар тiркесiнiн мэселелерi Баспа Каз¥У хабаршысы. Филология сериясы. № 1 (135). Алматы, 2012. 53-55 бб.
2. Мэтшде орфоэпиялык нормаларды iске асырудын эдiс-тэсiлдерi. «Фонетика гылымдарынын езектi мэселелерг даму кездерi мен болашагы» атты халыкаралык гылыми-теориялык конференция материалдар жинагы. 2012. Тiл бiлiмi институты. 300. 38-42 бб.
3. Морфема жтндеп диссимиляциялык к^былыстар жэне морфонология. Баспа «Казак эдеби тш: тарихы, казiргi жайы жэне кемелденуЬ) атты республикалык гылыми-теориялык жэне эдiстемелiк конференция материалдары. Алматы: Арыс баспасы, 2012. 239. 33-37 бб.
4. Латын графикасынын элеуметтiк мэселелерi. «Халыкаралык кенiстiктегi казак тш» (А.Байт^рсыщлы элiпбиiнiн 100 жылдыгына орай) гылыми-практикалык конференция материалдарынын жинагы. Астана, 2012. 112 б. (2012 жылгы 28 караша) 48-52 бб.
5. Керкем мэтвдд мэнерлеп окудагы просодикалык тэсшдер. «^азiргi тiл бiлiмiнiц басымдыктары жэне тYркi элемЬ> халыкаралык гылыми-теориялык конференция материалдары. Алматы: «Арыс» баспасы, 2013. 318 б. 256-280 бб.
6. Казак тшндеп орыс сездерiн транслитерациялау мэселесi. Язык и культура. Материалы XI международной научной конференции по проблемам когнитивной лингвистики «Новые парадигмы и новые решения в когнитивной лингвистики» (6 июня 2013 год). Алматы, Кемерово-Витебск-Донецк: КазНУ, КемГУ, ВГУ, ДонГУ (Серия «Филологический сборник». Вып. 12).2013. 424. С. 328-334 сс.
7. Казак тшндеп дыбыстардыц жак жагынан Yндесуi. Казак филологиясы жэне оны толык курста окыту мэселелерi (монография). Пекин: Орталык ^лттар университетшщ баспасы, 2013. 4 сэуiр. 46-54 бб.
8. Функционалды фонетика: интонацияныц кызметг «Казак тшнщ функционалды грамматикасы: теориясы, окыту эдютемеш» атты республикалык Fылыми-эдiстемелiк конференция материалдары (29 казан 2013 жыл). Алматы: Казак университет^ 2013. 100 б. 25-29 бб.
9. Функционалды фонетика: дыбыстардыц фонетикалык жэне фонологиялык кепжYЙелi талдау эдiс-тэсiлдерi. «Филологиялык бiлiм берудеп казiргi технологиялар» атты республикалык Fылыми-эдiстемелiк конференция материалдары (6 желтоксан 2013 жыл). Алматы: «Арыс» баспасы, 2013. 240 б. 7-14 бб.
10. Филолог мамандардыц кэшби к^зыреттшгш калыптастырудаFы функционалды грамматиканыц релi. «Бiлiмдi баFалаудыц к^зыретл-баFдарлы жYЙесi» 44-шi Fылыми-эдiстемелiк конференция материалдары (17-18 кацтар 2014 жыл). Ютап 1. Алматы: Казак университет^ 2014. 358 б. 211-214 бб.
