CC BY
1УДК:616-056.52-053.4-084
АРТЫЦ САЛМАЦ ЖЭНЕ СЕМ1ЗД1К
ТАЖИЕВА АЙГУЛЬ ДУЙСЕБЕКОВНА
Ощуспк ^азакстан медицина академиясы «Отбасылык медицина» кафедрасыныц ассистент^ медицина магистрi
Шымкент, ^азакстан
Н¥РМАХАНОВА ЖАНАР САЙТБАСАРЦЫЗЫ
Ощуспк ^азакстан медицина академиясы «Отбасылык медицина» кафедрасыныц дэр^ер-резидент Шымкент, ^азакстан
ТЕМ1РХАН АРУЖАН Н¥РЖАЩЫЗЫ
Ощуспк ^азакстан медицина академиясы «Отбасылык медицина» кафедрасыныц дэр^ер-резидент Шымкент, ^азакстан
АЛТЫНБЕК Н¥РАЙ СЕР1КБЕЩЫЗЫ
ОцтYCтiк ^азакстан медицина академиясы «Отбасылык медицина» кафедрасыныц дэр^ер-интерш Шымкент, ^азакстан
Аннотация. CeMi3dmmi XXI гасырдыц эпидемиясы деп атайды. Сем1здтке царсы еуропалыцХартияда (2006) семiздiк эпидемиясы ДД¥-ныц еуропалыц аймагындагы денсаулыц сацтаудыц мацызды мэселелернц 6ipi болып табылады деп айтылган, мунда ересектердщ жартысынан Ke6i жэне dp6ip бесiншi баланыц дене салмагы артыц. Бул эпидемияныц тез ecyi азыц-тYлiктiц цол жетiмдi болуы жэне халыцтыц физикалыц белсендшгтщ твмендеумен байланысты. Сонымен бiрге цурамында май мен цант мeлшерi жогары санатца жататын тагамдар ец арзан.
Семiздiктi ауру жэне цазiргi вркениеттщ салдары реттде царастыруга болады. Дене салмагыныц артыц болуыныц себептерт i-здеу бойынша жыл сайын мыцдаган зерттеулерге царамастан, семiздiктiц дамуыныц свзЫз патогенетикалыц механизмi шретт жэне жумсалатын энергия арасындагы тепе-тецджтщ бузылуы болып табылады.
Гиподинамия мен туцым цуалайтын бешмдшк жагдайында артыц каллориямен байланысты семiздiктiц ец квп таралган тур^царапайым (конституциялыц-экзогендщ идиопатиялыц) семiздiк, бул барлыц жагдайлардыц 98-99% цурайды. Соцгы жылдардагы басылымдарда адамдардагы семiздiкке байланысты 430-дан астам гендер, маркерлер жэне хромосомалыц аймацтар сипатталган. Алайда, цазiргi замангы идеяларга сэйкес, гендердщ эрцайсысыныц семiздiкке бешмдшкке цосцан Yлесi салыстырмалы турде аз. Осы уацытца дешн цауымдастыцтардыц геномдыц талдауы арцылы семiздiктiц дамуына байланысты шамамен 32 хромосомалыцучаске аныцталды.
TYÜiH свздер:семiздiк, артыц салмац, гиподинамия, биоимпедансометрия, май тШ, артериялыц гипертензия.
^аз1рп когамныц ерекшелштерш ескере отырып, артык салмак пен семiздiктiц непзп кауш факторларыныц катарына мыналар жатады: тецгерiмсiз тамактану, гиподинамия, бшм беру мен отбасылык факторлардыц эсерi (1 кесте).
Балалык жэне жасeсmрiм кезшдеп семiздiк медициналык мэселелермен сирек байланысты: белгш бiр дэрi-дэрмектердi колдану (мысалы, глюкокортикоидтар, кейбiр антидепрессанттар, антипсихотикалык, эпилепсияга карсы) немесе аурулардыц болуы (гипоталамус немесе ми баганыныц iсiктерi жэне оны емдеу, ми itiri немесе гемобластоздыц сэулелш терапиясы, бас CYЙегiнiц жаракаты, инсульт, гиперкортицизм, гипотиреоз немесе
гипотиреоз). баска нейроэндокриндш аурулар, моногендш семiздiк, хромосомалык немесе баска генетикалык синдром.
_1 кесте. Артык салмак пен семiздiктщ негiзгi кауш факторлары_
Факторлар Ерекшелiктерi
Тамактану Жогары калориялы тагамдарды кеп мелшерде шамадан тыс тутыну. Тез дайындалатын ешмдершщ кол жетсмдшп мен арзандыгы ("фаст-фуд") Тамактану жэне демалу режимш сактамауы, тацгы астьщ болмауы. Кекенiстер мен жемютердщ рационда жеткшказдт. ^ол жетiмдi темен сапалы кантты сода мен шырындардыц кептЫ. Отбасылык тYCкi астыц болмауы. Тамактану кезшде теледидар керу. Дурыс тамактануга жатпайтын жэне дурыс емес тамактану тYрлерiн жарнамалау. ^урдастарымен бiрге тамактану. Адам агзасыныц микробиоценозындагы езгерiстер.
Гиподинамия Физикалык белсендшктщ темен децгеш, онда энергияны тутыну оныц шыгынынан жогары болады.
Отбасы Генетика, тукым куалайтын факторлар Мэдени жэне отбасылык дэс^рлер
Психологиялы; факторлар Стресстен, жагымсыз эмоциялардан, кызыкты iс-шаралар болмаган кезде артык тамактану
¥й;ы ¥йкыныц жеткiлiксiз узактыгы, тYнгi тамактану
Элеуметтiк экономикалы; факторлар Бiлiм децгешнщ темендш, сапалы азык-тYлiкке кол жепмаздш, спортпен шугылдану мYмкiндiгiнiц жоктыгы
Денедеп май тшшщ мeлшерiн трелей аныктаудыц кYPделiлiгiне байланысты ец акпаратты эдiс-дене салмагыныц адамныц бойыныц узындыгыныц квадратына метрмен кeрсетiлген катынасы ретшде есептелетiн ДСИ аныктамасы болып табылады. ДСИ ересектерде де, балаларда да денедеп май тшшщ мeлшерiмен сэйкес келетiнi дэлелдендi.
ДД¥ усынымдарына сэйкес, ересектерде 18,5-24,9 кг/м2 ДСИ калыпты дене салмагына сэйкес келедi, 25-29,9 кг/м2 ДСИ артык салмакка сэйкес келед^ ал семiздiк 30 кг/м2 жогары ДСИ диагнозымен аныкталады.
ДСИ барлык уакытта денедеп май тшшщ шынайы мeлшерiн керсете бермейдi. Тамактану жагдайын объективтi багалау Yшiн дене к¥рамын зерттеу кажет. Дене к¥рамын багалаудыц ец колжетiмдi эдiсi-дене тшдершщ биоэлектрлiк кедергiсiн елшеуге негiзделген биоимпедансты талдау эдiсi. Биоимпеданс талдауы майдыц жэне арык дене салмагын, жалпы дене суйыктыгыныц мелшерш, белсендi жасуша массасын елшеуге мYмкiндiк бередi.
Биоимпедансометрия - бул арзан жэне инвазивт емес эдiс дэлдш пiкiрталас такырыбы болып кала бередi жэне алынган кeрсеткiштер наукастыц жынысы мен жасын ескере отырып багалау керек. Бiркатар зерттеулер артык салмакпен жэне семiздiкпен ауыратын ересек пациенттер арасында биоимпедансометрияныц дэлдiгi жеткiлiксiз екенш кeрсеттi. Алу Yшiн
ец дэл нэтиже биоимпедансометрия усынылады аш кдрынга, суйыктьщты кабылдаганнан кейiн 1 сагат немесе одан да кеп уакыт еткен соц, тыныштыкта орындацыз.
Биоимпедансометрия эдiсiмен дене курамын багалау усынылады артык салмагы бар пациентгi бастапкы тексеру шецберiнде гана емес, сонымен катар оныц массасы езгерген сайын динамикада да жYргiзу денелер. Дене курамын багалау тиiмдiлiктi бакылауга мYмкiндiк бередi терапия жэне азайтылган май компонентшщ Yлесiн аныктау дене салмагы.
Дене курамын багалаудыц баска эдiстерi (Кос энергиялы рентген абсорбциометрия, КТ, МРТ) сонымен катар висцеральды майдыц мелшерш елшеуге мYмкiндiк бередi, бiрак iс жYзiнде кол жетiмдi емес жогары куны жэне узак зерттеу узактыгы.
Семiздiк денсаулыктыц мацызды мэселелерiмен байланысты жэне ересектердiц ауруы мен елiмiнiц ерте кауiп факторы болып табылады. Еуропалык аймактагы ересектер арасында артык салмак пен семiздiк жыл сайын 2 типтi кант диабет жагдайларыныц шамамен 80%, жYректiц ишемиялык ауруыныц 35% жэне гипертонияныц 55% курайды. Сонымен катар, семiздiктiц болуымен 1 миллионнан астам елiм мен 12 миллион жылга жуык емiрдi денсаулыгыныц нашарлыгымен байланыстыруга болады деп саналады. Семiздiк бiркатар бузылыстар мен аурулармен байланысты, олардыц тiркесiмi атеросклерозды кан тамырлары ауруларыныц дамуын едэуiр жылдамдатады. ^азiргi тужырымдама нейрогуморальды дисрегуляцияга байланысты олардыц калыптасуыныц бiрыцFай механизмшщ болуын болжайды.
АГ(артериялык гипертензия) мен семiздiк арасындаFы байланысты аныктайтын механизмдер, кYPделi жэне эртYрлi. Инсулинге тезiмдiлiк жэне гиперинсулинемия ересектерде Fана емес, балалык шакта да семiздiк кезiнде кан кысымыныц жоFарылауына жэне АГ дамуына ыкпал ететiн бiркатар колайсыз гемодинамикалык езгерiстер тудырады. Халыкты перспективалык зерттеу (Bogalusa Study) аш карынFа инсулин децгеш мен одан эрi жоFарылау арасындаFы байланысты аныктады. 13 жаста инсулинге тезiмдiлiктi аныктау, 19 жаста АГ жэне гипертриглицеридемия болжаушы болып табылады.
Гиперинсулинемия жэне семiздiк кезшде лептин децгешнщ жоFарылауы симпатикалык жYЙке жYЙесiне ынталандырушы эсер етедi. Гиперсимпатикотония юкстагломерулярлык аппараттыц рецепторларыныц белсендiрiлуiне экелед^ ол ренин ендiрiсiмен бiрге жYредi, ал натрий мен судыц сакталуы кYшейедi. Гиперсимпатикотония сонымен катар микроциркуляторлык тесекте бузылулардыц пайда болуына ыкпал етед^ бул жумыс iстейтiн капиллярлар саныныц азаюына жэне миоциттердiц канмен камтамасыз етiлуiнiц нашарлауына экеледi.
Гипоталамус ядроларына эсер ететiн гиперинсулинемия гипоталамус-гипофиз-бYЙрек Yстi жYЙесi функциясыныц бузылуын тудырады, бул ренин-ангиотензин-альдостерон жYЙесiнiц белсендiрiлуiнiц жоFарылауына экеледi. Митогенмен белсендiрiлген протеинкиназа аркылы инсулин тегiс булшыкет жасушаларыныц кебеюi мен миграциясын, тамыр кабырFасыныц фибробласттарыныц кебеюiн жэне жасушадан тыс матрицаныц жиналуын тудыратын есу факторларын ынталандырады. Бул процестер жYрек-кантамыр жYЙесiнiц кайта курылуына экеледi, тамыр кабырFаларыныц сертмдшгш жоFалтумен, микроциркуляцияныц бузылуымен жэне кан тамырларына тезiмдiлiктiц жоFарылауымен бiрге жYредi. Туракты АГ болFан кезде инсулинге тезiмдiлiк кYшейедi, осылайша туйык шецбер жабылады.
Артык салмаFы бар жасеспiрiмдер арасында туракты АГ формасы бар бул жаFдайлардыц 40%- кездеседi, дене салмаFы арткан сайын туракты АГ формасыныц пайда болу жиiлiгi артады. АГ-ныц туракты тYрi инсулинге тезiмдiлiгi бар наукастарда жиi тiркеледi.
Инсулинге тезiмдiлiкпен байланысты АГ-да сол жак карыншаныц миокард массасыныц жоFарылауы жэне жYрек геометриясыныц езгеруi байкалады (кайта курылу). Сол карынша гипертрофиясы АГ-да нысаналы органдардыц закымдануыныц ец мацызды жэне жш кездесетiн симптомы болып табылады. ^аз1рп уакытта миокард гипертрофиясын диагностикалаудыц ец акпараттык инвазивтi емес эдiсi ЭхоКГ болып табылады. Непзп С^ (сол карынша) гипертрофиясыныц диагностикалык критериш-С^ миокардыныц массасы.
Алайда, миокардтьщ массасы салмак-есу кeрсеткiштерiмен тыгыз байланысты болгандыктан, гипертрофияныц акпараттык критерийi С^ массасыныц индексi ретiнде кызмет етедь
Семiздiк кезiнде, эсiресе семiздiк АГ-мен Yйлескенде миокардтыц курылымдык-геометриялык кайта курылуы жYредi, С^ мен карыншааралык кабырганыц калыцдауы кeрiнiс табады. Алгашкыда С^-ныц улгаюы миокардтыц кысыммен ^штемеге бейiмделу реакциясы болып табылады, Yстемеге карай миокардтыц жиырылу кызметiн камтамасыз етедi.
Липидтi спектрде атерогендi ыгысулармен косарланган эндотелиальды дисфункция гемокоагуляция жYЙесiнiц eзгерiстерiмен катар жYPуi мYмкiн. Бул тромбозга бейiмдiлiктi тудырып, тамырлардыц кайта курылуына жэне атеросклероздык тYЙiндердiц тYзiлуiне ыкпал етедi.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Бондарева Э.А., Задорожная Л.В., Хомякова И.А. Т/А-полиморфизм гена FTO и образ жизни ассоциированы с накоплением жира в разных возрастных группах мужчин. Ожирение и метаболизм. 2019. - Т. 16. - №2. - С. 49-53. https://doi.org/10.14341/omet9798
2. UNICEF, WHO, The World Bank Group. Joint child malnutrition estimates -levels and trends (2017 edition). [Internet] [cited 2017 Dec 16]. Available from: http://www.who.int/nutgrowthdb/estimates2016/en
3. World Health Organization. Obesity - preventing and managing the global epidemic. Report of the WHO Consultation of Obesity. Geneva, Switzerland: WHO; 1998
4. Парфентьева О.И., Праведникова А.Э., Айыжы Е.В., и др. Центральное ожирение у современного молодого городского населения Республики Алтай и Республики Тувы // Вестник археологии, антропологии и этнографии (электронный журнал). - 2023. - №1 (60). - С. 130-138. https://doi.org/10.20874/2071-0437-2023-60-1-11
5. Бондарева Э.А., Парфентьева О.И., Васильева А.А., и др. Согласованность оценок доли жировой массы тела, полученных с применением непрямых (косвенных) методов исследования состава тела // Ожирение и метаболизм. - 2023. - Т. 20. - №1. - С. 1321. https://doi.org/10.14341/omet12992
6. Бондарева Э.А., Парфентьева О.И. Анализ согласованности показателей состава тела, полученных с использованием методов биоимпедансометрии и ультразвукового сканирования // Экология человека. 2021. - Т. 28. - №10. - С. 5764. https://doi.org/10.33396/1728-0869-2021-10-57-64
7. Development Initiatives. Global Nutrition Report: Shining a Light to Spur Action on Nutrition. Bristol: Development Initiatives Poverty Research Ltd; 2018. https://globalnutritionreport.org
