CC BY
151
ЭНДОКРИНОЛОГИЯ
ЕШОСМШШСУ
С.Т. АЛЛИЯРОВА, К-С. Н¥РЖАНОВА, А.Б. КАРАГИЗОВА
Казахский Национальный медицинский университет имени С.Д.Асфендиярова г.Алматы, Казахстан
СЕМ1ЗД1К -ЖYРЕК КАНТАМЫР АУРУЛАРЫНЫЦ КАУ1П ФАКТОРЫ РЕТ1НДЕ
УДК 616.1-092-056.48:613.24
Сем!зд!к — журек - цантамыр аурулары цаутшц ец мацызды факторларыныц б!р! болып табылады. Сем!зд!к ¡ндетшц кец таралуын элеуметт!к, экономикалыц, мэдени жэне физикалыц ортаныц взгеру!мен байланыстырады. Мацалада сем!зд!к пен журек - цантамыр аурулары арасындагы байланысты аныцтауга багытталган зерттеулерд!ц талдауы мен сем!зд!ктен емделу эд!стер! керсетыед!.
ТYйiндi свздер: сем!зд!к, денешц артыц салмагы, профилактика, журек цантамыр аурулары, физикалыц белсенд!л!к, емдэм терапиясы, фармакотерапия, емделу.
бзектШп.
Семiздiк тек ;ана энергетикалы; байланыстыц бузылуынан гана емес, генетикалы; жэне неврологиялы; факторлардыц эсерше, эндокриндш жуйе функциясыныц езгеруше, eмiр суру салтына жэне пациенттщ тама;тану ерекшелiгiне байланысты созылмалы полиэтиологиялы; ауру болып саналады.
Дуниежузшде семiздiктiц таралуы тек ;ана дамыган елдер арасында емес, сонымен ;атар дамушы елдерде де кецiнен таралган.
ДYHиежYзiлiк денсаулы; са;тау уйымыныц кeрсеткiштерi бойынша 2008 жылы 1.46 млрд. 20 жастан жогары ересек адамдар арты; салма;тан, оныц iшiнде — 200 млн-нан
Кесте 1 - Дене салмагы индекй бойынша семiздiк классификациясы (ДС¥ 1997)
астамы ер адамдар жэне 300 млн эйел адамдар семiздiк дертше шалдывдан.
Сонгы мэлiметтер бойынша 1980 -2013 ж.ж аралыгында дене массасы индексi 25 кг/м2-тан жогары ересек дамдардыц саны артты, 28,8 ден 36,9% - ер адамдар Yшiн болса, 29,8 ден 38% - эйел адамдар Yшiн. 1 кестеде дене массасы индекй бойынша семiздiктщ классификациясы жэне оган к;осалк;ы аурулар ;аушшщ децгей K0рсетiлген.
Дене салмагы типтерi ДСИ Крсалкъ аурулар ;ауШ
Дене салмагыныц жеткпеушшт <18,5 Темен
Калыпты дене салмагы 18,5-24,9 Калыпты
Арты; дене салмагы 25-29,9 Калыптыдан жогары
I децгейлi семiздiк 30,0-34,9 Жогары
II децгейлi семiздiк 35,0-39,9 9те жогары
III децгейлi семiздiк >40,0 Тым жогары
Семiздiк ЖYрек - ;антамыр ауруларыныц ;аушт факторларыныц бiрi болып табылады.
Жу;палы емес созылмалы аурулардан болатын елiм-жiтiктiц жогары керсетюшь к^рп к;огам дамуыныц мацызды сипаттамасы болып табылады. ДYHие ЖYзi бойынша 0лiмнiц 68%-ы, жу;палы емес созылмалы аурулардыц Yлесiне тиедi, соныц iшiнде 48%-ын ЖYрек - ;антамыр аурулары курайды, Еуропада -87% жэне 58%, Ресейде 82% жэне 62% [1] , [2].
Казахстан Республикасыныц кардиология жэне iшкi аурулар FЗИ-ныц мэлiметтерiне CYЙенсек, ;ан айналым ЖYЙесi бойынша 0лiм саны жан TYршiгерлiк дэрежеге жеткен — 100 мыц адамга шавданда 535 жагдай ^ркелген. Респбуликада 2 млн-га жуы; адам, ЖYрек ;антамыр ауруларына байланысты есепте тур. Бул экономикалы; белсендi халы;тыц 12%-ын курайды.
Осыган байланысты ЖYрек ;антамыр ауруларына эсер ететiн факторларды ерте ба;ылауга кеп K0цiл белуде. ЖYрек ;антамыр ауруларыныц ец мацызды ;ауш факторы-бул семiздiк болып саналады.
Семiздiктi ЖYректiц ишемиялы; ауруларыныц ягни агзадагы ;ан айлалымыныц бузылуыныц MYMкiндiктерiнiц жогары болуымен жэне ЖYректен кенет елiп кетуiмен байланыстырады [3].
Дененщ арты; салмагы жэне семiздiк, ЖYрек ;антамыр ауруларынан бас;а, кептеген жу;палы емес аурулардыц дамуында мацызды рел ат;арады. Демек, KYтiлген емiр CYPУ
узак;тыгын ;ыск;артады жэне емф CYPУ сапасына керi эсерiн типзедь
Олар ;ант диабетiнiц 44%-ына, ЖYрек ;ан айналымыныц 23%-ына жэне кейбiр iсiк ауруларыныц 7-41% дейiн себепшi болады [4].
ДYHиежYзiлiк денсаулы; са;тау уйымы мамандарыныц пiкiрiне суйенсек, семiздiктiц кец етек алуын, элеуметтiк, экономикалы; мэдени жэне физикалы; емiр суру ортасыныц езгерiстерiн есепке алмай тек ;ана белгiлi адамдардыц белгiлi бiр ту;ымкуалаушылык; бейiмдiлiгiне байланысты TYсiндiру MYMкiн емес [5]. Ец бастысы, бул дурыс тама;танбау жэне аз ;имыл салдарына байланысты. Адамдар арасындагы физикалы; белсендiлiктiц темендеуi жэне тама;тану тэр^бшщ езгеруi, ягни калориясы кеп, бiрак; сiцiмдiлiгi аз енiмдерд мен сусындарды ;олдану, жемiс-жидектер мен кекенiстердi жетгалшт децгейде ;олданбаудан кейiн шыгатын энергетикалы; дисбаланс мэселесi болып тур.
Сем1зд1к пен журек кантамыр аурулары арасындаты байланысты аныктауFа арналFан зерттеулер.
INTERHEART зерттеулерiнiц мэлiметтерi бойынша ;алыпты ;ауш факторлары бар дYHиежYзiнiц эртурлi ещрлершде ерлер мен эйелдер арасындагы журек ;антамыр ауруларыныц пайда болу ;ауШ бiрдей дерлiк. Каушт факторлардыц тогыз нус;асынан ( темекi тарту, артериалды ;ан ;ысымы, ;ант диабетi, бел ортаныц жамбас ортасына ;атынасы, тама;тану турi, физикалы; белсендiлiк,
kaznmu.kz • КазНМУ • №1-2016*
алкоголь тутыну, плазмадагы аполипопротеиндердiц ;урамы жэне психоэлеуметтiк факторлар) 94% эйелдер жэне 90% ерлер арасында инфаркт болу жагдайы аны;талып отыр [6]. Дегенмен, артериалды ;ант ;ысымы жэне ;ант диабетiне байланысты ;ауш, сонымен ;атар физикалы; шыныгу жэне алкогольдiц эсершен ;органыс ерлерде эйелдерге ;араганда бiрнеше есе жогары болады [7]. Жас эйелдер, егер олар ;ауштщ непзп 5 факторынан аула; болса (шылым шегу, артериалды ;ан ;ысымы, гиперхолестеринемия жэне арты; дене салмагы) журектщ ишемиялы; аурулары жэне журек ;антамыр аурулары сирек кездеседi [8].
Семiздiк пен журек - ;антамыр ауруларыныц ас;ынуы арасындагы аны; байланыс Фрамингемдш зерттеулерден алынган мэлiметтер бойынша аны;талынды [9]. 26 жыл бойына журек-;антамыр ауруы жо; 5209 ер жэне эйел адамдар ба;ылауга алынып, семiздiк журек-;антамыр ауруларыныц ас;ынуыныц ;ауш факторы екеш аны;талды, эсiресе эйелдерде.
Кептеген логистикалы; талдаудыц нэтижелерi керсеткендей, зерттеудщ басында салыстырмалы дене салмагы журектщ ишемиялы; ауруларыныц (стенокардия, тура;сыз стенокардия, миокард инфаркта, кенеттен ;айтыс болу), журектен елiп кетудi, ерлерде журек ;ан айналымыныц функциясыныц жетiспеушiлiгiнiц дамуына болжам жасайтын рел ат;арады.
Семiздiктiц болжам жасауына эсерi адамныц жасына, систологиялы; артериалды ;ан ;ысымы дэрежесiне, холестеринге, шылым шегуге жэне глюкозага деген тэуелсiздiктiц бузылуына байланысты емес. Эйелдерде салыстырмалы дене масссасы миокард инфарктшщ, журек функциялырыныц жеткпеушШгшщ, сонымен бiрге журек-;антамыр ауруларынан болатын елiм саныныц дамуына мацызды статистикалы; байланыс;а ие. Семiздiк-ЖYрек-;антамыр аурулары Yшiн, уза; мерзiмдi болжамды; мацызга ие, эсiресе 50 жас;а дейiнгi нау;астарга. Жас улгайган сайынгы дене массасыныц улгаюы ЖYрек — ;антамыр ауруларыныц пайда болу ;аушш улгайтады, бас;а факторларга тэуелсiз, мысалы: бастап;ы дене массасына немесе бас;а семiздiкке алып келетiн факторларга.
Денсаулы; жэне тама;тану бойынша ¥лтты; зерттеулердщ National Health and Nutrition Examination Surveys (NHANES) мэлiметi бойынша, АКШ-та соцгы 20 жыл iшiнде орта жасар (34-54) эйелдер арасында миокард инфаркт кебешп кеттi, буган салыстырганда осы жас аралыгындагы ерлер арасында темендеу [10].
EuroHeart зерттеулерi кептеген мацызды кардиологиялы; зерттеулерге, эйелдер жетгалшт TYPДе тартылмаганын керсеттi [11]. Эйелдер арасындагы ЖYрек - ;антамыр ауруларыныц алдын алу шаралары бойынша жасалган заманауи усыныстар ерлердiц ;атысуымен етгазшген зерттеулер негiзiнде жасалган [12]. Соныды;тан, эйелдерде профилактика, диагностика жэне ЖYрек-;антамыр аурулары бойынша дэлелдi деректер базасы жеткiлiксiз, соныц салдарынан эйелдер арасындагы емдш шаралар ерлерге ;араганда темендеу болуы MYMкiн. Yлкен база мэлiметтерiнiц талдауы керсеткендей еуропоид нэсiлiнiц екiлдерi арасында дене салмагыныц индексi (ДСИ) 20 дан 24,9 кг/м2 дешнп жагдайда, елiм саны бiршама темен; ал шыгыс-азияда, Кытай, Корея, Жапонияны ;оса есептегенде - 22,6 дан 27,5 кг/м2-;а дейiнгi жагдайда [13]. Семiздiктi емдеу
Кейбiр мамандардыц шгаршше, семiздiктi емдеу, тек ;ана дене салмагын темендетуге багытталмау керек, сонымен бiрге, бел айналымыныц ;алыпты шамаларда устау мен ;ауш факторларын тузету болу керек.
Семiздiктiц уза; мерзiмдi емделуiнiц ма;саты - ЖYрек-;антамыр аурулары, ;ант диабетi мен бас;а да аурулардыц ;аушш азайту, семiздiктiц денсаулы;;а керi эсерiнiц алдын алуы болып табылады.
Сонымен, семiздiктi емдеудiц негiзгi ма;саты семiздiкке байланысты аурулардыц даму ;ауШ мен пациенттщ емiр CYPУ уза;тыгын улгайту болып табылады [14].
Казiргi уа;ытта бiртiндеп, салма; тастау эдiсi ;абылданган (аптасына 0,5-1,0 кг-нан) 4-6 айдыц iшiнде жэне шы;;ан нэтиженi уза; уа;ыт устап туру.
АКШ-та еш;ашан темекi тартпаган 40-64 жас аралыгындагы а; нэсiлдi эйелдерде дене салмагы мен елiм арасындагы байланысты аны;тауга арналган уза; мерзiмдi зерттеулер ЖYргiзiлген [15]. 43457 пациенттер арасындагы 12 жылды; ба;ылаудыц нэтижесi: дене салмагы бар болганы 5-10%-га темендетiп жэне уза; уа;ыт аралыгында сол салма;ты устап туру ар;ылы, елiм-жiтiк пен аурулар децгей тусiп, денсаулы; жагдайы жа;сарып жэне бар аурулардыц емделу болжамдары жа;сарган (жалпы елiм саны 20%-га азайып, ЖYрек-;антамыр ауруларыныц саны 9%-га). ЖYрек-;антамыр ;ауiпiн кунделiктi аэробты шыны;тырулар ар;ылы да тусiруге болады, мысалы аптасына уза;тыгы 40 минуттан 3-4 щндш жаттыгулар, ал физикалы; шыныгулар холестерин мен артериалды; ;ысымды тусiруге септiгiн тигiзедi [16].
Сонымен бiрге, ЖYрек-;антамыр ауруларыныц ;ауiпiн тусiру ма;сатында бiр жерде отыру уа;ытын ;ыс;артудыц ;ажеттiлiгi айтылады, мысалы: эр 30-60 минут сайын отырган орыннан турып, ЖYрiп немесе жаттыгу жасау кецес бершед [17].
Гаджеттердеп эртYрлi ;адам санын есептейтiн мобильдi усыныстарды ;олдану физикалы; белсендiлiктi кетередi. ^ине орта есеппен 10 мыц ;адам жасаган жен. Дэлелденген, мэселе ол, физикалы; белсендШк пен диетаны бiрге устанган белек эр;айсысыц устанганннан элде ;айда пайдасы улкен [18].
Дурыс тама;тану- профилактикалы; шаралардыц мацызды белт.
ЖYрек-;антамыр аурулары мен ;ант диабет аурулары ушiн ;олданып отырган майлар мен кемiрсулардыц келемi гана емес сапасы да ете мацызды.
ЖYрек-;антамыр ауруларыныц дейгейiн темендету Ymrn-жемк-жидектер мен кекенiстердi кептеп ;оладану ;ажет, сонымен бiрге майлылыгы темендетiлген CYT енiмдерiн, а; ет, балы;, еймдш майларын рационга ;осу ;ажет. Ал, тэттшер мен тэттi сусындарды, ;ызыл ет мелшерiн азайту ;ажет [18].
Егер емделу эдiстерi туралы айтатын болса;, келесi TYрлерi белгiлi: дэрШк , дэрiлiк емес жэне хиургиялы; уа;ыт талаптарына сай пайдаланып, езгерш келуде [19]. ¥за; жылдар бойы, семiздiктiц басты емi — ;атац емдэмдер мен физикалы; белсендiлiк болып келд [20]. Емдэм гылымындагы тэжiрибе, ете ;атац емдэмдердiц пайдасы жо; екешн дiлелдедi. Гипокалориялы; тама;тану тек ;анна салма; ;осуды уакытша то;татты, алайда ;алыпты децгейге жеткiзбедi[21]. Бул емделу TYрiн, ягни ашыгу мен салма; ;осу аралы;тарынан туратын емiр-салтынан емделушi ерте ме кеш пе жалыгатын едi [20]. Казiргi тацда кец таралган емделу TYрi — бул, гликемиялы; индексi темен тама;тануга негiзделген калориясы темен емдэм болып табылады [22].
Физикалы; белсендшштщ де релi арттылып айтылуда. 1999 жылы халы;аралы; симпозиумда физикалы; белседтк семiздiктi емдемейтiнi, тек ас;ынып кетуден са;тайтыны туралы айтылган болатын [23]. Семiздiктi емдеу ма;сатымен, тек ;ана физикалы; белсендiлiктi ;олданган пациенттер, емдэмдердi жэне бас;а да шараларды ;олданган пациенттермен салыстырганда, жеткен нэтижелерi элде ;айда теменiрек [24].
Барлы; авторлармен керсетiлiп отырган емделу TYрiнiц ец тиiмдiсi -дурыс тама;тану мен емiр-салтыныц физикалы; белсндiлiк багытында езгерть Алайда, семiздiк дертiн психикалы; аспектерд ;оса ;арастырып емдеу ;ажет. Эйткеш, тек ;ана 5-10 пайыз емделушi ез салма;тарын сол ;алпында 2 жыл шамасында устайд1 [25]. Дэртк заттарга келетiн болса;, семiздiктi уза; уакыт емдеуге болатын дэрiлiк заттардыц саны аса кеп емес. Дуние ЖYзiнде кеп елдерде семiздiктi емдеуге орлистат дэрШк затын ;олдануга ру;сат берiлген. АКШ-та семiздiктi уза; уа;ыт емдеу шараларына FDA (Food and Drug Administration) 5 дэртк зат тсркелген: орлистат (1999), лоркасерин (2012), фентерамин/топирамат (2012), налтрексон/бупропион (2014) жэне лираглутид (2014) [26].
• Nq1 -201 6 • КазНМУ • kaznmu.kz
К0пшiлiгiнiц адам денсаулыгына accepi жайлы клиникалык
зерттеулер мен мэлiмeттep жeткiлiкciз.
Цорытынды.
Алайда, ceмiздiктi емдеу жолындагы жeтicтiктepгe карамастан, журек-;антамыр ауруларыныц алдын алу шаралары мен онымен курес Ж0нiндeгi тиiмдi стратегия эзipлeу 0зeктi мэceлeлepдiц бipi болып тур. Сонымен, бiздiц TYciнiгiмiз бойынша ceмiздiк бул арты; калория колдану мен аз энергия шыгыны болып тур,
сондьщтан ceмiздiк пен ЖYpeк-кантамыp ауруларыныц алдын алу шараларынынц бастысы дурыс тамактану мен физикалы; бeлceндiлiк болып калма;.
Егер бул аталган шаралардыц ешкандай к0мeгi болмаган жагдайда гана дэрШк терапияга 0туге болады. Дэpiлiк терапияныц басты кагидасы — тиiмдiлiк пен каушаздщ. 9кiнiшкe орай бул мэселе элi 03 толык шeшiмiн тапкан жок.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Nichols M, Townsend N, Luengo-Fernandez R. European cardiovascular disease statistics 2012:European Society of Cardiology //European Heart Network, Sophia Antipolis.- 2012. - № 3.- P. 122.
2 World health statistics 2014. Geneva: World Health Organization Press. - 2014. - P.149
3 George M., Rajaram M. Shanmugam E. New and emerging drug molecules against obesity //Journal of Cardiovascular Pharmacology.-2014 .- № 19(1). - P. 65-76.
4 Трошина Е.А. Стратегия ВОЗ по предотвращению ожирения . Первый! день борьбы с ожирением в России //Эндокринология.-2013.-№ 2.- С. 55-60.
5 Obesity and overweight: Fact sheet N 311. World Health Organization Press, Geneva - 2014 P- 1
6 Yusuf S, Hawken S, Ounpuu S. Effect of potentially modifiable risk factors associated with myocardial infarction in 52 countries (the INTERHEART study): case-control study // Lancet. - 2004. -№ 364. -Р. 937- 952
7 Vaccarino V., Badimon L., Corti R. Ischaemic heart disease in women: are there sex differences in pathophysiology and risk factors? //Cardiovascular Research. - 2011. - № 90. - Р. 9-17.
8 Daviglus ML, Stamler J, Pirzada A. Favorable cardiovascular risk profile in young women and long-term risk of cardiovascular and all-cause mortality// JAMA. - 2004. -№292. -Р.1588 - 1592.
9 Hubert H.B., Feinleib M., McNamara P.T., Castell W.P. Obesity as an independent risk factor for cardiovascular disease: a 26-year follow-up of participants of the Framingham Heart Study // Circulation. - 1983. -№ 67.-P 968-977.
10 Towfighi, A, Zheng, L, Ovbiagele, B. Sex-specific trends in midlife coronary heart disease risk and prevalence//American Medical Association's journal of internal medicine. - 2009. -No169. -Р.1762 - 1766.
11 Stramba-Badiale, M. Women and research on cardiovascular diseases in Europe: a report from the European Heart Health Strategy (EuroHeart) project// European Heart Journal - 2010. -№1. -Р.1677-1681.
12 Melloni C, Berger JS, Wang TY. Representation of women in randomized clinical trials of cardiovascular disease prevention // Circulation: Cardiovascular Quality and Outcomes. - 2010. -No3. -Р.135 - 142
13 Zheng W., McLerran DF., Rolland B., Zhang X. Association between body-mass index and risk of death in more than 1 million Asians // The New England Journal of Medicine.- 2010.- 364(8).-P.9-29
14 Ф. Хоффманн-Ля Рош ЛТД Лечение ожирения // Рекомендации для врачей (под ред. Бутровой С.А.).- 2001.-C.21
15 Williamson D.F., Pamuk E., Thun M. et al. Prospective study of intentional weight loss and mortality in never-smoking overweight US white women aged 40-64 years. // The American Journal of Epidemiology.- 1995.- 141.-P.1128-1141.
16 Guidelines for the management of overweight and obesity in adults. American College of Cardiology // American Heart Association Task Force on Practice Guidelines, Obesity Expert Panel.-2014.-Suppl.- 2.-P.41-410
17 Eckel R., Jakicic J., Ard J., de Jesus J.M., Houston Miller N., Hubbard V.S., Lee I.M., Lichtenstein A.H., Loria C.M., Millen B.E., Nonas C.A., Sacks F.M., Smith S.C. Jr, Svetkey L.P., Wadden T.A., Yanovski S.Z. 2013 AHA ACC guideline on lifestyle management to reduce cardiovascular risk //Journal of the American college of cardiology.-2014.-63.-P.2960-84
18 Rydеn L., Grant P.J., Anker S.D. ESC Guidelines on diabetes, pre-diabetes, and cardiovascular diseases developed in collaboration with the EASD: the Task Force on diabetes, pre-diabetes, and cardiovascular diseases of the European Society of Cardiology (ESC) and developed in collaboration with the European Association for the Study of Diabetes (EASD) // European Heart Journal.- 2013.- 34(39).- P. 3035-87
19 Терещенко, И.В. Эндокринная функция жировой ткани. Проблемы лечения ожирения / И.В. Терещенко // Клиническая медицина. - 2002. - No7. - С.9-11.
20 Мельниченко, Г.А. Ожирение в практике эндокринолога / Г.А. Мельниченко//Русский медицинский журнал.-2001. - No2. - С. 8287.
21 Старостина, Е.Г. Принципы рационального питания в терапии ожирения. - Часть 1 / Е.Г. Старостина // Кардиология. - 2001. -No5. - С. 94-99.
22 D.J.A. Jenkins, T.M.S. Wolewer, A.L. Jenkins The glycemic index, fiber, and the dietary treatment of hypertriglyceridemia and diabetes // The Journal of the American College of Nutrition. - 1987. - Vol. 6, No1. - P. 11-17.
23 C. Bouchard, S. N. Blair Introductory comments for the consensus on physical activity and obesity // Medicine & Science in Sports & Exercise- 1999. -Vol. 3 1 . - P . 498-501.
24 T.A. Wadden; G.D. Foster Wadden; T.A. Behavioral treatment of obesity // Medical Clinics of North America - 2000. - Vol. 84. - P. 441-461.
25 А.В. Вахмистров, Т.Г. Вознесенская,С И . Посохо Клинико-психологический анализ нарушений пищевого поведения при ожирении // Журнал неврологии и психиатрии им. С.С. Корсакова. - 2001. - No 1 2 . - С. 19-24.
26 Apovian C., Aronne L., Bessesen D., McDonnell M.E., Murad M.H., Pagotto U., Ryan D.H., Still C.D. Pharmacological Management of Obesity: An Endocrine Society Clinical Practice Guideline //Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism.- 2015.- 100(2).-P. 342-62
