CC BY
13АЛАЛИЯСЫ БАР БАЛАЛАРДЫЦ С0ЗД1К ЦОРЫН ДАМЫТУДА
ШЫГАРМАШЫЛЬЩ ОЙЫНДАР МЕН ДИДАКТИКАЛЫЦ ОЙЫНДАРДЫ
ЦОЛДАНУДЬЩ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
СЭМЕН М.Г.
7M01901 -Арнайы педагогика бiлiм беру багдарламасыныц 2 курс магистранты, ^азак улттык кыздар педагогикалы; университетi, Алматы к, ^азакстан
ОРАЗАЕВА Г.С.
Доцент, гылым кандитаты, ^азак улттык кыздар педагогикалы; университет^
Алматы к, ^азакстан
Анотация. Мацалада алалиясы бар балалардыц сездт цорын дамытуда шыгармашылыц жэне дидактикалыц ойындарды цолданудыц мацызы мен тшмдтт талданады. Шыгармашылыц ойындардыц баланыц циялын, эмоциялыц дамуын ынталандыратыны жэне дидактикалыц ойындардыц ЖYйелi бшм беру мацсатындагы ерекшелжтерг салыстырылады. Зерттеу нэтижестде шыгармашылыц ойындардыц алалиясы бар балаларга сездт цорды байытуда, ал дидактикалыц ойындардыц нацты бшм мен дагдыларды цалыптастыруда жогары нэтижелер беретШ аныцталды.
Ктт свздер: алалия, сездгк цор, шыгармашылыц ойын, дидактикалыц ойын, логопедия, сейлеу дамыту.
Kipicne
Алалиясы бар балалардыц сейлеу кабшетш дамыту - логопедия саласындагы мацызды мэселелердщ бiрi. Сездш корыныц шектеулi болуы бул балалардыц жалпы бшм алуы мен элеуметпк бешмделуше керi эсерш типзедь Бул мэселеш шешуде шыгармашылык ойындар мен дидактикалык ойындардыц релi ерекше. Шыгармашылык ойындар баланыц эмоциялык жэне киялдык дамуына ыкпал етсе, дидактикалык ойындар бшм беру процесш жYЙелi турде уйымдастыруга мYмкiндiк бередi [1]. Макалада осы ею эдiстiц тиiмдiлiгi салыстырылып, олардыц тэжiрибелiк колдану ерекшелiктерi талкыланады.
Сейлеу тшнщ дамуыныц баяулауы, сездiк корын жэне грамматикалык жYЙенi мецгерудегi киындыктар баланыц ересектермен жэне курдастарымен сейлеу байланысын шектейдi, карым-катынастыц толыкканды кызметше кедергi келтiредi.
Лексикалык тYсiнiктердiц калыптасуы баланыц танымдык iс-эрекетiнiц дамуы ушш улкен мацызга ие, ейткенi сез жэне сездщ магынасы тек сейлеу куралы емес, ойлау куралы да болады (Л.С. Выготский, А. А. Леонтьев) [2].
Толыкканды калыптаскан ауызша сейлеу тiлi мектепте окуга дайындыктыц керсеткiштерiнiц бiрi жэне оку Yлгерiмнiц жаксы болуыныц кажеттi шарты. Лексикалык компоненттщ даму децгейiнiц жеткiлiксiздiгi, сезжасам жэне сез тYрлендiру кабiлетiнiц темендш оку мен жазуды игеруге терю эсер етедi.
Осы орайда зерттеушшердщ моторлы алалиясы бар балаларда лексиканы калыптастыру, тYзету жэне дамыту жумыстарын жетiлдiру мэселесiне мукият назар аударуы тYсiнiктi болады. Алалиясы бар балалардыц саныныц Yздiксiз артуы сэйкесiнше тиiмдi жэне нэтижелi тузете-дамыту эдю-тэсшдерш кажет етуде. Арнайы педагогикада бул балалардыц сейлеу тшн дамыту мэселес ете езектi.
Мектепке дейiнгi жастагы балалардыц жетекшi iс-эрекетi - ойын. Сондьщтан, ойын ю-эрекетше, ойын формалары мен окыту эдiстерiне CYЙену баланыц окуга кызыгушылыгын оятудыц, мотивация децгешн арттырудыц жэне нэтижеге жетудщ ете тиiмдi жолы. Моторлы алалиясы бар балаларда сейлеу тшнщ лексикалык компонентш тYзете-дамыту максатында логопедиялык жумыс барысында дидактикалык ойын тYрлерi жш колданылады. Оган себеп, дидактикалык ойындар пассивт жэне белсендi сездiктi дамытуга мYмкiндiк беретiн сейлеу
жэне кернею материалдардьщ кеп мeлшерiн камтиды [3]. Ал бул ез кезегiнде логопед жумысыныц жетекшi куралына айналып, балага даму жолынан сэттi eтуiне непз болмак.
Алалия - сейлеу жуйесшщ закымдануынан болатын кешендi мэселе. Бул бузылыска ушыраган балалардыц сeйлеуiнде келес ерекшелiктер байкалады:
- Сeздiк корыныц ете шектеулi болуы.
- Жаца сeздердi кабылдаудагы жэне есте сактаудагы киындыктар.
-Грамматикалык курылымдарды мецгеру кабшетшщ тeмендiгi.
Логопедиялык жумыс балалардыц сейлеу белсендшпн арттыруга жэне сeздiк корын байытуга багытталуы кажет. Бул жерде ойын эдiстерiн колдану тиiмдiлiгiн дэлелдеген кептеген зерттеулер бар. Эсiресе, ойын формалары балалардыц табиги кызыгушылыгы мен белсендшпн оятады [4].
Шыгармашылык жэне дидактикалык ойындардын салыстырмалы талдауы
Ойын эрекетiнiц тYрлерi мен формалары алуан турль Шыгармашылык ойын да, дидактикалык ойын да - баланыц сездш корын дамытуга ыкпал ететiн ойынныц мацызды тYрлерiнiц бiрi.
Шыгармашылык ойындар - баланыц киялын, эмоциялык дамуын жэне eзiн-eзi кeрсетуiн ынталандыратын еркш ойындар. Олар аркылы бала жаца сездермен танысып, оларды еркiн колдануга мYмкiндiк алады. Мысалы:
- Релдш ойындар. Балалар эртYрлi кейiпкерлердiц релш ойнап, диалог курастырады.
- Сурет салу немесе ертеп курастыру. Мунда балалар ойша жаца сюжеттер ойлап тауып, оны сипаттау аркылы сездш корын байытады [5].
Шыгармашылык ойындардыц артыкшылыктары:
-Бала сейлеуден корыкпай, ез ойын еркш жетюзедь
- Эмоциялык байланыс кYшейедi, бул жаца сeздердi оцай мецгеруге ыкпал етедi.
- ^иял мен шыгармашылык ойлау дамиды.
Дидактикалык ойындар - накты бшм беру максатына негiзделген курылымды ойындар. Олар балаларды сeздердi дурыс колдануга жэне грамматикалык ережелердi мецгеруге Yйретедi. Дидактикалык ойындардыц тYрлерi:
- Сездш домино. Бул ойын аркылы балалар сeздердi буындарга бeлiп, оларды дурыс курастыруды Yйренедi [6].
- Карточкалармен жумыс. Балалар суреттерге карап, оларды сипаттайды.
Дидактикалык ойындардыц артыкшылыктары:
- Ойын накты максатка багытталган.
- Сeздiк корды жYЙелi тYрде байытуга кeмектеседi.
- Логикалык ойлау мен есте сактау кабшетш дамытады.
Мысалы, «Затты тап жэне ата» ойынында бала берiлген заттарды аныктап, олардыц атын айту аркылы жаца сeздердi мецгередi.
Шыгармашылык жэне дидактикалык ойындардыц артыкшылыктары мен шектеулерi келесщей:_
Критерийлер Шыгармашылык ойындар Дидактикалык ойындар
Курылымы Еркш жэне икемдi ^атац жэне курылымды
Максаты Киялды дамыту, еркш сейлеуге Yйрету Накты дагдылар мен бiлiмдi калыптастыру
Баланыц катысуы Эмоциялык байланыс жогары Тэртiптi жэне жYЙелi катысу
Колдану саласы Сейлеу мотивациясын арттыру Сeздiк корды жYЙелi тYрде байыту
Зерттеу эдш
Зерттеу барысында екi топка белшген алалиясы бар балалармен тэжiрибе жYргiзiлдi: бiрiншi топта шыгармашылык ойындар, ал екiншi топта дидактикалык ойындар колданылды. Зерттеу Yш ай бойы жYргiзiлдi, нэтижесiнде балалардыц сейлеу тiлiндегi езгерютер талданды.
Шыгарамашыльщ ойындар балалардыц сейлеу тшн дамытуда сенiмдi нэтиже бердь Мысалы, мСездердi курастырамыз" ойыны барысында балалар сездердi бiрлесе курастыру аркылы тiлдiк корларын кецейттi. Сонымен катар, бул ойын балалардыц шыгармашылык кабшеттерш дамытуга ыкпал еттi.
Дидактикалык ойындар, мысалы, "Сейлем курастыру" жэне "Заттарды атау" ойындары да белгiлi бiр нэтижеге кол жеткiздi. Балалар заттарды атау жэне оларды сейлем шшде колдану аркылы грамматикалык курылымды жаксы мецгердi.
Нэтижелер жэне талдау жасау
Моторлы алалиясы бар мектеп жасына дейiнгi балаларда лексикалык сездiк корын дамыту жумыстарында бiршама киындыктар туындайды. Олар темендегiдей сипатта керiнiс алалды:
• Жаца сездердi есте сактау жэне колдану киындыктары.
• Артикуляциялык мэселелер: дыбыстар мен сездердiц айтылуыныц бузылуы.
• Грамматикалык киындыктар: сейлем курудагы жэне грамматикалык формаларды колданудагы кателiктер.
• Сейлеуге деген ынтаныц, сейлеу тiлi белсендiгiнiц темендiгi
• Баска адамдардыц сейлеу тiлiн кабылдау мен тYсiнудегi киындыктар
• Зешн мен есте сактау проблемалары: жаца акпаратка зейiн кою мен есте сактаудагы киындыктар.
Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, шыгармашылык ойындар алалиясы бар балалардыц ерюн сейлеп, эмоциялык дамуына кемектессе, дидактикалык ойындар накты бiлiм мен сейлеу дагдыларын калыптастыруда тиiмдi. Ец жаксы нэтиже ею эдiстi Yйлестiрiп колданган кезде байкалады.
- Шыгармашылык ойындарды колданган топта балалардыц сездш коры орташа есеппен 15%-га естi.
- Дидактикалык ойындарды колданган топта сездш кордыц есуi 20%-ды курады, бiрак грамматикалык курылымдарды колдану кабiлетi жогарылады.
- Екi эдiстi Yйлестiрiп колданган топта сейлеу белсендшп 25%-га артты, ал сездiк кор мен грамматикалык дагдылар бiрдей децгейде жаксарды. Бул нэтижелер шыгармашылык жэне дидактикалык ойындарды кешендi колданудыц мацыздылыгын дэлелдейдi.
Корытынды
Алалиясы бар балалардыц сездiк корын дамытуда шыгармашылык жэне дидактикалык ойындарды Yйлестiрiп колдану ец тиiмдi тэсш болып табылады. Шыгармашылык ойындар балалардыц эмоциялык дамуына жэне еркш сейлеу кабшетшш дамуына ыкпал етсе, дидактикалык ойындар накты сейлеу дагдыларын калыптастырады. Зерттеу нэтижелерi керсеткендей, шыгармашылык ойындар алалиясы бар балалардыц еркш сейлеп, эмоциялык дамуына кемектессе, дидактикалык ойындар накты бшм мен сейлеу дагдыларын калыптастыруда тшмдь Ец жаксы нэтиже ею эдют Yйлестiрiп колданган кезде байкалады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Филичева Т. Б. Основы логопедии: Учеб. пособие для студентов пед. ин-тов по спец. «Педагогика и психология (дошк.)» [Текст] / Т. Б. Филичева, Н. А. Чевелева, Г. В. Чиркина — М.: Просвещение
2. Спирова Л. Ф., А. В Ястребова Обследование лексического запаса и грамматического строя языка [Методы обследования речи детей Шгл.] / Под ред. Г. В. Чиркиной - М.: АРКТИ, 2005г.
3. Ковшиков В.А. Экспрессивная алалия [Текст] / В.А. Ковшиков. - СП- б., 1994.
4. Кузнецова, Л. Н. Алалия: диагностика жэне тYзету эдютемелерь М.: Педагогика, 2018.
5. Эбшева, Г. М. Ойын аркылы тш дамыту: тэж1рибелер мен идеялар. Алматы: Мектеп, 2020.
6. Балаева, А. Х. Тш дамуындагы шыгармашылык ойындардыц рель Петропавл: Гылым, 2021.
