УДК 330.322
УСУЛХОИ БАХ.ОДИХ.ИИ САМАРАНОКИИ ЛОИХАХОИ САРМОЯГУЗОРЙ ДАР
ШАРОИТИ МУОСИР
ХУДОЁРОВА УМЕДАХОН ДУСТМУРОДОВНА
омузгори кафедраи фаъолияти бонкии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири
Хусрав, Чумхурии Точикистон
ХАЙРОВА ЗУХРО АШУРАЛИЕВНА
омузгори кафедраи географияи и;тисодии Донишгохи давлатии Бохтар ба номи
Носири Хусрав, Чумхурии Точикистон
^АннотаГёйяГДар мацолаизерин оиди заминахоимухимихаракати сармоя, арзеббии эх,тиёчоти воцеии сармоягузорй ва мавцудияти шароити зарурй барои татбици сармоягузорй шарх дода шудааст. Гуфта мешавад, ки тахлили сармоягузорй, ин мацмуи усулхои амалй ва методолог мебошад, ки барои арзёбии имконпазирии сармоягузорй ба лощаимушаххас имконмедщад Дар коримазкур пешнщодхо оидиАрзёбии эхтиёцоти воцеии сармоягузорй ва мавцудияти шароити зарурй барои татбици сармоягузорй оварда шудааст.
Калндвожа^о: сармоягузорй, харакати сармой, тахлили сармоягузорй, лощаи сармоягузорй, мониторинг, ухдадорщои шартномавй, сахмия, вексел, вомбарг,
ширркатхоауиойбнк
МЕТОДЫ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОЕКТОВ ИНВЕСТИЦИИ В
СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ
Аннотация: В следующей статье разъясняются важные основы движения капитала, оценка реальной потребности в инвестициях и наличие необходимых условий для осуществления инвестиций. Сказано, что инвестиционный анализ представляет собой совокупность практических и методологических методов, позволяющих оценить целесообразность инвестирования в конкретный проект. В данной работе представлены предложения по оценке реальной инвестиционной потребности и наличия необходимых условий для осуществления инвестиций.
Ключевые слова: инвестиции, движение капитала, инвестиционный анализ, инвестиционный проект, мониторинг, договорные обязательства, акции, векселя, облигации, аудиторские компании, банки, страховые компании.
Сармоягузорй, ин хар гуна сармоягузорихои пулй мебошад, ки имконияти баланд бардоштани маблагеро, ки дар якчоягй (ё дарозмуддат - хама чиз ба стратегия ва эхтиёчоти сармоягузори инфиродй вобаста аст) фарохам меорад. Заминахои мухими харакати сармоя дар холатхои зерин иникос меёбад:
- изофаи нисбии он дар кишвар, ва;те, ки номувофи;ии байни ;исмхои сармоя ва имконияти истифодаи о;илонаи он дар дохили давлат ошкор карда мешавад;
- нокифоягии талабот ба сармоя ва таъминоти он дар минта;ахо ва давлатхои гуногуни чахон. [1. - С.279.]
Ма;сади хар як корхона, новобаста аз шакли моликият, ин ба даст овардани фоидаи молиявй ва баланд бардоштани и;тидори и;тисодии он мебошанд. Сармоягузорй яке аз воситаи асосии расидан ба ин хадаф мебошад, аммо барои ба ин хадаф муваффа; шудан бояд тахлили сармоягузорй хуб ба рох монда шавад.
Тахлили сармоягузорй, ин мачмуи усулхои амалй ва методологй мебошад, ки барои арзёбии имконпазирии сармоягузорй ба лоихаи мушаххас имкон медихад.
Тахлили босалохият ва саривацтии сармоягузорй имкон медихад, ки вазифахои зерин хал карда шаванд:
1. Арзёбии эхтиёчоти воцеии сармоягузорй ва мавчудияти шароити зарурй барои татбици сармоягузорй.
2. Интихоб намудани афзалтарин царорхои сармоягузорй, ки метавонанд ба тахкими рацобатпазирии ширкат бо назардошти хадафхои тактикй ва стратегии он мусоидат кунанд.
3. Муайян намудани омилх,ое, ки метавонанд ба натичах,ои вок;еии сармоягузорй ва дуршавии онх,о аз лоих,ах,ои пешбинишуда таъсир расонанд.
4. Арзёбии параметрхои таваккал ва даромади барои сармоягузор цобили цабул хангоми сармоягузорй.
5. Тахияи тавсияхо ва чорахо оид ба мониторинги пас аз сармоягузорй чихати бехтар намудани нишондихандахои сифатй ва мицдории фаъолияти ширкат.
Фазои сармоягузорй метавонад хамчун мачмуи шароити ицтисодй, сиёсй, хуцуцй ва ичтимой муайян карда шавад, ки чаззобияти давлатро барои пасандозхои хоричй муайян мекунад. Дар чунин холат арзиши фазои сармоягузорй бо чаззобияти сармоягузорй хамчоя мешавад, ки ин объективй нест, зеро хавфхои сармоягузорй сарфи назар карда мешаванд, ки кадоме дар хама холат фазои сармоягузориро муайян мекунад. [2. - С.222.]
Лоихаи сармоягузорй бошад, амалиёти мацсадноки ицтисодии асоснок, хачм ва мухлатхои амалишавии сармоягузорихои асосй, аз чумла хуччатхои зарурии лоихавй-сметавии ба тартиби стандартй (меъёрй) омодагардида, фаъолияти амалй оид ба татбици сармояхо (бизнес-нацша) мебошад [4. - С.386.]
Бочаров В.В. таърифи дигари ин мафхумро пешниход кардааст: «Лоихаи сармоягузорй хуччати асосие мебошад, ки зарурати гузаронидани сармоягузории асосиро муайян месозад, ки дар он дар пайдарпайии цабулгардидаи фаслхо тавсифи асосии лоиха ва нишондихандахои молиявй-ицтисодии бо татбици он алоцаманд, пешниход гардидааст». [7. - С.25.]
Тахлили сармоягузорй тахияи нацшаи дацици ташкили тамоми лоихаро дар бар мегирад, яъне аз мархилаи ибтидоии он то ба даст овардани фоида.
Дар мархилаи аввал маълумот дар бораи сохаи сармоягузорй чамъоварй карда шуда, маълумотхо тахлил карда мешавад ва дар асоси онхо сохтори лоихаи сармоягузорй ташаккул меёбад.
Агар омилхои хавф ва камбудихо ошкор карда шаванд, барои бартараф кардан ё кам кардани онхо чорахо андешида мешаванд. Аксар вацт худи сармоягузор (сохиби ширкат ё рохбарияти он) ба тахлили сармоягузорй мурочиат мекунад. Самтхои афзалиятноки тахлил дар ин холат фоидаи сармояи гузошташуда, устувории молиявии ширкат вобаста ба таъсири эхтимолии лоихахои сармоягузорй ба он хоханд буд.
Гурухи дуюми чонибхои манфиатдор сохибони ширкатхо мебошанд, ки мехоханд сармоягузоронро чалб кунанд. Дар ин холат, тахлили сармоягузорй бо мацсади муайян кардани он, ки тичорати мушаххас барои сармоягузорон то чй андоза чолиб аст ва барои баланд бардоштани ин чолибият чй гуна чорахо андешидан лозим аст.
Тахлили сармоягузорй инчунин метавонад барои шарикони ширкат манфиатдор бошад, зеро он ба онхо имкон медихад, ки цобилияти ташкилот дар ичрои ухдадорихои шартномавй аз нуцтаи назари арзёбии тагйироти эхтимолии вазъи молиявии он, ки аз фаъолияти сармоягузорй ба вучуд омадааст, дарк кунанд. Шунавандагони мацсаднок инчунин кредиторони ширкатро дар бар мегиранд, зеро онхо ба тахлили сармоягузорй пеш аз хама аз нуцтаи назари цобилияти царзй, цобилияти пардохтпазирй ва пардохтпазирии тавозуни он таваччух доранд. Дар охир, намояндагони ма^омоти давлатй метавонанд ба кдрор дар бораи дастгирии молиявии давлат манфиатдор бошанд.
Дар амалияи муосири арзёбй якчанд намуди арзёбии сармоягузорй мавчуд буда, интихоби ин ё он намуд ба як цатор омилхо — мацсади тадцицот, хачми он, давра ва намуди сармоягузории пешбинишуда вобаста аст.
Намудхои асосии тахлили сармоягузорй аз руи меъёрхои гуногун тасниф шудаанд.
► Тахлили маблаггузорихои асосй, яъне маблаггузорй ба сохтмони ицтидорхои нави истехсолй, азнавсозии техникй ё диверсификатсияи корхона. Чунин сармоягузорихо ба кам кардани харочоти корхона нигаронида шуда, дарозмуддат буда, бо хадафхои стратегии корхонахо алоцаманданд ва хачми онхо одатан назаррас аст. Аз ин ру, онхо тахлили мукаммалтарин ва бисёр омилхои тархрезиро талаб мекунанд.
► Тахлили сармоягузорихои молиявй, яъне хариди когазхои циматнок - сахмияхо, векселхо, вомбаргхо. Сармоягузорихои молиявй мустациман ба гирифтани фоида нигаронида шудаанд. Намудхои маъмултарини тахлили сармоягузорихои молиявй тахлили фундаменталй дар асоси омузиши бозори чахонии когазхои циматнок, тахлили техникй, ки аз пешгуии нарххои когазхои циматнок дар асоси тагирёбии онхо дар гузаштаи наздик иборат аст ва тахлили портфелй, ки дар он меъёри асосии арзёбй мебошад.
► Тахлили ширкат дар мачмуъ, бидуни чудо кардани вохидхои алохида ё самтхои тичорат аз он. Бо чунин тахлил метавон манзараи объективй ва хамачонибаи самаранокии сармоягузорй ба ширкатро ба даст овард ва дар холати зарурй роххои оптимизатсияи онро тахия кардан мумкин аст. Ин усули тахлил бештар нисбат ба сармоягузорихои асосй истифода мешавад, ки метавонад ба мавк;еи бозории ширкат таъсир расонад, масалан, дар холати диверсификатсияи фаъолият.
► Тахлили руйдодхои сармоягузории инфиродй, одатан дар холатхое истифода мешавад, ки барои маблаггузории лоихахои махаллй зарур аст, ба монанди харидани тачхизот, тадцицот барои такмил додани махсулот ва гайра. Пеш аз сармоягузорй ин тахлил дар мархилаи аз тадцицоти пешакй то цабули царори нихой оид ба сармоягузорй ба лоихаи мушаххас мебошад. Он метавонад хам яке аз мархилахои тахлили хамачониба ва хам навъи мустацил бошад, ки метавонад бо сармоягузории кутохмуддат ба мицдори нисбатан хурд махдуд карда шавад.
► Тахлили пас аз сармоягузорй ё ретроспективй барои давраи хисоботии интихобшуда - мохона, семоха, шашмоха ё солона. Бо ёрии тахлили ретроспективй имкон дорад, ки мавцеи сармоягузорй ва натичахои фаъолияти сармоягузории ташкилот аз хисоби мавчудияти маводхои хисоботии пурраи оморй ва бахисобгирй амицтар омухта шавад.
► Тахлили пурра. Он бо мацсади омузиши комилан тамоми чанбахои фаъолияти сармоягузории ширкат, инчунин тамоми хусусиятхои мавцеъхои сармоягузории ширкат гузаронида мешавад.
► Тахлили асосй. Ин омузиши фактории нишондихандахои динамикаи хачми фаъолияти сармоягузорй мебошад.
► Тахлили дохилй аз чониби менечерони сармоягузории худи ширкат якчоя бо сохибони он гузаронида мешавад. Барои тахлил тамоми нишондихандахои иттилоотй истифода мешаванд. Дар баробари ин, натичахои тахлили дохилй аксар вацт сирри тичоратй мебошанд.
► Тахлили берунй аз чониби кормандони ширкатхои аудиторй, бонкхо, ширкатхои сугуртавй бо мацсади омухтани натичахои дурусти нишон додани натичахои фаъолияти сармоягузории ширкат ва таъсири онхо ба вазъи молиявй гузаронида мешавад.
Хамин тавр тахцицоти гузаронида доир ба фаъолияти сармоягузорй ва рушду нумуи он дар мамлакат аз он гувохй медихад, ки вобаста ба шароити мавчуда фаъолияти ин соха дар холати рушд царор дорад.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА:
1. Косимова М.И. Хусусиятх,ои ч,ах,онишавии х,аракати сармоя дар шароити муосир.//Кишоварз /ДАТ ба номи Ш.Шох,темур. - Душанбе, 2020.- №4 (89).- ISSN 2074-5435.-С.277 - 284
2.Doing Business 2014: Going Beuond Efficiencu.-Washincton: DC: Word Bank. 2014.-P222.
3. Александров Д.С. Экономическая оценка инвестиций [Текст] / Д.С. Александров, В.М. Кошелев // М.: Колос-Пресс, 2002. - 382с. - С.18.
4. Бочаров В.В. Инвестиции: Учебник для вузов [Текст] / В.В. Бочаров. - СПб.: Питер, 2008. - 384с. - С. 19.
5. Барномаи давлатии сармоягузорих,о барои солх,ои 2016-2020.
6. Подшиваленко Г.П. Инвестиции: учебное пособие [Текст] / Г.П. Подшиваленко, Н.И. Лахметкина, М.В. Макарова // М.: КНОРУС, 2007. - 200с. - С. 25.
7. Кудратов Р.Р. Инвестиция - основа повышения эффективности сельскохозяйственного производства (монография) [Текст] / Р.Р. Кудратов, Р. Носиров. Изд. «Статус». - Душанбе, 2005. - 120 с. 35
8. Подшиваленко Г.П. Инвестиции: учебное пособие [Текст] / Г.П. Подшиваленко, Н.И. Лахметкина, М.В. Макарова // М.: КНОРУС, 2007. - 200с. - С. 25.