УДК: 330.322.01
АСОС^ОИ НАЗАРИЯВИЮ МЕТОДОЛОГИИ АРЗЁБИИ ЦОЛИБИЯТИ САРМОЯГУЗОРЙ
Давлатзода Э.Д.
Аннотатсия: Дар фаъолияти сармоягузори, цолибияти сармоягузори аз нишондщандауои мужами арзёбии вазъи ин ё он соуа ма^суб ёфта, мавцеи мущмро цщати цабули царори мушаххас касб менамояд. Дар мацола бо мацсади ошкорнамоии мощяти асосии маф^уми цолибияти сармоягузори, асос^ои назариявии он мавриди омузиш царор гирифта, цщати арзёбии ин нишондщанда омил^о ва услби мавцуда та^лил гардидаанд. Муаллиф цайд менамояд, ки арзёбии цолибияти сармоягузории соуауои ицтисодиёт тартиби ташкилию та^лили мебошад, ки мундарицаи он бо уадафуои та^лил, хусусияти со^аи алощда ва истифодаи маводи тащицоти муайян карда мешавад ва аз мавцудияти захира^о барои та^лил ва омил^ои дигар вобастаги дорад.
Калидвожахр: ицтисод, сармоя, цолибияти сармоягузори, омил, та^лил, арзёби, принсип, даромадноки.
Барои ицтибос: Давлатзода, Э. Д. Асос^ои назариявию методологии арзёбии цолибияти сармоягузори / Э. Д. Давлатзода //Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 3(42). - С. 269-278.
ТЕОРЕТИКО - МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ОЦЕНКИ ПРИВЛЕКАЕМОСТИ ИНВЕСТИЦИИ
Давлатзода Э.Д.
Аннотация: В инвестиционной деятельности, инвестиционная привлекательность является одним из важных показателей оценки состояния той или иной сферы и занимает важную позицию при принятии конкретного решения. В статье с целью раскрытия основной сущности понятия инвестиционной привлекательности изучены ее теоретические основы, а также проанализированы существующие факторы и методы оценки данного показателя. Автор отмечает, что оценка привлекательности инвестиций в отрасли экономики представляет собой организационно-аналитическую процедуру, содержание которой определяется целями анализа, особенностями конкретной отрасли и использованием материалов исследования, а также зависит от наличие ресурсов для анализа и другие факторы. Ключевые слова: экономика, капитал, инвестиционная привлекательность, фактор, анализ, оценка, принцип, рентабельность.
THEORETICAL AND METHODOLOGICAL BASIS FOR ASSESSING INVESTMENT ATTRACTIVENESS
Davlatzoda E.D.
Abstract: In investment activities, investment attractiveness is one of the important indicators for assessing the state of a particular area and occupies an important position when making a specific decision. In the article, in order to reveal the main essence of the concept of investment attractiveness, its theoretical foundations are studied, and existing factors and methods for assessing this indicator are analyzed. The author notes that the
269
assessment of the attractiveness of investments in economic sectors is an organizational and analytical procedure, the content of which is determined by the objectives of the analysis, the characteristics of a particular industry and the use of research materials, and also depends on the availability of resources for analysis and other factors. Key words: economy, capital, investment attractiveness, factor, analysis, assessment, principle, profitability.
Гузориши масъала. Дар шароити имруза раванди сармоягузорй аз мухимтарин чониби рушди иктисоди чахониро ташкил медихад. Бо ин матлаб чанбаи мухими чолибияти сармоягузорй, ин омузиши мафхум ва методологияи баходихии он мебошад. Ч,алби сармояи хоричй ба иктисодиёти Чумхурии Точикистон халли якчанд мушкилотро такозо мекунад, ки баланд бардоштани чолибияти сармоягузорй дар сохахо аз масъалахои мухими халии он махсуб меёбад. Бинобар ин, омузиши асосхои назариявии чолибияти сармоягузорй ва тахияи методхои арзёбии он барои идоракунй ва бехтар намудани сифати ин нишондиханда дар сохахои хочагии халк мусоидат намуда, бо ин васила ба рушди раванди сармоягузорй дар Чумхурии Точикистон сахмгузор мегардад.
Тахлили тадкикотхои охир ва нашрияхо. Масъалахои вобаста ба асосхои назариявию методологии арзёбии чолибияти сармоягузорй дар таълифоти илмии иктисодчиёни ватанй: Гафоров Б., Зиёв М.Д., Мирзозода С.С., Сафаров Б.Г., Хочазода ДД. Эшончонова З.А., иктисодчиёни рус: Бланк И.А., Гришина И., Зяблитсева Я.Ю., Маленко, Е., Ройзман И., Синяк Н.Г., Хазанов В. ва дигарон мавриди омузиш карор дода шудааст.
Максади макола аз муайян кардани асосхои назариявй ва методологии арзёбии чолибияти сармоягузорй дар сохахо иборат мебошад.
Пешниходи маводи асоси. Дар
шароити муносибатхои озоди бозорй, сармоягузорро метавон хамчун харидори объекти сармоягузорй хисобид, чунки мачмуи ниёзхои сармоягузорон талаботи сармоягузориро ташкил медиханд. Мачмуи объектхои сармоягузорй дар ин холат метавонад хдмчун як пешниходи бозори сармоягузорй баррасй карда шавад. Ба
мисли дигар бозорхо, барои бозори сармоягузорй мавчудияти муносибатхои ракобатнок хос аст. Дар доираи ракобат дар бозори сармоягузорй холати чолибияти сармоягузорй (сатхи он, ки микдоран дар шакли як параметри муайян ифода ёфтааст) накши махсусан мухим дорад.
Х,олати чолибияти сармоягузорй дар хамаи сатххои рушди иктисодй - яке аз нишондодхои калидй мебошад, ки ракобати солими иктисодияти миллй ва минтакавй, сохахои алохида ва корхонахоро муайян менамояд. Чолибияти сармоягузорй -махфуми бисёрчанба ва гуногунмаъно мебошад. Муайян намудани маънои махфумхо, ки дар тадкикоти мазкур истифода карда мешаванд ва ташаккул додани номгуи истилохоти тадкикот -вазифаи аввали он мебошад.
Барои пурратар равшан намудани махфуми «чолибияти сармоягузорй», шархи мафхум дар хар сатхи муайян мувофики максад аст. Вале, кабл аз хама махфумхоеро, ки истилохи «чолибияти сармоягузорй»-ро ташаккул медиханд баррасй менамоем: «сармоягузорй» ва «чолибият».
И.А. Бланк чолибияти сармоягузориро хамчун хусусияти чудонашавандаи афзалият ва нуксонхои сармоягузорй ба самтхои муайян аз нуктаи назари сармоягузорй мушаххас муайян мекунад [1, с.265].
И.И. Ройзман ва И.В. Гришина иброз медоранд, ки мачмуи хусусияти гуногуни объективй, аломатхо, воситахо ва имконияте, ки талаботи имконпазири пардохтпазириро дар сармоягузорй ба фондхои сармояи асосй ташкил медиханд, мафхуми «чолибияти сармоягузорй»-ро муайян мекунанд [13, с.38].
Дар ^онуни Чумхурии Точикистон «Дар бораи сармоягузорй» аз 15 марти соли 2016, №1299, хамчун «гузоштани сармоя аз чониби сармоягузор дар шакли дороихои
моддй ва гайримоддй дар худуди Чумхурии Точикистон бо максади ба даст овардани фоида» [6];
Нуктахои назари мухталифро ба таърифи мафхуми баррасишаванда тахлил намуда, се равишро, ки дар илми иктисодй нисбат ба тафсири он ташаккул ёфтаанд, фарк кардан мумкин аст. Равиши аввал бо таърифи сармоягузорй хамчун гузоштани сармоя алокаманд аст. Равиши дуюм -харочотй, ки мувофики он сармоя ба харочоте, дохил мешавад, ки дар оянда бояд натичахои иктисодй дихад. Мувофики равиши сеюм, сармоягузорй тавассути объектхо муайян карда мешавад, ки дар раванди фаъолияти иктисодй истифода карда мешаванд.
Махфуми «чолибият» дар лугати тафсирии Ожегов хамчун «ба худ чалбкунанда, писандшаванда» муайян карда мешавад [12]. Дар лугати Ефремова махфуми мазкур хамчун «ба худ бо ягон сифат ва хусусият чалбкунанда» муайян карда мешавад [5].
^исман бо акидае розй шудан мумкин аст, ки ифшои мафхуми "чолибияти сармоягузорй" тавассути ягонагии мафхумхои "сармоягузорй" ва "чолибият" ихтилофи дохилиро дар бар мегирад, ки дар муайян кардани хадафхои сармоягузорй,
арзёбии сифатхои сармоягузорй ва алтернативахо зохир мешавад [4, с.35-39]. Дар ин мазмун махфуми «чолибият» дар хакикат ба андозаи бештар субъективй мебошад. Бо вучуди ин, мохияти лугавии ин мафхум ба мо имкон медихад, ки яке аз чабхахои мафхуми «чолибияти
сармоягузорй»-ро ошкор намоем.
Х,амин тавр, аз нуктаи назари мундаричаи муносибатхои сармоягузорй мафхуми чолибияти сармоягузорй бояд хамчун хосиятхо, сифатхо, параметрхои объекти имконпазири сармоягузорй баррасй карда шавад, ки дар ин ё он шакл дар руъёи сармоягузори эхтимолй инъикос ёбад. Сармоягузор дар бораи амалй намудан ё амалй накардани маблаггузорй, дар асоси дарки объективй ё субъективии хусусият ва сифати объекти сармоягузорй карор кабул менамояд. Х,олати хусусият ва сифати объекти сармоягузорй аз руи чолибияти сармоягузорй нисбат ба он муайян карда мешавад.
Бисёрчанбагии махфуми «чолибияти сармоягузорй» дар он зохир мегардад, ки дар адабиёти илмй онро нисбат ба объектхо, субъектхо ва равандхои фаъолияти иктисодй, инчунин падидахои сатхи гуногун истифода мебаранд, ки мо онро дар шакли расм тахия намудаем (ниг. ба рас. 1).
Расми 1. Сатххои цолибияти сармоягузорй
Сарчашма: тахияи муаллиф
Чи кадаре, ки сатхи чолибияти баландтар бошад, хамон андоза мундарича сармоягузории объекти тахкикшаванда ва мохияти махфуми мазкур мураккабтар ва
бисёрчанба мегардад. Ин ба зиёд гардидани шумораи далелхое, ки чолибияти сармоягузориро дар хар як сатхи нав муайян менамоянд, алодаманд аст.
Добили зикр аст, ки шумораи зиёди тахкидоти муаллифони точик ва дигар кишвархо ба сатххои алохидаи чолибияти сармоягузорй бахшида шудаанд. Масалан, дар кори илмии худ М.Д. Зиёева [7, с.22-28] надш ва ахамияти равандхои сармоягузориро барои идтисоди Чумхурии Точикистон тахкид намуда, унсурхои низоми омилхоеро тахлил намудааст, ки чолибияти сармоягузории кишварро муайян мекунанд. Дар асари И.В. Лазанюк ва З.А. Эшончонова таркибдихандахои чолибияти сармоягузории Чумхурии Точикистон ва одибатхои имконпазири талошхои баланд бардоштани фаъолияти сармоягузорй тахкид мешаванд [3, с.59-66]. Дар мадола гурухи муаллифон масъалахои чалби сармояи хоричиро ба иктисодиёти Чумхурии Точикистон баррасй намуда, ба афзалияти асосии бехтар намудани фазои сармоягузорй дар кишвар таваччух зохир менамояд ва дар он тахлили монеахо барои чалби сармояи хоричй ба Точикистон гузаронида шудааст [10, с.111-115].
Аз нудтаи назари мухадкиди ватанй ДД. Хочазода чолибияти сармоягузорй - ин мачмуи омилхои мураккаби идтисодие мебошад, ки бо баходихии идтидори сармоягузорй ва хавфи сармоягузорй, сохтори сармоя, шакли идоракунй, сатхи талабот ба махсулот ва радобатпазирии он, инчунин, дарачаи чолибияти сармоягузории кишвархо, минтадахо ва сохахо вобастагй дорад [15, с.133], шарх дода шудааст.
Дар мачмуъ кайд кардан чоиз аст, ки чолибияти сармоягузорй мафхуми густурда буда, дар сохахои гуногуни хочагии халд тобишхои ба худ хос дорад. Омузиши мачмуи сарчашмахои илмии ватаниву хоричй нишон медихад, ки аксари тахдидоти мафхум ва мохияти чолибияти сармоягузорй бо арзёбии хусусияти сифатии объектхои сармоягузорй ва самаранокии онхо алодаманд мебошад.
Тавре дар чараёни ташаккули дастгохи истилохии тахкидот мударрар карда шуд, чолибияти сармоягузории бахши алохидаи
идтисод, яке аз унсурхои иерархияи низоми сатхи чолибияти сармоягузорй мебошад. Сохаи идтисод бевосита ба хочагии халд хамгиро гардидааст ва наметавонад «мустадилона» фаъолият кунад, инчунин сохахои идтисод ба идтисоди минтадавй амид ворид шудаанд ва фаъолияти корхонахо дар мачмуъ махсулоти сохавиро эчод мекунанд. Х,амин тавр, адидаи аввал дар рафти тахлили омилхои чолибияти сармоягузорй чунин мебошад: чолибияти сармоягузории бахши идтисодй ба андозаи муайян аз омилхои чолибияти сармоягузории идтисоди миллй, идтисоди минтадавй ва омезиши омилхое, ки чолибияти сармоягузории субъектхои идтисодии сохаро ташкил медиханд, вобаста аст.
Ба низом овардани омилхои чолибияти сармоягузории соха шарти зарурии интихоби усули методологии арзёбии категорияи идтисодии баррасишаванда мегардад. Тахлили мудоисавии равишхо ба гурухбандии омилхои чолибиятии сармоягузорй вобаста ба намуди соха имкон медихад, ки хусусиятхое, ки хангоми интихоби омилхо хангоми арзёбии чолибияти сармоягузории ин ё он соха истифода мешаванд, муайян гарданд.
Омилхои сохавии чолибияти сармоягузорй мавзуи тахкидоти сершумор мебошанд. Вобаста аз миддори омилхое, ки ба назар гирифта мешаванд, онхоро шартан ба ду гурух тадсим кардан мумкин аст: онхое, ки тавассуташон тахлили як омили чолибияти сармоягузорй гузаронида мешавад; тахкидоти мачмаавй, ки гуруххои гуногуни омилхоро баррасй мекунанд. ^исми зиёди таддидот дар ин самт ба сохахои бахши водеии идтисодиёт, бахусус истехсолоти саноатй, комплекси
агросаноатй ва дигар зерсохахо бахшида шудаанд.
Дар асоси омузиши таснифи омилхои чолибияти сармоягузории сохахо, ки дар адабиёти идтисодй хело густурда мавчуд аст, якчанд хулоса баровардан мумкин аст. Мазмуни гуруххои омилхое, ки чолибияти сармоягузории сохахои идтисодиётро муайян мекунанд, ба таври зайл муайян карда мешавад:
- холатхои субъективй: тачриба, донишхо, акидахои методологии хар як мутахассиси мушаххас, ки тадкикоти омилхои чолибияти сармоягузории сохахоро амалй менамоянд;
- холатхои объективй: хусуссияти хар як сохаи мушаххас, мархилаи рушди он дар вакти муайян.
Х,ангоми таснифи омилхои чолибиятии сармоягузории сохахои иктисодиёт мо метавонем онхоро шартан ба ду гурух чудо намоем: асосй (хатмй) ва интихобй. Омилхои асосй (хатмй) аз хусусияти соха вобаста нестанд ва дар тамоми сохахои иктисодиёт зохир мешаванд. Ба омилхои асосй дар ин самт зеринро шомил намудан мумкин аст: иктисодй, сиёсй, институтсионалй, ичтимой, технологй.
Ба гурухи вариантии омилхо, чун коида, шароитхои табий-иклимй ва чугрофии хочагидорй дохил мешаванд.
Дар ин маврид мундаричаи хар як гурухи омилхоро хусусияти бахши алохидаи иктисодиёт муайян мекунанд. Дар заминаи усулхои тахлили сатхи чолибияти сармоягузорй омилхои чолибияти сармоягузории бахшхои иктисодй карор доранд. Арзёбии чолибияти сармоягузории сохахои иктисодиёт тартиби ташкилию тахлилй мебошад, ки мундаричаи он бо хадафхои тахлил, хусусияти сохаи алохида ва истифодаи маводи тахкикотй (бо максадхои назариявй ё амалй) муайян карда мешавад ва аз мавчудияти захирахо барои
тахлил ва омилхои дигар вобастагй дорад. Дар назария ва амалияи тахлили иктисодй ва сармоягузорй равишхои мухталиф барои арзёбии чолибияти сармоягузории сохахои иктисод мавчуданд.
Мувофики акидаи баъзе мухаккикон, арзёбй ва пешгуии чолибияти сармоягузории сохахои иктисодиёт дар асоси хамон принсипхо ва дар хамон пайдарпаии арзёбй ва пешгуй дар сатхи фаъолияти иктисоди миллй сурат мегирад [9, с. 11-23]. Дар ин холат, мархилахои зерин фарк карда мешаванд:
- амалй намудани мониторинг дар
асоси нишондихандахои
интихобшуда;
- ташаккули низоми
нишондихандахои тахлилй ва арзёбии онхо; пешгуии чолибияти сармоягузорй.
Дар баробари ин, хангоми тахлил дар сатхи сохавй хусусияти муайяне мавчуд аст, бинобар ин бо чунин акида розй шудан душвор аст.
Усули арзёбии чолибияти
сармоягузории соха дар асоси низоми нишондихандахо маъмул аст. Ин мазмун, масалан, дар кори И.А. Бланк пешниход карда шудааст. Нишондихандахое, ки ин усулро ташкил медиханд, хамчун як намуди ифодаи мачмуии натичахои соха хисобида мешаванд. Чунин маълумоти мачмуй нишондихандахоеро дар бар мегиранд, ки дар асоси омори расмй ва бахои коршиносон хисоб карда мешаванд.
Ч,адвали 1. - Арзёбии чолибияти сармоягузории соха
Сарчашма: тахияи муаллиф дар асоси омузиши адабиёти идтисодй
Ояндадории рушди сохаи мушаххас
• Ахамияти соха дар идтисоди кишвар
• Устувории соха ба бухронхои идтисодй
• Ахамияти ичтимоии соха
• Таъмини соха бо захирахои молиявии худй
• Сатхи дастгирии давлатии соха
• Мархилаи давраи хаёти соха: тавлид, рушд, тавсех, камолот, пиршавй.
Нишондихандахои самаранокии соха
• Самаранокии дороихо
• Самаранокии сармояи худй
• Самаранокии фуруши махсулот
• Самаранокии харочоти чорй.
Вазъи хавфхои сармоягузории соха
• Коэффитсиенти тагирёбии даромаднокии миёнаи сармоя дар соха дар даврахои гуногуни рушди соха.
• Коэффисиенти тагирёбии нишондихандахои самаранокй барои корхонахои гуногуни соха
• Сатхи радобатпазирй
• Устуворй нисбат ба таваррумии нарххо ба махсулоти соха
• Вазъи ташаннучи ичтимой дар соха.
Чуноне аз чадвали 1 бармеояд чолибияти сармоягузории ин ё он сохаро метавон аз руйи се блоки нишондихандахо арзёбй кард, ки шархи баъзе аз ин гурухи нишондихандахоро чихати фахмиши васеъ, мухим мехисобем.
1. Ояндадории рушди сохаи мушаххас.
1.1.Ахамияти соха дар идтисоди кишвар, ки дар асоси хиссаи пешбинишудаи махсулоти ин соха дар ММД-и кишвар муайян карда мешавад. ^айд намудан ба маврид аст, ки ин нишондиханда танхо холати умумии чолибияти сармоягузориро тавсиф медихад ва дар бисёр холат ахамияти калидй нахохад дошт. Ахамияти соха, харчанд омили мухим бошад хам, аммо ин омил ба чолибияти сармоягузорй мустадиман марбут нест. Дар идтисоди кишвар, алахусус дар шароити идтисоди бозоргонй ва гузариш ба идтисоди радамй, сохахои зиёди рушдёбанда мавчуданд, ки дар мархилахои пайдоиш, рушд ва хатто камолот шояд ба таври назаррас мухим набошанд, аммо аз хисоби суръати афзоиши худ ва дигар нишондихандахояшон барои сармоягузорй чолиб ба шумор мераванд.
1.2. Устувории соха ба бухронхои идтисодй. Ин нишондиханда хамчун таносуби суръати афзоиши махсулоти сохавй ва динамикаи ММД-и кишвар муайян карда мешавад. Ин нишондиханда харчанд коэффитсиент ба хисоб меравад, аммо тавре ба назар мерасад, он омодагии сохаро ба тагйироти гайричашмдошти идтисодй (бухрон) пурра нишон дода наметавонад. Устувории соха ба бухронхои идтисодй дар асоси тахлили нишондихандахои динамикии сохахо дар давраи бухрон бехтар бахо дода мешавад.
1.3. Ахамияти ичтимоии соха, ки хамчун хиссаи шахсоне, ки дар як сохаи алохида кор мекунанд ба шумораи умумии шахсони дар идтисодиёти кишвар машгулбуда, муайян карда мешавад. Чи тавре, ки маълум аст, нишондихандаи мазкур надши ичтимоии сохаро инъикос мекунад. Аммо камбуди он ба набудани нишондихандае, ки надши идтисодии сохаро дар идтисоди миллй тавсиф мекунад, шабех аст. Гайр аз ин, барои сармоягузор на хамеша ахамияти ичтимоии сохаи муайян мухим аст. Ин пеш аз хама барои давлат хамчун субъекти муносибатхои
сармоягузорй бештар хос аст, аммо на барои сохторхои сохибкорй. Дар баъзе холатхо ахамияти ичтимоии соха метавонад бавосита имконияти дастгирии иловагии давлатиро нишон дихад ва ба ин васила чолибияти сармоягузории сохаро баланд бардорад.
1.4. Таъмини соха бо захирахои молиявии худй. Нишондиханда дар асоси арзёбии хачм ва хиссаи сармоягузорй ба фондхои асосй, ки аз хисоби захирахои молиявии худи корхонахои соха амалй карда мешаванд, муайян карда мешавад. Илова менамоем, ки унсури мазкури чолибияти сармоягузорй аз чониби И.А. Бланк пешниход гардидааст ва чолибиятро дар робита ба фаъолияти сармоягузории субъектхо дар бозорхои молиявиро инъикос намуда, метавонад хангоми кабули карори сармоягузорй хамчун нишондихандаи ёрирасон хизмат кунад.
1.5. Сатхи дастгирии давлатии соха, ки дар асоси хачми сармоягузории давлатй ба сармояи асосии соха, мавчудият ва хачми карзхои имтиёзнок ба соха муайян карда мешавад. Дастгирии давлатй дар шароити муосир танхо бо сармоягузории мустаким ва карзхои имтиёзнок махдуд нагардида, балки дар мачмуъ, ин нишондиханда бояд хангоми арзёбии чолибияти сармоягузории соха ба назар гирифта шавад.
1.6. Мархилаи давраи хаёти соха: тавлид, рушд, тавсех, камолот, пиршавй. Х,арчанд дар назарияи иктисодй равишхо барои шомилсозии сохахо ба мархилаи муайяни давраи хаётй мавчуданд, дар чараёни арзёбии коршиносон ё маълумоти тахлили объективй, иштибоххо метавонанд хангоми муайян кардани мархилаи мушаххаси давраи хаётии соха дар лахзаи чории вакт ва даврахои оянда ба амал оянд.
2. Нишондихандахои самаранокии соха, ки дар асоси коэффитсиентхо муайян карда мешаванд, ин чо хаминро метавонем илова намоем, ки субъектхои фаъолияти сармоягузорй танхо бо нишондихандахои овардадашуда ва бо самаранокии корхонахои соха махдуд карда намешаванд. Арзёбии объективии чолибияти
сармоягузории сохахои иктисодиёт истифодаи нишондихандахои дигари
самаранокии иктисодиро вобаста ба хусусияти ин ё он соха талаб мекунад.
3. Вазъи хавфхои сармоягузории соха, ки аз руи нишондодхои зерин бахо дода мешаванд:
3.2. Коэффитсиенти тагирёбии даромаднокии миёнаи сармоя дар соха дар даврахои гуногуни рушди соха.
3.3. Коэффисиенти тагирёбии нишондихандахои самаранокй барои корхонахои гуногуни соха.
3.4. Сатхи ракобатпазирй.
3.5. Устуворй нисбат ба таваррумии нарххо ба махсулоти соха.
3.6. Вазъи ташаннучи ичтимой дар
соха.
Вобаста ба ин гурухи нишондихандахо Оев А.Д. дар маколаи худ оид ба чалби сармоя пешниход менамояд, ки дар кабули карорхои иктисодй ба назар гирифтани холатхи номуайянро, ки натичаи он ба хавф оварда мерасонад аз эхтимол дур набояд гузошт [11, с.277].
Арзёбии мачмуии чолибияти сармоягузории соха мутобики
методологияи И.А. Бланк дар асоси тахлили омории нишондихандахои номбаршуда [1, с.265], арзёбии ахамияти дарачаи онхо дар сатхи умумии чолибияти сармоягузорй хисоб карда мешаванд.
Инчунин барои арзёбии дарачаи сохахо усули пешниходнамудаи мутахассисони дигар [2] аз манфиат холи нест. Аз чумла, дар усули муаллифон пешниход карда мешавад, ки чолибияти хозира ва ояндаи сохахои иктисодй бояд бахо дода шавад. Дар ин маврид, чолибиятии чории сармоягузорй хамчун тагйирёбандаи мустакил ва дар дурнамо хамчун тагирёбандаи вобаста ба хисоб меравад. Х,амчун меъёри арзёбй таносуби байни нишондихандахои зикршуда дар сохахо истифода мешавад. Муаллифон омилхои назарраси сармоягузориро ба таври зайл гурухбандй мекунанд:
1. Х,олати хифзи моликият дар соха ва сатхи инхисор.
2. Талабот ба махсулоти соха.
3. Таъсири корхонахои соха ба экология.
4. Иклими ичтимой-сиёсй дар соха.
Афзалияти усули мазкур аз хамбастагии нишондих,андах,ои тахлилии хусусй ба арзёбии мачмуй аз чониби муаллифон иборат аст. Ин имкон медихад, ки сатхи чолибияти сармоягузорй дакиктар арзёбй карда шавад. Дар ин холат, чолибияти сармоягузории соха натичаи арзёбии системавй мебошад.
Дар нашрияхои илмй равишхои арзёбии чолибияти сармоягузории соха дар асоси арзиши тичоратии корхонахое, ки дар сохаи мушаххас фаъолият мекунанд, вучуд доранд. Аз чумла, дар назар дошта шудааст, ки арзиши чории тичоратй дар асоси усулхои равиши даромаднокй муайян карда шавад [14, с.12-15]. Х,аминро бояд илова намоем, ки ин нишондиханда метавонад дар баъзе холатхо барои сармоягузорон манфиатдор бошад. Бо вучуди ин, хисобкунии он метавонад аксар вакт бо сабаби набудани маълумот дар байни субъектхои тахлили сармоягузорй мушкилоти объективиро ба бор орад.
Модели бисёрсатха ва мачмуавии арзёбии чолибияти сармоягузории соха аз чониби Я.Ю. Зяблитсева пешниход гардидааст [8, с.10-23]. Муаллиф якчанд омилхоро кайд кардааст, ки тахлил, гурухбандй ва арзёбиро талаб мекунанд:
1. Омили дохилй, ки дар асоси пурсиши экспертй ё усули арзишй арзёбй карда мешавад. Ин омил ду гурухи унсурхоро дар бар мегирад: вазъи молиявию иктисодй ва фаъолияти сармоягузории корхонахо дар соха. Вазъи молиявию иктисодй талаб мекунад, ки захирахо ва имкониятхои молиявии корхонахои соха арзёбй карда шаванд. Дар асоси тахлили иттилоот барои хар як гурух сатххо ташаккул меёбанд: баланд, миёна ё паст.
2. Арзёбии хавфи сармоягузорй. Дар ин холат, ду намуди хавфи сармоягузорй арзёбй карда мешавад: системавй (бозорй ё диверсификатсиянашаванда) ва гайрисистемавй (гайрибозорй, ки метавонанд диверсификатсия шаванд). Хавфи бозорй дар асоси сатхи фарсудашавии фондхои асосй, хосилнокии соха ва шароитхои махсус барои соха арзёбй карда мешавад (дар методологияи Я.Ю. Зяблитсева - шароити иклимй ва табий).
Хавфи гайрибозорй арзёбии самаранокии махсулот, норасоии маблагхои худй ва сатхи карзхои кредиториро талаб мекунад.
3. Бахисобгирии психологияи сармоягузорй. Дар ин холат, талаб карда мешавад, ки намунахои эхтимолии рафтори сармоягузорон бо назардошти хусусиятхои инфиродии шахсияти онхо арзёбй гарданд.
4. Тахлили омилхои беруна. Зери махфуми омили беруна тахлили чолибияти имконияти алтернативии сармоягузорй фахмида мешавад.
Усули дар боло зикршуда бартарии мачмуй дорад. Муаллиф усули барои дигар мухаккикон гайримукаррариро татби; кардааст, ки хангоми арзёбии чолибияти сармоягузорй на танхо меъёрхои микдорй, балки моделхои рафтори сармоягузорон низ ба назар гирифта мешаванд. Камбудихои усул аз мураккабии арзёбии микдории чузъхои алохидаи он иборат аст.
Х,амин тавр, дар робита бо тахлили усулхои арзёбии чолибияти сармоягузории сохахои иктисодиёт хулосабарорй намуда, онхоро дар якчанд равишхо чамъбаст кардан мумкин аст:
- арзёбии чолибияти сармоягузории соха дар асоси тахлили омилхо;
- арзёбии чолибияти сармоягузории соха дар асоси нишондихандахои интегралй ва рейтинги сохахо;
- арзёбии чолибияти сармоягузории соха дар асоси нишондодхои хусусй: арзиши тичоратй, хачми сармоягузорй ва гайра;
- арзёбии баллии чолибияти сармоягузорй дар асоси маълумоти оморй ва бахои коршиносон.
Х,ангоми интихоби равиш ва усули арзёбии чолибияти сармоягузории соха бояд хусусиятхои хар як сохаи мушаххасро ба инобат гирифт. Дар баробари ин, мо як катор принсипхои умумиро пешниход менамоем, ки метавонанд барои ташаккули усули арзёбии чолибияти соха хамчун асос истифода шаванд:
1. Принсипи майлнамой ба мавчудияти манбаи иттилоотй хангоми тахияи низоми меъёрхо ва
нишондихандахои чолибияти сармоягузорй. Имруз шумораи номахдуди
нишондихандахои иктидорй мавчуданд, ки метавонанд мундаричаи усулхои арзёбии чолибияти сармоягузории сохахои иктисодиётро ташкил диханд. Дар баробари ин, имкониятхои низоми оморй наметавонанд хамеша ба талабот оид ба таъминоти иттилоотии методологияи муайян чавобгу бошанд. Аз ин ру, субъектхои тахлили сармоягузории соха бояд ба мавчудияти нишондихандахои оморй, дастрасии мутахассисон ва дигар манбаъхои иттилоот дар бораи чолибияти сармоягузории соха диккат диханд.
2. Принсипи асосноксозии нишондихандахои истифодашаванда. Х,ар як нишондихандахои ба усул дохилшуда бояд дар халли проблемаи умумй - арзёбии чолибияти сармоягузории сохаи иктисодиёт сахми кофй гузорад. Тавсия дода мешавад, ки нишондихандахои ба соха ба таври назаррас алокамандй надошта мавриди истифода карор нагиранд, зеро шумораи унсурхои мачмуъро зиёд месозанд ва дарачаи арзёбиро душвор мегардонанд.
3. Бо инобат гирифтани хадафхои арзёбии чолибияти сармоягузорй дар соха. Х,адафхои арзёбиро шартан ба хадафхои ахамияти амалй, хадафхои назариявй ва хадафхои якчоя хангоми истифодаи асосхои
назариявй дар масъалахои амалй чудо намудан мумкин аст. Дар навбати худ хадафхои дорои ахамияти амалиро ба максадхое, ки халли мушкилоти ичтимоиро дар бар мегиранд (дар ин холат чолибияти сармоягузорй, чун коида, барои макомоти давлатй хамчун сармоягузори эхтимолй арзёбй мешавад) ва хадафхои тичоратй чудо менамоянд. Барои хар як намуди максадхо, мундаричаи усули арзёбии чолибияти сармоягузорй метавонад фарк кунад. Масалан, барои максадхои тичоратй, вакте ки кабули карор дар муддати кутох талаб карда мешавад, усулхои соддакардашуда дар асоси руйхати махдуди нишондихандахо истифода мешаванд.
4. Принсипи ба талаботи сармоягузорон нигаронидашуда. Ин принсип аз принсипи пешина бармеояд ва ба назар гирифтани дархостхо ва интизорихои сармоягузоронро хангоми ташаккули усули арзёбии чолибияти сармоягузории сохаи иктисодиёт такозо мекунад.
5. Принсипи муайянии усул. Принсип зарурати эчоди як методологияро бо дастгохи истилохот, тавсифи муфассали мохияти усулхои арзёбии чолибияти сармоягузорй ва моделхои истифодашавандаро дар назар дорад.
АДАБИЁТ
1. Бланк, И.А. Основы инвестиционного менеджмента. / И.А. Бланк // СПб.: Ника-Центр, 2005. С. 265
2. Гришина И.В., Ройзман И.И., Шахназаров А.Г. Типология инвестиционного климата регионов на новом этапе развития российской экономики / И.В. Гришина И.И. Ройзман, А.Г. Шахназаров // Инвестиции в России. 2003. № 3 (98). С. 3-14.;
3. Лазанюк, И.В., Эшонджонова З.А. Инвестиционная привлекательность Таджикистана / И.В. Лазанюк, З.А. Эшонджонова // Сборник научных трудов SWorld. 2013. Т. 43. № 4. С. 59-66.
4. Лахметкина, Н.И. Понятие и сущность инвестиционной привлекательности предприятия / Н.И. Лахметкина // Финансовая аналитика: проблемы и решения. 2010. № 16 (40). С. 35-39.
5. Ефремова, Т. Ф. Современный толковый словарь русского языка. В 3 томах. Том 2. М-П / Т.Ф. Ефремова // - М.: АСТ, Астрель, Харвест, Lingua, 2006. - 996 c.
6. Закон Республики Таджикистан от 15 марта 2016 года №1299 «Об инвестициях». Законодательство стран СНГ. URL: http://base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=84794 (санаи мурочиат: 16.08.2024).
7. Зияева, М.Д. Инвестиционные основы развития предпринимательской деятельности в республике Таджикистан / М.Д. Зияева // Вестник БИСТ (Башкирского института социальных технологий). 2017. № 4 (37). С. 22-28.
8. Зяблицева, Я.Ю. Модель оценки инвестиционной привлекательности организаций зерновой отрасли / Я.Ю. Зяблицева // Социально-экономический и гуманитарный журнал Красноярского ГАУ. 2019. № 3 (13). С. 10-23.
9. Маленко, Е., Хазанова, В. Инвестиционная привлекательность и ее повышение / Е. Маленко // Top-Manager. 2012. №6. С. 11-23.
10. Нурализода, А.Н. Эффективность инвестирования в Республике Таджикистан / А.Н. Нурализода, С.С. Мирзозода, Б.Гафоров // Вестник Таджикского национального университета. Серия социально-экономических и общественных наук. 2018. № 4. С. 111115.
11. Оев, А. Д. Имконият ва мушкилоти сармоягузории низоми бонкии кишвар ба бахши воцеии ицтисодиёт / А. Д. Оев // Кишоварз. - 2020. - No. 4(89). - P. 273-277.
12. Ожегов, С.И. Толковый словарь русского языка. / С.И. Ожегов // М.: ИТИ Технологии; Издание 4-е, доп., 2015. 944 с.
13. Ройзман И.И., Гришина И.В. Сложившаяся перспективная инвестиционная привлекательность крупнейших отраслей отечественной промышленности // Инвестиции в России. 1998. № 1. С. 37-39.
14. Синяк, Н.Г. Сравнительная оценка инвестиционной привлекательности отраслей экономики при помощи оценки текущей стоимости бизнеса / Н.Г. Синяк // Труды БГТУ. №7. Экономика и управление. 2010. № 7. С. 12-15.
15. Хочазода, ДД. Чрлибияти сармоягузорй: мохият ва методологияи баходии он / Д. Хочазода // Паёми молия ва ицтисод. - 2022. - No. 4-1(33). - P. 131-138.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Давлатзода Эх,сон Давлат-номзади илмхои ицтисодй, дотсенти кафедраи фаъолияти гумрукии Донишгохи байналмилалии сайёхй ва сохибкории Точикистон. Сурога: 734055, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе, кучаи Борбад 45/8. Телефон: 888-77-77-86; E-mail: rehson-95@mail. ru
Информация об автора:
Давлатзода Эхсон Давлат-кандидат экономических наук, доцент кафедры таможенная деятельность Международного университета туризма и предпринимательства Таджикистана. Адрес: 734055, Республика Таджикистан, ш. Душанбе, улица Борбада 45/8. Телефон: 888-77-77-86; E-mail: [email protected]
Information about the author:
Davlatzoda Ehson Davlat-candidate of economic sciences, аssociate рrofessor of the Department of Customs Activities of the International University of Tourism and Entrepreneurship of Tajikistan. Address: 734055, Republic of Tajikistan, Dushanbe Highway, Borbad Street 45/8. Phone: 888-77-77-86; E-mail: rehson-95@mail. ru_