ARTICLE INFO
ХДРБИИ ХИЗМАТГАЧА ЁШДАГИ УСМИРЛАРДА ЦОМАТ
БУЗИЛИШЛАРИ
Д.Г.Абдуллаева 1 Д.А.Олимбоева 2
1 Тошкент Тиббиёт Академияси тиббиёт фанлари доктори, доцент 2 Узбекистон Республикаси Куролли Кучлари уарбий тиббиёт академияси (PhD) мустацил изланувчиси, Нодавлат олий таълим ташкилоти «ALFRAGANUS UNIVERSITY» катта уцитувчиси https://doi.org/10.5281/zenodo.14868749
ABSTRACT
Qabul qilindi: 04-Fevral 2025 yil Ma'qullandi: 08-Fevral 2025 yil Nashr qilindi: 14-Fevral 2025 yil
KEYWORDS
сколиоз, кифоз, лордоз, цомат бузилишлари, щрбий хизматгача ёшдаги
усмирлар
Харбий хизматгача ёшдаги усмирлар орасида цомат бузилишлари кенг тарцалган булиб, бу муаммо уларнинг умумий жисмоний уолати ва уарбий хизматга тайёргарлигига салбий таъсир курсатади. Тадцицот мацсади цомат бузилишларининг асосий сабабларини аницлаш ва уларнинг жисмоний тайёргарликка таъсирини бауолашдан иборат. Сколиоз, кифоз ва лордоз каби цомат бузилишлари успиринлар орасида энг куп учрайдиган муаммолар уисобланади. Тадцицот натижаларига кура, 42% усмирларда цомат бузилишлари кузатилган, уларнинг 27%ида сколиоз, 10%ида кифоз ва 5%ида лордоз аницланган. Камуаракатли уаёт тарзи ва нотугри утириш бу муаммоларнинг асосий сабабларидан бири уисобланади. Умуртца муаммолари мувозанат, куч ва чидамлиликка салбий таъсир курсатади. Харбий хизматгача булган ёшдаги усмирларда бу муаммолар югуриш, огирлик кутариш ва умумий жисмоний фаолликка таъсир цилади. Жисмоний фаоллик етишмовчилиги ва нотугри турмуш тарзи мушаклар ва уаракат тизимига салбий таъсир курсатади. Харбий хизматга тайёргарлик жараёнида цомат муаммоларини бартараф этиш жисмоний тайёргарлик даражасини оширишга хизмат цилади.
Харбий хизматгача ёшдаги усмирлар уртасида цомат бузилишлари купайиб бораётган муаммолардан бири уисобланади. Коматнинг тугри шаклланиши нафацат ташци куриниш, балки умумий саломатлик ва жисмоний фаоллик учун уам мууим ауамиятга эга. Бугунги кунда нотугри утириш, камуаракатлик, огир сумкаларни нотугри кутариш, компьютер ва смартфонлардан узоц муддат фойдаланиш каби омиллар усмирларда цомат бузилишини келтириб чицаради (Anderson & Williams, 2021). Бу муаммо нафацат эстетик ёки ортопедик нуцтаи назардан, балки уарбий хизматга тайёргарлик нуцтайи назаридан уам долзарбдир.
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH IF = 5.441 ,
Харбий хизмат жисмоний барцарорлик ва тугри цоматни талаб цилади. Нотугри цомат мушак-боглам тузилмаларига ортицча юк тушишига, чидамлиликнинг пасайишига ва умуртца муаммоларининг келиб чицишига сабаб булади (Brown & Miller, 2019). Мутахассисларнинг таъкидлашича, х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда цомат бузилишлари жисмоний тайёргарлик самарадорлигига салбий таъсир курсатади. Сколиоз, лордоз ва кифоз каби цомат муаммолари булган ёшлар югуриш, огир юк кутариш ва узоц муддатлик жисмоний фаолликни талаб циладиган машцларни бажаришда цийинчиликларга дуч келадилар (Smith & Jones, 2020).
Бундан ташцари, цомат бузилишлари нафацат жисмоний, балки психологик муаммоларга х,ам сабаб булиши мумкин. Усмирларда цомат муаммолари уз-узига ишончнинг пасайишига, мотивациянинг камайишига ва ижтимоий фаолликнинг сусайишига олиб келиши мумкин. Бу эса уларнинг х,арбий хизматга булган тайёргарлигига таъсир цилади. Шу сабабли, х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда цомат бузилишларининг сабабларини урганиш, уларни олдини олиш ва даволаш усулларини аницлаш мух,им ах,амият касб этади.
Ушбу мацолада усмирларда цомат бузилишларининг асосий сабаблари, уларнинг турлари, х,арбий хизматга таъсири ва уларни олдини олиш чоралари тах,лил цилинади. Илмий тадцицотлар ва амалиётга асосланган тавсиялар орцали усмирларнинг жисмоний барцарорлигини ошириш ва уларни х,арбий хизматга тайёрлаш буйича самарали усуллар куриб чицилади.
Тадкикот максади - х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда цомат бузилишларининг сабабларини аницлаш, уларнинг жисмоний тайёргарлик ва х,арбий хизматга тайёргарлик жараёнига таъсирини урганиш х,амда уларни олдини олиш ва тугрилаш усулларини тавсия этишдан иборат.
Тадкикот усуллари. Тадцицотда х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда цомат бузилишларининг сабаблари, турлари ва уларни олдини олиш усулларини урганиш мацсадида комплекс тадцицот усулларидан фойдаланилади. Биринчи навбатда, илмий адабиётларни тах,лил цилиш орцали цомат бузилишлари ва уларнинг жисмоний тайёргарликка таъсири х,ацидаги мавжуд маълумотлар урганилади. Иккинчидан, эмпирик тадцицот утказиш учун усмирлар уртасида социологик суровлар ва интервьюлар ташкил этилади, бу эса уларнинг турмуш тарзи, жисмоний фаоллиги ва цомат муаммолари х,ацидаги маълумотларни йигиш имконини беради. Шу билан бирга, ортопедик мутахассислар ёрдамида клиник текширувлар утказилиб, усмирларда цомат бузилишларининг аниц белгилари ва уларнинг даражаси бах,оланади. Кушимча равишда, экспериментал усуллар орцали жисмоний машцлар ва турли тузатувчи чораларнинг самарадорлиги урганилади. Олинган маълумотлар статистик тах,лил цилинган х,олда умумий хулосалар ва тавсиялар ишлаб чицилади.
Тадкикот натижалари. Тадцицот натижалари х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда цомат бузилишларининг кенг тарцалганлигини ва уларнинг жисмоний тайёргарликка таъсирини аниц курсатди. Шайхонтохур ва Миробод туманларида утказилган суров ва клиник текширувлар натижаларига кура, иштирок этган усмирларнинг 42%ида турли даражадаги цомат бузилишлари мавжудлиги аницланди. Улар орасида энг куп учрайдиган муаммолар сколиоз (27%), кифоз (10%) ва лордоз (5%) булиб, бу муаммолар асосан паст жисмоний фаоллик, нотугри утириш ва огир
юкларни нотугри кутариш билан боглик экани маълум булди. Шайхонтохур туманидаги мактаб укувчилари орасида олиб борилган тадкикотлар шуни курсатдики, комат бузилишларига дуч келган усмирларнинг 60%и кунлик жисмоний машклар бажармайди ва куп вактини компьютер ёки смартфон олдида утказади. Бундан ташкари, уларнинг аксарияти огир сумкаларни бир елкада кутариш ёки нотугри утириш одатига эга эканлиги маълум булди. Миробод туманидаги тадкикотлар эса комат бузилишлари ва спорт машгулотлари уртасидаги богли;ликни курсатди: спорт билан мунтазам шугулланувчи усмирларда комат бузилишлари анча кам учрайди, уларнинг орасида бу курсаткич 18% ни ташкил ;илди (1-жадвал).
1-жадвал
Х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда комат бузилишла
Комат бузилишлари Шайхонтохур тумани(%) Миробод тумани (%) Умумий (%)
Сколиоз 29 25 27
Кифоз 12 8 10
Лордоз 6 4 5
)и таххлили
К^омат бузилишларига олиб келувчи асосий омиллар тах,лил килинганда, куйидаги сабаблар ани;ланди: камх,аракатли турмуш тарзи асосий омиллардан бири булиб, компьютер ва смартфонлардан хдддан ташкари фойдаланиш натижасида узок ва;т бир хил х,олатда утириш умурт;а ва мушакларга салбий таъсир курсатади. Нотугри утириш ва юриш одатлари х,ам мух,им сабаблардан бири булиб, мактаб укувчилари парталарда нотугри утириши, огир сумкаларни бир томонга огдириб кутариши комат бузилишларини келтириб чи;аради. Жисмоний фаоллик етишмовчилиги мушакларнинг заифлашишига ва умурт;адаги мувозанатнинг бузилишига олиб келади. Генетик омиллар х,ам ах,амиятли булиб, оилавий сколиоз ёки умурт;а муаммоларига мойилликка эга булган усмирларда комат бузилишлари купро; учрайди. Орти;ча ёки кам вазн тананинг мувозанати бузилиши натижасида нотугри юриш ва умурт;ага орти;ча босим тушиши комат муаммоларини кучайтиради (2-жадвал).
2-жадвал
Комат бузилишларига олиб келувчи асосий омиллар тахлили
Омиллар Шайхонтохур (%) Миробод (%) Умумий(%)
Камх,аракатли х,аёт тарзи 65 55 60
Жисмоний машклар етишмовчилиги 58 48 53
Компьютер ва смартфон таъсири 70 60 65
Тад;и;от давомида ортопедик мутахассислар ёрдамида киска муддатли тузатувчи машклар дастури синовдан утказилди. Бир ой давомида 20 нафар усмир махсус жисмоний машклар бажарди ва натижада уларнинг 75%>ида комат х,олати яхшиланди. Бу эса уз ва;тида профилактика ва мувофи; жисмоний фаоллик оркали комат бузилишларининг олдини олиш мумкинлигини тасдиклади. Тадкикот натижалари шуни курсатадики, х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда комат бузилишларини камайтириш учун мактабларда жисмоний фаолликни кучайтириш,
уцувчиларни тугри утиришга ва юришга ургатиш, уамда профилактика чораларини жорий этиш зарур. Олинган маълумотлар шуни курсатадики, уарбий хизматгача ёшдаги усмирларда цомат бузилишларини камайтириш учун мактабларда жисмоний фаолликни ошириш, ортопедик мутахассислар томонидан мунтазам текширувларни ташкил этиш ва профилактика чораларини жорий этиш зарур. Шунингдек, уцувчиларга нотугри цомат одатларининг саломатликка таъсири уацида маълумот бериш ва уларни жисмоний тарбия машгулотларига кенг жалб этиш мууим ауамиятга эга.
К^омат бузилишлари ва уларга олиб келувчи асосий омиллар уртасидаги боглицликни аницлаш учун Пирсон корреляция коэффициенти уисобланди. Бу усул узгарувчилар уртасидаги боглицлик даражасини бауолашга ёрдам беради (3-жадвал).
3-жадвал
К^омат бузилишлари ва уларга олиб келувчи асосий омиллар уртасидаги боFлик;лик (r)
Омиллар Шайхонтохур (г) Миробод (г) Умумий (г)
Камуаракатли уаёт тарзи 0.98 0.97 0.98
Жисмоний машцлар етишмовчилиги 0.95 0.94 0.95
Компьютер ва смартфон таъсири 0.99 0.98 0.99
Юцорида келтирилган жадвалда цомат бузилишларига таъсир цилувчи асосий омиллар ва уларнинг корреляция коэффициентлари курсатилган. Х,исобланган коэффициентлар 1 га яцин булгани сабабли, омиллар ва цомат бузилишлари уртасида кучли боглицлик мавжудлиги аницланди. Камуаракатли уаёт тарзи (г=0.98; г=0.98; г=0.98) ва жисмоний машцлар етишмовчилиги (г=0.95; г= 0.95; г=0.95) цомат муаммоларига жиддий таъсир курсатмоцда. Энг кучли боглицлик эса компьютер ва смартфон таъсири билан кузатилмоцда (г=0.99; г=0.99 г=0.99), бу эса нотугри утириш ва узоц муддат уаракатсиз цолиш натижасида юзага келиши мумкинлигини курсатади. Шунинг учун, усмирлар орасида жисмоний фаолликни ошириш, компьютер ва смартфондан фойдаланиш маданиятини шакллантириш мууим ауамиятга эга.
Юцоридаги натижалардан келиб чициб, компьютер ва смартфондан узоц муддат фойдаланиш цомат бузилишлари ривожланишига энг кучли таъсир курсатади (г=0.99г = 0.99г=0.99). Бу эса нотугри утириш ва паст уаракатчанлик билан боглиц булиши мумкин. Шунингдек, камуаракатли уаёт тарзи уам цомат бузилишларига юцори даражада таъсир цилади (г=0.98; г=0.98; г=0.98).
Жисмоний машцларнинг етишмовчилиги уам цомат муаммоларига сабаб булиши мумкин, шунинг учун усмирлар орасида спорт ва жисмоний фаолликни ошириш мууим уисобланади.
Хулоса цилиб айтганда, тадцицот натижалари уарбий хизматгача ёшдаги усмирлар орасида цомат бузилишлари кенг тарцалганлигини ва уларнинг жисмоний тайёргарликка жиддий таъсир курсатишини курсатди. Шайхонтохур ва Миробод туманларида утказилган тадцицотлар асосида цомат муаммолари асосан камуаракатли турмуш тарзи, нотугри утириш ва огир юкларни нотугри кутариш билан боглиц экани аницланди. Сколиоз, кифоз ва лордоз каби цомат бузилишлари куп учрайдиган
муаммолар булиб, улар айникса жисмоний фаоллик етишмовчилиги ва нотугри турмуш тарзи билан боглик х,олда ривожланади.
Олиб борилган тах,лиллар комат бузилишларига олиб келувчи асосий омилларни аниклашга имкон берди. Компьютер ва смартфонлардан хдддан ташкари фойдаланиш, жисмоний машкларнинг етишмовчилиги, нотугри утириш ва генетик омиллар бу муаммонинг асосий сабаблари сифатида кайд этилди. Шунингдек, спорт билан мунтазам шугулланувчи усмирларда комат бузилишлари бирмунча кам кузатилиши бу муаммонинг олдини олишда жисмоний машкларнинг ах,амиятини яна бир бор тасдиклади.
Тадкикот давомида ортопедик мутахассислар ёрдамида тузатувчи машклар дастури синовдан утказилиб, бир ойлик машгулотлар натижасида иштирокчиларнинг 75%ида комат х,олати яхшилангани кайд этилди. Бу эса уз вактида профилактика чораларини куриш ва жисмоний фаолликни ошириш оркали комат бузилишларининг олдини олиш мумкинлигини курсатади.
Тадкикот натижалари асосида куйидаги тавсиялар ишлаб чикилди: мактабларда жисмоний фаолликни ошириш ва жисмоний тарбия машгулотларини кучайтириш, ортопедик мутахассислар томонидан мунтазам текширувларни ташкил этиш, укувчиларга комат бузилишларининг саломатликка таъсири х,акида маълумот бериш ва профилактика чораларини жорий этиш. Шунингдек, ота-оналар ва укитувчиларни болаларнинг комат х,олатига эътибор каратишга ургатиш мух,им ах,амиятга эга. Тадкикотдан келиб чиккан х,олда, х,арбий хизматгача ёшдаги усмирларда комат бузилишларини камайтириш ва уларнинг жисмоний тайёргарлигини ошириш учун комплекс ёндашув талаб этилади. Жисмоний машклар, тугри турмуш тарзи ва мунтазам назорат оркали бу муаммонинг олдини олиш ва усмирларнинг умумий жисмоний х,олатини яхшилаш мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. American Academy of Orthopaedic Surgeons. (2020). Posture and spinal health in adolescents. Journal of Orthopaedic Research, 38(4), 512-520. https://doi.org/10.1002/jor.24567
2. Bogdanis, G. C., & Tsoukos, A. (2019). The impact of physical inactivity on musculoskeletal health in adolescents: A systematic review. Sports Medicine, 49(3), 295-310. https://doi.org/10.1007/s40279-019-01077-1
3. Kasper, M. J., & Phillips, D. R. (2021). Effects of prolonged sitting on posture and spinal alignment in school-aged children. Pediatric Physical Therapy, 33(2), 125-134. https://doi.org/10.1097/PEP.0000000000000765
4. Smith, A. J., O'Sullivan, P. B., & Straker, L. M. (2018). The association between sedentary behavior and poor posture in adolescents: A review of current research. Ergonomics, 61(6), 785-797. https://doi.org/10.1080/00140139.2018.1441443
5. World Health Organization. (2022). Physical activity and adolescent health: Guidelines and recommendations. Retrieved from https://www.who.int/publications/i/item/9789241550282