CC BY
85
Вестник КазНМУ, №3(1)- 2014
УДК 636.294:637.03
Т.Ш. ШАРМАНОВ, С.Т. АЛЛИЯРОВА
С.Ж.Асфендияров атындагы Цаз¥МУ, нутрициология кафедрасы, Алматы ц., Цазацстан Республикасы
СЕМ1ЗД1К ПЕН АРТЫЦ САЛМАЦТЫН, ЭЛЕМДЕГ1 ЖЭНЕ ЦАЗАЦСТАНДАГЫ ТАРАЛУЫНЫН СЕБЕП-САЛДАРЫ.
Мацалада сем'1зд'1к пен артыц салмац мэселесшщ взектiлiгi мен артыц сем'зд'к пен артыц салмацтыц цау'т-цатер факторлары керсетшген, сонымен цатар элемдег жэне Цазацстандагы таралуы жайлы айтылган. Тyйiндi создер: артыц салмац, сем'1зд'1к, ДД¥, ДСИ, диабет, ЖYPектiц ишемиялыц аурулары.
Артык салмак жэне се/^здт деп денсаулыкка керi эсер ететЫ нормадан ауыткыган, артык май коры жиналуын айтамыз [1]. Дене массасыныц индексi - семiздiк пен артык салмакты классификациялау Yшiн жи колданылатын, салмактыц бойга катынасы. Индекс килограммен елшенген дене салмагыныц метрмен елшенген бойдыц квадратына катынасымен есептелiнедi (кг/м2).
ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымыныц аныктауы бойынша:
• Дене массасыныц индекс 25 тен артык немесе тец болса - артык; салмак;
• Дене массасыныц индека 30 дан артык немесе тец болса - семiздiк болып есептелЫедЦ1].
^аз1рп кезендеп семiздiк мэселесiнiц езектiлiгi бул аурудыц таралуыныц KYPт есуiмен жэне артык салмактыц TYPлi аурулар каутнщ себебiн к¥рауымен байланысты. Барша элемде жеткЫказ салмакка караганда артык салмак пен семiздiк елiм-жiтiмге кебiрек ушыратады. Диабет ауруыныц -44%, ЖYректiц ишемиялык ауруыныц 23%, кейбiр катерлi iсiк ауруларыныц 7-41% жагдайлары артык салмак пен семiздiк эсерiнен туындаган [2]. ДД¥ деректерiне сай планетамызда артык дене салмагы бар, ягни, ДСИ >25 (ДСИ = дене салмагы,кг / бой, м2) курайтын адам саны - 1,7 млрд. Бул топтардагы адамдардыц 250 миллионы созылмалы семiздiк ауруы мен оган косарлана ЖYретiн кец таралган ауруларга
шалдыккан. Qлемдегi мезгiлiнен бурын болатын эр
Yшiншi елiм-жiтiмнiц семiздiк пен адамныц аз кимылдауынан туындайтын аурулармен байланысты екендт аныкталган. ^азiрri кезде элемде семiздiктiц таралуыныц каркындылыгы соншалык, ДД¥ сарапшыларыныц болжамына сай бул сандар 2025 жылга таман екi еселенбек. Эр 10 жыл сайын артык дене салмагы мен семiздiктiц таралуы 10% ест отырады [1,3]. Семiздiк - ^азакстан Республикасында да аса мацызды мэселелердiц бiрi. Мысалы, елiмiзде 90-жылдары халыктыц 15 жастан аскан топтары арасында ДСИ >25 кг/м2шамасын кураган Yлесi - 36,1%, оныц iшiнде, семiздiкке шалдыккандар Yлесi -17,3% болган. Ал 1999 жылы ^азакстан Профилактикалык медицина академиясы еткiзген Медициналык-демографиялык зерттеулер деректерi бойынша бала ербгту жасындагы эйелдер арасында (18-49 жас) ДСИ >25 кг/м2 шамасын кураган Yлесi - 32,5%, семiздiкке шалдыккандар - 12,7% болган [4,16].
Семiздiк жэне артык салмактыц непзп себебi - агзага келiп TYсетiн калориялар арасындагы энергетикалык тецсiздiк.
Глобалды масштабта темендеплерд1 атап етсек болады:
• ^урамында май, туз жэне канты кеп, бiрак дэрумендерi, минералдык заттары жэне баскада микроэлементтерi аз тагамдарды кеп колданганнан.
• ^озгалмайтын кызметке байланысты физикалык белсендiлiктiц темен болуынан[1-4]. РМЕА мэлiметтерiнесYЙенсек семiздiк дамуыныц бiрден бiр себебi 80% жагдайда- тагамды артык тутыну жэне осы орайда, тазартылган, жогары калориялы енiмдер Yлесiнiц артуы орын алады. Аукаттык YЙлесiмсiздiк кебiнесе жануар тектес майлар жэне карапайым кемiрсулар есебiнен калориялыкты арттыруда байкалады, сонымен катар, тамактану тэр^бшщ бузылыстары - кешкi уакытта непзп тагамды тутынудыц да ролi бар. Семiздiкке шалдыккандардыц iшiнде 60% тэулттт рационыныц калориялылыгы 3000 ккал, 1/3 -не майлар мен карапайым кемiрсуларды артык тутыну, тагамды сирек кабылдау жэне кешке мол тагам шу тэн. Мысалы, Мэскеу каласы тургындарыныц накты тамактануын зерттеу нэтижесiнде майдыц, нанныц, ун енiмдерi мен жармалардыц тэулiктiк нормаларыныц едэуiр асуы мен кекеыстер мен жемiстердiц жеткiлiксiз тутынылуы аныкталган, жэне майлар мен кемiрсуларды артык тутыну салмагы калыпты адамдар арасында да байкалган [4-16].
Тамактану тэр^бЫде жэне физикалык белсендiлiкте езгерктердщ болуы денсаулык сактау, ауыл шаруашылыгы, транспорт, коршаган ортаны коргау, тамак енеркэсiбi, белiстiру, маркетинг жэне бЫм саласын дамыту мен байланысты экологиялык жэне социалдык езгерiстер нэтижесiнде болады[1-3]. Эпидемиологиялык зерттеулердiц нэтижесi бойынша, артык салмакпен ауыратындар арасында омыртка остехондрозы жэне дистрофикалык алмасу полиартритi, ет кабыныц дикинезиясы, созылмалы холецистит жэне ет-тас аурулары, екпенщ катерлi iсiгi, сут безiнiц, жатырдыц жэне аналык бездiц катерлi iсiгi сиякты аурулар жи кездеседi [5-6].
Семiздiкке шалдыккан эйелдерде етекюр функциясыныц бузылуы жэне бала кетере алмау жи кездеседГ Дене салмагын уакытылы коррекциялау урыктану циклiнiц калыпты болуына жэне кайта тiктелуiне септiгiн тигiзедi [7].
Семiздiкпен ауыратындар кеп уакытын ауруханаларда еткiзедi, наркоздан кежн аскынуларга ушырайды, сондай-ак жол апатында, катострофаларда кеп жагдайда каза табады [8].
Семiздiк орта есеппен емiр CYрудi 3-5 жылга кыскартады. ^огамда 3/2 жагдайда адам елiмнiц себебi май алмасудыц бузылуынан жэне семiздiк салдарынан болады. Егерде адамзат семiздiктiц проблемасын шешкен жагдайда емiр CYру 4 жылга узарган болар ед^ ал катерлi iсiк проблемасын шешкенде емiр CYру 1 жылга гана узарады [9].
Семiздiк проблемасы ете езектi, ейткенi артык салмакка шалдыккандар саны ^н санап есуде. Эр 10 жылда 10 пайызга есiп келедi. Егер осы каркынмен есе берсе
Вестник КазНМУ, №3(1)- 2014
келесi жуз жылдыктыц ортасында дамыган елдер халкыныц 6spi дерлiк семiздiкпен ауыратын болады[10]. Эпидемиологиялы; жагдайларды ескере отырып экономикалы; дамыган елдерде, соныц iшiнде ТМД елдершде эр 6ip 3-шi адам ете жа;сы, ддоыс дене салмагына ие екенiн керуге болады [11]. Эр TYPлi елдердегi аурулар керсетмшп^ емiр CYPУ жагдайларына, тамактану дэстур^е байланысты ерекшеленедi.
Семiздiк туралы эпидемиологиялы; зерттеулер кец аукымда ЖYPгiзiлуде жэне б^л зерттеулердщ нэтижесi кецтге ;онымсыз[12].
Б^з б^л аурудыц iндетiмен ^рест келемiз. ^азiрri уакытта А^Ш-та 34 млн нан астам адам семiздiк дертше шалдыккан[13]. Еуропада семiздiктiц таралуы А^Ш -;а салыстырганда аз болганымен, куанатындай жагдай емес. Экономикалы; дамыган елдер семiздiктi емдеуге
кецт беле бастады[14]. Семiздiк проблемасын шешу -б^л eмiр CYPУДiц сапасы жэне ^зактыгына эсер етедi, аурудыц жэне eлiмнiц алдын алады, семiздiкпен ^ресуге кететiн шыгындарды Yнемдейдi[7]. Арты; салма; пен семiздiк осы KYнге дейш табыс децгеж жогары елдерге тэн болып есептелiп келсе, к^рп табыс децгей темен жэне орташа елдерде де таралуы артуда, эаресе, калаларда. ^азiрri уакытта ДД¥ халы; басына шаккандагы жалпы iшкi еым темен жэне орташа шаманы кдоайтын елдерде семiздiк таралуыныц ерекше есуш аныктауда. Дамушы елдерде арты; дене салмагы бар 5 жас;а дейшп балалар саны - 35 миллион, дамыган елдерде - 8 миллионды К¥райды[7-16]. Дамушы елдерде тамактануга тэуелд^ созылмалы ж^кпалы емес аурулардыц таралуы дамыган экономикасы бар елдерге Караганда жылдам eсiп келе жатыр[16].
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 WHO, Mediacentre, Obesity and overweight . Factsheet N°311 2014
2 ВОЗ: Глобальная стратегия по питанию, физической активности и здоровью. - ВОЗ, 2004. - 21 б.
3 Dr. Joao Breda. WHO Childhood Obesity Surveillance Initiative. WHO European Ministerial Conference on Counteracting Obesity. - WHO, 2012. - 19 p.
4 Салханов Б.А. Ожирение. - Алматы: 2001. - 148 б.
5 Chow WH; McLaughlin JK; Mandel JS; Wacholder S; Niwa S; Fraumeni JF Jr Obesity and risk of renal cell cancer. CancerEpidemiolBiomarkersPrev 1996 Jan;5(1):17-21
6 Bray G. A. Obesity. Part 1. Pathogenesis. /West. J. Med. - 1988, Vol. 149, N4. - P.429-441.
7 Ashwell M. The health of the nation target for obesity.// Int. J. Obes. 1994, Vol.18.P. 837-840. М. М. Гинзбург, Г. С. Козупица, Н. Н. Крюков «ОЖИРЕНИЕ и МЕТАБОЛИЧЕСКИЙ СИНДРОМ ВЛИЯНИЕ НА СОСТОЯНИЕ ЗДОРОВЬЯ, ПРОФИЛАКТИКА И ЛЕЧЕНИЕ».
8 Ashwell M. The health of the nation target for obesity.// Int. J. Obes. 1994. - Vol.18. - P. 837-840.
9 Hodge AM; Dowse GK; Gareeboo H; Tuomilehto J; Alberti KG; Zimmet PZ Incidence, increasing prevalence, and predictors of change in obesity and fat distribution over 5 years in the rapidly developing population of Mauritius. Int J ObesRelatMetabDisord 1996 Feb;20(2):137-46
10 Lean M. E. J., 1998; Bray G. A., 1998; Roberts L, Haycox A, 1999
11 Mamalakis G., Kafatos A., 1996; Seidell J. C., Flegal K. M., 1997; Bray G. A. 1998; Flegal K. M. Caroll M. D., Kuczmarski R. J. 1998; Roberts L, Haycox A, 1999
12 Kuczmarski R. J., 1992; Flegal K. M., Caroll M. D., Kuczmarski R. J., 1998
13 Seidell J. C., 1995: Seidell J. C., Flegal K. - M., 1997. - С.58.
14 Беляков Н.А., Мазуров В.И.Ожирение. Руководство для врачей. - СПб.: 2003. - 520 б.
15 ВОЗ: Руководство программы СИНДИ по питанию. - ВОЗ, 2000. - 49 б.
16 Шарманов Т.Ш., Тэжибаев Ш.С., Балгинбеков Ш.А. «Арты; салмак; пен семiздiктiц алдын алу бойынша жетекшм кдоал»
Т.Ш. ШАРМАНОВ, С.Т. АЛЛИЯРОВА
КазНМУ им. С.Д. Асфендиярова, кафедра нутрициологии, г.Алматы, Республика Казахстан
ПРИЧИНЫ И СЛЕДСТВИЯ РАСПРОСТРАНЕНИЯ ОЖИРЕНИЯ И ИЗБЫТОЧНОЙ МАССЫ ТЕЛА В МИРЕ И КАЗАХСТАНЕ
Резюме: В статье показана актуальность проблем избыточной массы тела и ожирения и факторы риска избыточной массы тела и ожирения, также распространенность в мире и Казахстане.
Ключевые слова: избыточная масса тела, ожирение, ВОЗ, ИМТ, диабет, ишемические болезни сердца.
T.SH. SHARMANOV, S.T ALLIYAROVA
KazNMU named after S.D. Asfendiyarov, Department of Nutrition, Almaty, Kazakhstan
CAUSES AND CONSEQUENCES of spreading obesity and overweight IN THE WORLD AND IN KAZAKHSTAN
Resume: The article shows the urgency of the problems of overweight and obesity and risk factors of overweight and obesity and also their prevalence in the world and in Kazakhstan.
Keywords: overweight, obesity, WHO, BMI, diabetes, ischemic heart disease.
