Научная статья на тему 'АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИҲАҲО ВА БАРНОМАҲОИ МИНТАҚАВИИ САРМОЯГУЗОРӢ 
Қисми 2. Самаранокии лоиҳаҳои сармоягузоришуда ва арзёбии он дар барномаҳои минтақавӣ'

АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИҲАҲО ВА БАРНОМАҲОИ МИНТАҚАВИИ САРМОЯГУЗОРӢ Қисми 2. Самаранокии лоиҳаҳои сармоягузоришуда ва арзёбии он дар барномаҳои минтақавӣ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сармоягузорӣ / минтақа / барнома / сармояи хориҷӣ / мақсадҳои стратегӣ / зермақсадҳо ва тобеияти онҳо / баҳогузории фаъолият / фазои сармоягузорӣ / лоиҳаҳои тиҷоратию сармоягузорӣ / барномаҳои минтақавии сармоягузорӣ. / Инвестиции / регион / программа / иностранный капитал / стратегические цели / подцели и их подчиненность / оценка эффективности / инвестиционный климат / торгово-инвестиционные проекты / региональные инвестиционные программы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Холбобоев Ф. С., Абдуллозода У. С.

Қисми дуюми мақола ба таҳлили самаранокии лоиҳаҳои сармоягузорӣ ва арзебии он дар барномаҳои минтақавӣ тамаркуз мекунад. Тадқиқоти дар ин қисм гузаронидашуда зарурати муносибати ҳамаҷониба ба арзебии самаранокии лоиҳаҳои сармоягузориро бо назардошти омилҳои иқтисодӣ, иҷтимоӣ, экологӣ ва хавф тасдиқ мекунад. Дар натиҷаи тадқиқот тавсияҳо оид ба баланд бардоштани самаранокии интихоби лоиҳаҳои сармоягузорӣ ва оптимизатсияи маблағгузории онҳо бо мақсади рушди устувори минтақаҳои Тоҷикистон таҳия карда шуданд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EVALUATION OF THE EFFECTIVENESS OF REGIONAL INVESTMENT PROJECTS AND PROGRAMS Part 2. Effectiveness of invested projects and its evaluation in regional programs

Вторая часть статьи посвящена анализу эффективности инвестиционных проектов и его оценке в региональных программах. Исследования, проведенные в этой части, подтверждают необходимость комплексного подхода к оценке эффективности инвестиционных проектов с учетом экономических, социальных, экологических факторов и факторов риска. В результате проведенного исследования были разработаны рекомендации по повышению эффективности выбора инвестиционных проектов и оптимизации их финансирования с целью устойчивого развития регионов Таджикистана.

Текст научной работы на тему «АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИҲАҲО ВА БАРНОМАҲОИ МИНТАҚАВИИ САРМОЯГУЗОРӢ Қисми 2. Самаранокии лоиҳаҳои сармоягузоришуда ва арзёбии он дар барномаҳои минтақавӣ»

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

УДК: 330, 347.78 (575.3 )

АРЗЁБИИ САМАРАНОКИИ ЛОИ^А^О ВА БАРНОМА^ОИ МИНТАЦАВИИ САРМОЯГУЗОРЙ

Кисми 2. Самаранокии лоихахои сармоягузоришуда ва арзёбии он дар барномахои минтакавй

Холбобоев Ф.С. Абдуллозода У.С.

Аннотатсия. К^исми дуюми мацола ба тахлили самаранокии лоихахои сармоягузорй ва арзебии он дар барномахои минтацавй тамаркуз мекунад. Тадцицоти дар ин цисм гузаронидашуда зарурати муносибати хамауониба ба арзебии самаранокии лоихахои сармоягузориро бо назардошти омилхои ицтисодй, интимой, экологи ва хавф тасдиц мекунад. Дар натиуаи тадцицот тавсияхо оид ба баланд бардоштани самаранокии интихоби лоихахои сармоягузорй ва оптимизатсияи маблажузории онхо бо мацсади рушди устувори минтацахои Тоуикистон тахия карда шуданд. КалиДвожахо: сармоягузорй, минтаца,барнома, сармояи хориуй, мацсадхои стратеги, зермацсадхо ва тобеияти онхо, бахогузории фаъолият, фазои сармоягузорй, лоихахои тиуоратию сармоягузорй, барномахои минтацавии сармоягузорй.

Барои ицтибос: Холбобоев, Ф.С. Арзёбии самаранокии лоихахо ва барномахои минтацавии сармоягузорй / Ф. С. Холбобоев, У. С. Абдуллозода // Паёми молия ва ицтисод. - 2024. - No. 4(43). - С. 63-71.

ОЦЕНКА ЭФФЕКТИВНОСТИ РЕГИОНАЛЬНЫХ ИНВЕСТИЦИОННЫХ ПРОЕКТОВ И ПРОГРАММ.

Часть 2. Эффективность инвестированных проектов и ее оценка в региональных программах

Холбобоев Ф.С.

Абдуллозода У.С.

Аннотация. Вторая часть статьи посвящена анализу эффективности инвестиционных проектов и его оценке в региональных программах. Исследования, проведенные в этой части, подтверждают необходимость комплексного подхода к оценке эффективности инвестиционных проектов с учетом экономических, социальных, экологических факторов и факторов риска. В результате проведенного исследования были разработаны рекомендации по повышению эффективности выбора инвестиционных проектов и оптимизации их финансирования с целью устойчивого развития регионов Таджикистана.

Ключевые слова: Инвестиции, регион, программа, иностранный капитал, стратегические цели, подцели и их подчиненность, оценка эффективности, инвестиционный климат, торгово-инвестиционные проекты, региональные инвестиционные программы.

63

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

EVALUATION OF THE EFFECTIVENESS OF REGIONAL INVESTMENT PROJECTS AND PROGRAMS

Part 2. Effectiveness of invested projects and its evaluation in regional programs

Kholboboev.F.S.

Abdullozoda.U.S.

Annotation. The second part of the article is devoted to the analysis of the effectiveness of investment projects and its evaluation in regional programs. The research conducted in this part confirms the need for an integrated approach to evaluating the effectiveness of investment projects, taking into account economic, social, environmental and risk factors. As a result of the conducted research, recommendations were developed to improve the efficiency of the selection of investment projects and optimize their financing for the sustainable development of the regions of Tajikistan.

Keywords: Investment, region, program, Foreign capital, strategic goals, sub-goals and

their subordination, activity assessment, regional investment programs.

Гузориши масъала. Дар шароити захирахои махдуд ва зарурати рушди устувори минтацахо, интихоби дуруст ва маблаFгузории лоихахои сармоягузорй ахамияти аввалиндараца пайдо мекунад.

Тахлили тахкикотхои охир ва нашриёт. Вобаста ба мавзуи мазкур як цатор олимони хорициву дохилий корхои илмй анцом додаанд. Аз цумла Борисевич В.И., Субботская А.С., Ш. Рахимзода, Рахимов Р.К., Назаров Д.Т. доир ба мавзуи мазкур маводеро тахия намудаанд.

Максади макола - омузиши арзёбии самаранокии лоихахо ва барномахои минтацавии сармоягузорй.

Мухтавои асосии мавод. ^исми дуюми мацолаи "Арзебии самаранокии лоихахо ва барномахои минтацавии сармоягузорй" ба тахлили амици самаранокии лоихахои сармоягузорй ва тахияи методологияи арзебии онхо дар доираи барномахои минтацавй бахшида шудааст. Ин тадцицот ба муайян кардани омилхои калидй, ки ба самаранокии татбици лоихахои сармоягузорй таъсир мерасонанд ва пешниходи тавсияхо оид ба оптимизатсияи

investment space, trade and investment projects, раванди интихоб ва маблаFгузории онхо, бо назардошти хусусиятхои рушди минтацавй ва мушкилоти мавцуда равона карда шудааст.

Дар бахогузории самаранокии воситахои молиявии махаллй мацсад ва вазифахои асосии гузошташуда ба инобат гирифта мешаванд. Ба хотире, ки мацсади асосии мацомоти хокимияти махаллй аз таъмини ахолии махаллй иборат аст, истифодаи бевоситаи бахогузорихои муцаррарии бозорй нодуруст аст. Дар чунин холат, муайян намудан зарур аст, ки то кадом андоза натицаи амалй намудани царорхои идоракунй ба бехтар намудани хаёти ахолй бо сармоягузории дохили, хорицй ва суръати рушди минтаца мусоидат намудааст.

Тахияи низоми меъёрхо ва нишондихандахои арзёбии самаранокии лоихахо ва барномахои минтацавии сармоягузорй, ки омилхои ицтисодй, ицтимой, экологй ва хавфхоро ба назар мегиранд. Услуби баходихии хамацонибаи самаранокиро аз хисоби сармояи хорицй дар вацти мувофиц муайян менамояду тахлили муцоисавии лоихахо ва барномахои алтернативй имкон мебахшад.

64

Тадкикоти гузаронидашуда оид ба арзёбии самаранокии лоихахо ва барномахои минтакавии цалби дорои сармояи хорицй дар Чумхурии Тоцикистон имкон дод, ки як катор

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43) хулосахои мухим бароварда шаванд, ки онро дар арсми пешниходкардашуда мушохида карда мешавад.

Аввалан, муайян карда шуд, ки системаи мавцудаи арзебии самаранокии лоихахои сармоягузорй дар кишвар ба такмил ниез дорад. Усулхои амалкунанда, чун хоида, ба нишондихандахои ихтисодй тамаркуз мекунанд ва ба омилхои ицтимой, экологй ва хавф диххати зарурй намедиханд.

Дуюм, дар доираи тадхихот усули баходихии хамацонибаи самаранокии лоихахо ва барномахои минтахавии сармоягузорй дар Тоцикистон тахия ва пешниход карда шуд. Ин усул ба системаи меъерхо асос ефтааст, ки цузъхои ихтисодй, ицтимой, экологй ва хатарнокро дар бар мегирад. Х,ар як меъер дар асоси мацмуи нишондихандахои микдорй ва сифатй, ки ба хусусияти минтаха мутобих карда шудаанд, бахо дода мешавад.

Сеюм, озмоиши методологияи тахияшуда дар мисоли [лоихаи мушаххас/барнома е намуди лоихахо/барномахоро муайян кунед] ахамияти амалии онро нишон дод ва имкон дод, ки цихатхои хавй ва заифи ташаббусхои тахлилшудаи сармоягузорй ошкор карда шаванд.

Расми З. Арзёбии самаранокии лоихахо ва барномахои минтакави

Сарчашма: тахкики муаллифон

Натицахои тадкикот мухимияти тахкикоти хамацонибаро бо арзёбии цалби дорои сармояи хорицй, лоихахо ва барномахои минтакавии сармоягузориро ба пуррагй тасдик менамояд. Хдмин тарик, истифодаи усули пешниходшуда имкон медихад, ки раванди интихоби лоихахои сармоягузорй ва арзъебии он цихати маблаFгузорй дар баланд бардоштани самаранокии истифодаи захирахои махдуд ва рушди устувори минтакахои кишвар пурра мусоидат намояд.

Хукумати Чумхурии Тоцикистон баъди ба даст овардани Истиклолияти кишвар тавонист, ки рушди иктисодиёти мамлакатро доир ба сармояи хорицй ва сахми амикаш дар рушди барномахои минтакавй эхё намуда, ру ба афзоиш дихад. Асоси инкишофи механизми сармоягузории хорицй дар барномахои давлатй ин санадхои меъёриву хукукии кабулнамуда ба хисоб мераванд. Аз

соли 2002 то инцониб дар конунгузории Чумхурии Тоцикистон цихати фарохам овардани сармоягузорй дар иктисодиёти кишвар ва рушди барномавии он як катор ислохотхо дароварда шудааст.

Яке аз мухимтарини онхо ин кабули ^онуни Чумхурии Тоцикистон "Дар бораи сармоягузорй (инвеститсия)", ки ин ^онуни каблан кабулнамудаи Чумхурии Тоцикистон оид ба "Сармоягузории хорицй"-ро иваз менамояд, ба шумор меравад. Дар ^онуни навкабулкардашуда на ин ки сармоягузорони хорицй балки сармоягузорони ватанй низ барои рушди иктисодиёти кишвар сармоягузорй карда метавонанд. Хамчунин цихати фарохам овардани шароит ва хавасмандии сармоягузорон конунхои Чумхурии Тоцикистон «Дар бораи хусусигардонии амволи давлатии Чумхурии Тоцикистон», «Шартномахо дар бораи таксими молхо», «Дар бораи консенсияхо»,

65

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

«Дар бораи минтакахои озоди иктисодй», «Дар бораи таърихи кредитй», «Дар бораи шарикии хусусии давлатй» кабул карда шудааст. Илова бар ин дар назар аст, ки ^онуни Чумхурии Тоцикистон "Дар бораи шартномахои сармоягузорй" кабул карда шавад.

Пас аз эълон шудани хадафхо цихати эцоди фазои сармоягузорй дар кишвар як катор барномахои давлатй кабул гардид, ки цалби сармояи хорициро дар он зарур шуморидан мумкин аст. Зеро ислохотхо оид ба раванди сабти номи ашхоси хукукию вокеъй, низоми ицозатдихй, тартиби гумрукй, гирифтани ицозатномахои сохтмонхо ва Fайрахо осон карда шуд. Танхо дар муддати якчанд сол аз цониби Хукумати Чумхурии Тоцикистон меъёрхои мухиме оид ба рушди сармоягузорй, бартараф намудани монеахо, осон намудани фаъолияти сармоягузорону сохибкорон, ки ба иктисоди кишвар ва раванди барномавии он зарар мерасонд, осон карда шуд.

Дар Чумхурии Тоцикистон ицрои Стратегияи миллии рушди Чумхурии Тоцикистон барои давраи то соли 2015 ба итмом расид, ки вазифаи асосии он таъмини амнияти иктисодии кишвар ба хисоб мерафт. Амалй намудани ин стратегия, халли як катор масъалахои мавцудаи амнияти иктисодиро хал намуд, лекин ба ин нигох накарда як катор масъалахои мубрами амнияти иктисодй бокй монданд. Аз ин хотир Стратегияи миллии рушди Чумхурии Тоцикистон барои давраи то соли 2030 кабул карда шуд, ки дар он камбудиву хатогихои стратегияи пешина ба инобат гирифта шудааст.

Дар стратегияи нав ба рушди баробари минтакахои кишвар диккати махсус дода шудааст, зеро рушди баробари минтакахо ба таври назаррас амнияти иктисодии кишварро таъмин намуда, цалби бештари сармояи хорициро дар раванди барномавии рушд такозо менамояд.

Натицаи омузиши назарияи иктисод ба рушди нобаробари минтакахо, чунин назар иброз мегардад, ки минтакахои гуногун, бо доштани мустакилияти нисбй ва хусусиятхои худудй цудо карда мешаванд. Яъне, нисбат ба минтакахо сиёсати минтакавии давлатй бо назардошти хусусиятхои худудй, масалан, хусусиятхои минтакахои кухй, амалй мегардад, ки ба доира ва самтхои сармояи хорицй? рушди минтакахо таъсири рушдкунанда мерасонад.

Тацрибаи таърихй шаходат медихад, ки барномахои давлатй воситаи халли проблемахои мухими рушди ицтимой-иктисодй ба хисоб меравад. Мазмуну мундарицаи барномаи давлатй бо муайян намудани максадхои стратегй, зермаксадхо ва тобеияти онхо, мархилахои бадастории максад, мацмуи чорабинихои бадастории максадхо (ташкилотй, ицтимой-иктисодй, илмй ва техникй ва Fайрахо), муайян намудани иштирокчиёни амаликунандаи барнома, механизмхои ицро, аз цумла сарчашмахои маблаFгузорй ва сармояи хорицй, методхои хавасманднамой, масъулиятшиносй ва Fайрахо алокаманд мебошад.

ОFOЗи истифодаи методхои барномавии танзими давлатй ва цалби сармояи хорицй ба солхои 30-юми асри ХХ дар кишвархои рушдкардаи саноатии Аврупо рост меояд. Методи барномавии банакшагирй ва идоракунй дар амалияи цахонй чандин дахсолахо ба таври васеъ истифода карда мешавад. “Ин воситаи универсалии макро ва микроиктисодиёт имконият медихад, ки ба сиёсати иктисодии кишвар, минтака, соха, ташкилот самтгирии максаднок дода шавад, захирахо барои халли проблемахои нисбатан шиддатноки ицтимой-иктисодй равона карда шаванд”.

Муносибати барномавй дар банакшагирй ва идоракунй дар хацми иктисодиёти тамоми кишвар такрибан панцох сол пеш дар Иттифоки Шуравй ва ИМА

66

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

пайдо шудааст. Шакли мушаххаси ифодаи муносибати барномавй мацмуи барномахои мацсадноки ояндадор гардиданд, ки бо ташаббуси мацомоти хокимияти давлатй ва маблаFгузории буцетхои марказй, минтацавй, махаллй ва сармояи хорицци амалй мегардиданд. Чунин барномахо дар асоси хамкорихои байнисохавй ва байниминтацавй амалй мегардиданд. “Барномахои ицтимой-ицтисодй дар як холат дар шароити кишвархо бо ицтисодиёти цамъиятии умумикардашуда, бозорй, дорои моликияти хусусй ва марказонидашудаи нацшавй истифода мегардид, ки шаходати хусусияти универсалй доштани методи мазкурро нишон медихад”.

Аз ин ру, холат шаклхо ва воситахои алохидаи ташкили банацшагирй ва идоракунии барномавй то андозае аломатхои навъ ва шакли низоми цамъиятй-сиёсй ва давлатй, ки дар кишвар барцарор карда шудааст, тацассум менамояд. Чунин холат бо тацрибаи коркард ва амалинамоии барномахои мацмуавй, ицтимой ва ицтисодй дар кишвархои гуногун оид ба цалби сармояи хорицй тасдиц карда шудааст. Масалан, самти нави солхои 1933-1938, ки аз тарафи маъмурияти Рузвелт дар ИМА бо мацсади бартараф намудани сабабхо ва халли оцибатхои Бухрони бузург коркард гардида буд, аз цабили барномахои рушди ицтимой-ицтисодй дар доираи цалби сармояи хорици ба хисоб меравад. “Бо ёрии барномаи мазкур гузариш аз либерализми классикй ба либерализми ицтимой амалй гардидааст, ки бадастории тавозуни байни озодии инфиродй ва адолати ицтимоиро бо эътирофи нацши халкунандаи давлат дар халли чунин проблемахои ицтимой, ба монанди сатх ва сифати тандурустй ва маориф пешниход менамояд”. Асоси барномаи Самти навро консепсияи “Се R” ташкил менамуд: Relief -кумак ба бекорон ва ниёзмандон; Recovery -барцарор намудани сатхи тобухронии ицтисодиёт; Reform - ислохоти низоми молиявй бо мацсади бартараф намудани

таназзулот дар оянда ба инобат мегирифт. Ин аст, ки як цатор барномахои алохидаи самти нав, ки ба мустахкам намудани меъёр ва цоидахои тартиботи гузариши ицтимой-ицтисодй равона гардида буданд, имруз низ мавриди амал царор доранд. Масалан, “Корпоратсияи федералии суFуртаи пасандозхо (Federal Deposit Insurance Corporation); Ассосиатсияи миллии федералии ипотека (Federal National Mortgage Association, Fannie Mae); Раёсати миллии муносибатхои мехнатй (National Labor Relations Board); Комиссия оид ба коFазхои цимматнок ва биржахо (Securities and Exchange Commission)”.

“Бо мацсади бартараф намудани шикасти ицтисодй ва низоми молиявй дар ИМА дар натицаи бухрони ипотекии солхои 2007-2008 ^онуни федеративй “Оид ба чорабинихои фавцуллодаи устувории ицтисодй ” (Emergency Economic Stability Act of 2008)” ва “^онуни Додд-Франк “Оид ба ислохоти Уолт-стрит ва химояи истеъмолгарон” (Dodd-Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act) цабул карда шуданд”.

Дар ин миён мувофици ин меъёрхои хуцуцй Вазорати молияи ИМА ваколатхои муайянро дар тахия ва амалинамоии Барномаи нацоти активхои проблемавй (Troubled Asset Relief Program) ба даст оварда, ки иборат аз унсурхои зерин буд, аз цумла: 1-ицрои панц барнома оид ба устуворкунии идорахои бонкй дар сармояи хорицй, 2-анцомй се барнома оид ба аз нав ба кор даровардани бозори царздихй, 3- Ду барнома оид ба тацвияти саноати мошинсозй, ки ин хам бо сармоягузории хорицй ицроиш ёфта, чорахо оид ба тахкимбахшии вазъи молиявии ширкати American International Group мебошад, 4- ицрои ду барнома оид ба дастгирии оилахо, ки ба муцобили цараёни махрум гардидан аз хуцуци харидорй намудани молумулки ба гаравгузошташуда мубориза мебаранд ба поён расид.

67

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

солхои охир мушохида мегардад, ки даромадхои минтакавй бо кумаку дастгирихои хукумати мамлакат ва сохибкорони ватанию хорицй зиёд гардида, доири ин масъала Шариф Рахимзода дар китоби худ чунин кайд намудааст, ки сохибкории хурду миёна дар аксари кишвархои дунё махаки асосии рушди цомеа буда, хиссаи он дар Мацмуи махсулоти дохилй (ММД), шуFли ахолй ва ташаккули буцет назаррас аст. “Он дар халли масъалахои ицтимой низ накши мухим дорад. Бинобар ин, дар стратегияю барномахои рушди иктисодии кишвархо ба ин самти рушд диккати хоса дода шуда, барои таъмини пешрафти он шароити мусоид фарохам оварда мешавад”.

Сохтори мацмуи барномахои давлатй, ки бо хацми нисбии маблаFгузории буцетии кисматхои мухталифи чунин барномахо муайян карда мешавад, дар кишвархои рушдкардаи цахони муосир тафовут доранд. Дар холати мавцудияти цалби бештари сармояи дохилию хориции самти умумй, самти вокеии афзоиши воситахои молиявии буцети марказй, ки барои ицрои барномахои давлатии самтгирии рушди ицтимой цудо гардидаанд, хиссаи хароцоти буцетй барои дастгирии кишрхои ниёзманди ахолй, рушди маориф, тандурустй, илм, фарханг, хифзи мухити зист дар ИМА, Цопон, Фаронса, Олмон аз дигар кишвархо, чандин маротиба баланд мебошад.

Тахлили умумии барномахои амалигардида нишон медиханд, ки дар самти амалй намудани онхо масъалаи асосй -масъалаи маблаFгузории онхо ба хисоб меравад. Масалан, дар Барномаи рушди ицтимой-иктисодии нохияи Айнй барои солхои 2016-2020 тамоми сарчашма ва захирахои маблаFгузорй муайян гардида, ба сохахо ва лоихахои алохида цудо карда шуда, номуайянии як микдор маблагх,о кайд карда шудааст:

Барои татбики “Барномаи рушди ицтимоию иктисодии нохияи Айнй барои солхои 2016-2020” аз хисоби хамаи сарчашмахои маблаFгузорй 211,0 млн. сомонй пешбинй шудааст, аз цумла, аз хисоби: буцети цумхуриявй 49,5 млн. сомонй; буцети вилоят 15,9 млн. сомонй; буцети нохия 3,6 млн. сомонй; сохибкорон ва ахолй 17,2 млн. сомонй; сармояи хорицй 68,5 млн. сомонй; Лоихахои манбаъи

маблаFгузориашон айни хол номуайян 52,1 млн. сомониро ташкил мекунанд.” Чунин вазъият дар дигар нохияхо низ мушохида карда мешавад: 22,9 млн. сомонй дар нохияи А.Цомй, 47,54 млн. сомонй дар нохияи Бохтар, 107,0 млн. сомонй дар нохияи Файзобод, 87,77 млн. сомонй дар нохияи Истарафшон ва Fайрахо.

Дар хисоботи солонаи Бонки цахони «Doing Business» дар солхои 2010-2011 Тоцикистон дар катори дигар кишвархои бехтарини ислохотхо дар цои дахум карор дорад. Фаъолияти фазои сармоягузорй тавассути Шурои машваратии назди Президекти кишвар, ки ба он хам намояндагони бахши хукукй ва хам намояндагони бахши хусусй дохил мешаванд, дастгирй карда мешавад.

Дар конунгузории кишвар барои фаъолияти сармоягузорй ва сармоягузорони дохиливу хорицй низоми кафолати сармоягузорй ба рох монда шудааст, ки содироту воридоти даромади сохибкоронро кафолат медихад. Хдмчунин низоми преферентсияи андозхо ва гумрук дар конунгузории кишвар амал мекунад, ки дар фаъолияти он сохибкорону сармоягузороне, ки дар рушди иктисоди кишвар сахмгузор мебошанд, монанди сохтмони неругоххои баркии обии хурд ва корхонахои пахтатозакунй, имтиёзхо дода мешавад.

Айни замон Цумхурии Тоцикистон цихати хавасманд ва цалб намудани сохибкорон бо 25 кишвари цахон Созишнома оид ба андозбандии дукарата ва бо 18 кишвар

68

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

Созишнома оид ба хифзи хукуки сармоягузорон ба имзо расонидааст ва санадхои мазкур аз цониби Хукумати кишвар тасдик ва эътироф шудаанд. Аз ин ру нишонаи бехбудй ва фарохам овардани фазои сармоягузорй дар кишвар ин хамрох шудани Чумхурии Тоцикистон дар соли 2012 ба Конвенсияи СММ оид ба ицро намудани конунхои арбитражи, ки 10 июни соли 1958 кбул карда шудааст, мебошад. Хукумати Чумхурии Тоцикистон мушкилотхои мавцударо ба назар гирифта, барои мукаммал намудани идорахои давлати, сиёсати макроиктисоди, фазои сармоягузори ва хамкорихои минтакави дар хамбастаги бо макомотхои марбута чорацуи менамояд.

Хамчунин Чумхурии Тоцикистон соли 2012 Конвенсияи Ню Йоркро оид ба эътибори конунхои судхои арбитражи кабул ва ратификатсия намуд, ки Конвенсияи мазкур аз октябри соли 2012 ба расмият дароварда шудааст, хамзамон барнома роцеъ ба бехбуд ва хавасманд намудани сармоягузорон дар Чумхурии Тоцикистон то солхои 2012-2015 кабул карда шудааст. Мутаасифона пахлуи барномавии ин хуццатхо дар минтакахо пурра барраси намегарданд.

Кумаки давлати оид ба тицорат ва сармоягузори, ки солхои 2002-2012 дар чахорчубаи лоихахои давлати оид ба татбики сармоягузори бокумаки молии донорхо ва созмонхои молии байналмилали зиёда аз 200 созишномахо татбик ва ба тасвиб расидаанд, ки маблаFи умумии онхо дар он давр 2,13 млрд доллари амрикоиро ташкил медихад. Аз маблаFи мазкур 1,614 млрд доллар кредит, 371,5 млн доллар грантхо, 119,12 млндоллар хиссаи Хукумат ва 28,7 млн доллари дигарро даромадхо ташкил медиханд. Дар солхои бухрони 2008-2010 1,038 млрд доллари

амрикой ворид шуд, ё ин ки 47% аз маблаFи умумии татбики лоихахои сармоягузории давлати афзоиш ёфт, ки фоизи муайяни онро барои рушди барномавии минтакахо дар бар мегирифт.

Тавре ки маълум аст таи солхои охир Хукумати Чумхурии Тоцикистон Барномаи давлатии бо цалби сармоягузорихо, грантхо ва сохтмонхои асосй барои солхои 2014-2016 ва Барномаи хусусигардонии моликияти давлатй барои солхои 2014-2016 тасдик намуд. Барномаи давлатии сармоягузорихо, грантхо ва сохтмонхои асосй барои солхои 2014-2016 кабул гардида буд, аз 120 лоихаи он кисми зиёдаш барои рушди ояндаи минтакахо ниёз ба сармоягузории хорицй дошанд. Аз 39 лоихаи он бо маблаFи 1,3 миллиард доллар амалкунанда ки барои 3 соли пешбинишуда ба минтакахои рушд наёфта равона шудаанд, маблаFгузорй дар хацми 1,8 миллиард доллари амрикой муайян шудааст.

Солхои 2013-2014 ки солхои босуботй истиклолияти кишвар ба хисоб мерафт хацми сармоягузории мустакими хорицй ба хацми 2271,6 млн.дол.ШМА ворид гашта буд, ки аз он аз давлатхои ИДМ 855,9 млн.дол.ШМА (37,6%) ва кишвархои хорици дур 1415,7 млн.дол ШМА (62,3%). Кишвархои асосии сармоягузории мустаким ба иктисодиёти кишвар: Россия - 827,1 млн.дол ШМА (36,4%), Хитой - 319,9 млн.дол ШМА (14,1%), Эрон - 302,4 млн.дол ШМА (13,3%), Британияи Кабир - 210,5 млн.дол ШМА (9,3%), низ барои тахррезии рушди барномавии минтакахо ба хисоб мерафт.

Хацми умумии сармоягузории Fайримустаким, ки дар барномаи рушди мамлакат барои давраи муайян ба хацми 1884,3 млн.дол ШМА расида буд, ки он аз давлатхои ИДМ - 40,9 млн.дол ШМА (2,17%) ва кишвархои хорици дур - 1843,3 млн.дол ШМА (97,8%). Кишвархои асосии сармоягузории Fайримустаким ба иктисодиёти кишвар: Хитой - 1093,0 млн.дол ШМА (58,0%), ШМА - 203,6 млн.дол ШМА (10,8%), Филиппин - 193,8 млн.дол ШМА (10,2%), Арабистони Саудй - 61,1 млн.дол ШМА (3,2%) буданд.

69

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

Добили кайд аст, ки давраи рекордй ин соли 2013 ба хисоб мерафт, ки нух мохи он сол оиди рушди барномавии кишвар ба Цумхурии Тоцикистон сармоягузории мустакими хорицй дар хацми 208,9 млн. доллари ШМА ворид гашта буд, ки аз он аз кишвархои ИДМ 47,9 млн. долл ШМА ва кишвархои хорици дур 161,9 млн. долл. ШМА. Кишвархои асосии сармоягузори мустаким ба Цумхурии Тоцикистон: Хитой -92,9 млн. долл.ШМА Россия - 44,1 млн. долл.ШМА, Давлати Катар -17,9 млн. долл.ШМА, Британияи Кабир -17,6 млн. долл.ШМА-ро ташкил дод.

Хдмзамон, сармоягузории

Fайримустаким 277,8 млн. долл. ШМА-ро ташкил дод, ки аз он давлатхои ИДМ 30,2 млн. долл ШМА, кишвархои хорици дур 247,6 млн. долл. ИМА. Кишвархои асосии сармоягузории Fайримустаким: Хитой - 84,4 млн. долл.ШМА, Туркия - 46,0 млн.

долл.ШМА, Россия - 26,0 млн. долл.ШМА, Филиппин 20,6 млн. долл.ШМА ва Fайрахо ба хисоб мераванд, ки дар фазои имрузаи сармоягузории онхо то хол механизми

идоракунии барномахо такмили худро наёфтааст.

Хдмин тарик тадкикоти

гузаронидашуда оид ба самаранокии лоихахо ва барномахои минтакавии сармоягузорй дар Цумхурии Тоцикистон як катор мушкилоти калидиро ошкор намуд, ки барои ноил шудан ба рушди устувор халли худро талаб мекунанд. Норасоии кадрхои баландихтисос, нотамом будани лоихахо ва набудани татбики дакики барномахо омилхое мебошанд, ки ба цалби сармояи хорицй ва татбики иктидори рушди минтакавй монеъ мешаванд.

Барои халли ин мушкилот бояд тадбирхои хамацониба тахия карда шаванд, ки баланд бардоштани сифати таълим ва таълими касбии кадрхо, таъмини татбики дакики барномахо ва лоихахо бо назорати истифодаи маблаFхои цудошуда ва таквияти маъракаи таблитотП барои цалби сармоягузории хорицй.

Инчунин ба назар гирифтани хусусиятхои рушди минтакавй ва муайян кардани эхтиецоти мувофик барои оптимизатсияи барномахо ва лоихахои сармоягузорй мухим аст.

Адабиёт

1. Борисевич, В. И. Прогнозирование и планирование экономики. - Минск: Экоперспектива. - 2001. -С. 380.

2. Назаров, Д. Т. Мировой опыт привлечения финансового капитала для реализации инновационных проектов / Д. Т. Назаров // Экономика Таджикистана. - 2022. - № 1. - С. 197207.

3. Рахимов, Р. К. Общеэкономические пропорции в народном хозяйстве Республики Таджикистан / Р. К. Рахимов, Я. П. Довгялло, Б. М. Шарипов // Вестник университета (Российско-Таджикский (Славянский) университет). - 2015. - № 1(48). - С. 58-66.

4. Субботская, А. С. Исторические аспекты в развитии программно-целевого планирования в России и за рубежом / А. С. Субботская // Регионы: государственное и муниципальное управление. - 2015. -№ 3(3). - С. 7.

5. New Deal [Сарчашмаи электронй]: https://www.history.com/topics/great-depression/new-deal (санаи муроциат: 11.02.2020).

6. New Deal Programs Still in Effect Today [Сарчашмаи электронй]. : https://www.thoughtco.com/new-deal-programs-still-in-effect-today4154043 (дата обращения: 11.02.2021)

70

ПАЁМИ МОЛИЯ ВА ИКТИСОД. 2024 / №4 (43)

7. Emergency Economic Stabilization Act of 2008 [Сарчашмаи электронй] / Congressional Budget Office: https://www.cbo.gov/publication/24840 (санаи муроциат: 23.09.2020).

8. Dodd-Frank Wall Street Reform and Consumer Protection Act [Сарчашмаи электронй]. - One Hundred Eleventh Congress of the United States of America: https://www.congress.gov/bill/111th-congress/house-bill/4173 (дата обращения: 10.09.2020).

9. Рахимзода, Ш. Чдхонишавй ва рушди ицтисоди миллй / Ш. Рахимзода. - Душанбе : Эр-граф, 2019. - 219 p. - ISBN 978-99975-928-8-0.

10. Барномаи рушди ицтимой-ицтисодии нохияи Айнй барои солхои 2016-2020. -Айнй -2015. -С. 7.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11. Холбобоев, Ф. С. Роль инвестиционного законодательства в развитии государственной инвестиционной политики часть 1. Краткий обзор нормативно-правовой базы инвестиционной политики государства / Ф. С. Холбобоев // Труд и социальные отношения. - 2024. - Т. 35, № 1. - С. 159-167. - DOI 10.20410/2073-7815-2024-35-1-159-167.

Маълумот дар бораи муаллифон:

Холбобоев Файзулло Самадович - номзади илмхои ицтисодй, ходими пешбари илмии Институти ицтисод ва демографияи ДДТТ. Почтаи электронй: [email protected] Абдуллозода Умедцон Саид — ходими калони илмии шуъбаи тадцицоти институтсионалии институти ицтисодиёт ва демографияи Академияи миллии илмхои Тоцикистон. Тел+992552050525. Почта: [email protected]

Сведение об авторах:

Холбобоев Файзулло Самадович - кандидат экономических наук, ведущий научный сотрудник Института экономики и демографии НАНТ. E-mail: [email protected]

Абдуллозода Умеджон Саид - старший научный сотрудник отдела институциональных исследований Института экономики и демографии Национальной академии наук Таджикистана.

Information about the authors:

Kholboboev Faizullo Samadovich - candidate of economic sciences, leading researcher of the Institute of Economics and Demography of the National Academy of Sciences of Tajikistan. E-mail: [email protected]

Abdullozoda Umedjon Said - Senior Researcher at the Department of Institutional Research at the

Institute of Economics and Demography of the National Academy of Sciences of Tajikistan.

71

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.