CC BY
36YflK 929
Kirim Tatar Aydinlarindan Hasan Sabri Ayvazov (1878-1938) Hakkindaki Kaynaklarin Tedkiki
inci Yelda §afakci
(Marmara Üniversitesi, Türkiye)
Ahmet Kanlidere
(Marmara Üniversitesi, Türkiye)
Özet. Rusya egemenligindeki Kinm'in, Alupka §ehrinde dünyaya gelen Hasan Sabri Ayvazov (1878-1938) Kinm Tatar milli hareketinin igerisinde hem aktif olarak bulunmu§ hem de bu hareketin tanitilmasi ve duyurulmasi amaciyla Vatan Hadimi, Hayat, Füyüzat, Tercüman ve Millet gibi dönemin önemli yayinlarinda yazilar yazan en faal ki§i olmu§tur. Kirim, istanbul ve Moskova'da aldigi egitim neticesinde tarih, edebiyat ve pedagoji gibi alanlarda kaleme aldigi yazilanyla halki aydinlatmak ve Rusya Müslümanlan arasinda olu§an birlige hizmette bulunmak igin büyük gaba sarf etmi§tir. Fikirlerine ve faaliyetlerine büyük saygi duydugu ismail Gaspirali gibi, dil ve din birliginin tüm Türk Dünyasini birle§tiren unsurlar olduguna inanmi§ olan Hasan Sabri, yazilanni bu perspektifte kaleme almi§tir. Kinm Demokratik Cumhuriyeti'nin ilan edilmesine katkida bulunmu§, ayni zamanda parlamento ba§kanligi görevini üstlenmi§ ve Kinm'dan istanbul'a elgi sifati ile gönderilmi§tir. Kinm'a dair siyasi ve milli hareketlerin igerisinde siklikla yer almasina ragmen, Hasan Sabri Ayvazov, adeta unutulan bir §ahis olmu§tur. Müstakil bir biyografisi bulunmayan Hasan Sabri'nin eserleri de daha önce bir araya getirilmemi§ ve düzenlenmemi§tir Bu makalede onun hayati ve fikirlerinin anla§ilmasina esas te§kil eden birincil ve ikincil kaynaklar analiz edilecek, bu konunun ara§tinlmasinda kar§ila§ilan zorluklardan söz edilecektir.
Anahtar kelimeler: Hasan Sabri Ayvazov, Kirim Tatar Tarih Yaziciligi, Kirim Tatar Basini, Kirim Tatar Milli Hareketi, Geng Tatarlar, Ceditgilik, Rusya Müslümanlari.
1783 yilinda £arlik Rusya tarafindan i§gal edilen Kirim Hanligi'nin, Osmanli Devleti ile olan siyasi baglannin kopmasiyla Kirim Tatarlarinin ba§lattigi var olma mücadelesi, Türk Dünyasi'nin diger bölgelerinde de görünen §ekilde sava§ yolu ile degil egitim ve basin yolu ile olmu§tur. Henüz 1905 Rus inkilabi'nin getirdigi görece özgürlük ortami olu§madan önce 1883 yilinda, ismail Gaspirali'nin gikardigi Tercüman gazetesi ile
ba§layan «usül-i cedid» hareketi ve afilan ögretmen okullan ceditfi gelenekten gelen genflerin yeti§mesini saglami§tir. Bu hareketin ifinden gelen ve Ismail Gaspirali'nin ögrencisi olarak yeti§enlerden biri de Hasan Sabri Ayvazov'dur.
1878 yilinda Alupka'da dünyaya gelen Hasan Sabri, gefimini odunculuk ile saglayan fakir, köylü bir ailenin be§ focugundan biridir. Alupka'da aldigi medrese egitiminden sonra istanbul'a giderek, kendisinin istanbul Pedagoji Enstitüsü olarak adlandirdigi ve o dönemin §artlarinda ögretmen okulu olarak sayilan bu okulda egitim görmü§tür. Egitimi sirasinda bir soru§turma gefirerek Kirim'a geri dönmü§, Yalta'da modern usülde egitim veren bir okul afarak burada ögretmenlik yapmi§tir. Genf ya§ta ismail Gaspirali ile tani§arak Tercümari da yazarliga ba§layan Hasan Sabri, yine ayni dönemde Hüseyinzade Ali Bey ile tani§ip Bakü'de fikan gazete ve mecmualara yazilar yazmaya ba§lami§tir. Yazarliginin yani sira Kirim'da inkiläp hareketlerinin yogun oldugu yillarda Genf Tatarlar hareketi iferisinde faaliyet göstererek, inkiläbin ate§li bir taraftari olmu§tur. Ayni zamanda hareketin yayin organi olan Vatan Hadimi gazetesinde de yazarlik hayatina devam etmi§tir. £arlik Rusya'nin baskisini yeniden hissettirdigi dönemde Kirim'dan ayrilmi§, Moskova, istanbul, Petersburg gibi §ehirlerde bulunarak hem ögretmenlik yapmaya hem de edebi, siyasi yazilar yazmaya devam etmi§tir. Ayrica Moskova'da bulundugu yillarda Osmanli sadrazamlarindan Hüseyin Hilmi Pa§a'nin buraya gelmesi ile onunla bir mülakatta bulunmu§, bu da Hakikat gazetesinde yayinlanmi§tir [4, s. 56-61].
ihtilal yillari yakla§tiginda vatanina geri dönen Hasan Sabri, yeni bir bagimsizlik hareketinin iferisinde yerini alarak Kirim Tatarlarinin bagimsiz bir devlet kurma fikrini hem faaliyetleri hem de yazilari ile desteklemi§tir [8, s. 80-85]. 1918 yilinda Osmanli Devleti'ne elfi sifati ile gönderilmi§, bu durum Osmanli basininda da yer bulmu§tur [7, s. 234235]. 1922 yilinda Türkiye'ye yeniden gelen Hasan Sabri, Ankara'daki mecliste Kirim Tatarlarinin ya§adigi aflik yillarinin zorlugunu anlatmi§ ve yardim talebinde bulunmu§tur [9, s. 1; 10, s. 1; 11, s. 1]. Ancak Bol§evik ihtilali onun gibi birfok aydinin bekledigi sonuflari vermemi§, Bol§eviklerin Rusya'daki mahküm milletleri ayaklandirma fagrisi yerine ula§sa da onlarin kendi milletleri adina bekledikleri bagimsizlik hareketi ba§ariya ula§amami§tir. 1922 yilinda Sovyetler Birligi'nin kurulmasi ile yeni bir rejim ve buna bagli yeni bir düzen olu§turulmu§ gibi gözükse de bu, Hasan Sabri gibi aydinlar ifin £arlik istibdadi ile benzer özellikler ta§imaya devam etmi§tir. Birlikte hareket ettigi arkada§larinin fogu ülkeyi terk ederken Kirim'da kalmayi sefen Hasan Sabri, bazi
gazetelerde edebiyat, dil gibi siyasi ve rejim aleyhtan olmayan konularda yazilarina devam etse de, tutuklanmaktan kurtulamamiçtir. Daha önceki faaliyetleri, Türkiye'ye siginan arkadaçlari ile olan mekuplaçmalari ve birçok uydurma sebep ile suçlanan Hasan Sabri Ayvazov, 1938 yilinda kurçuna dizilerek, öldürülmü§tür.
Hayatini bagimsiz Kirim yolunda çaliçarak geçiren ve gerçek anlamda gazetecilik ruhuna sahip olan Hasan Sabri, arkasinda birçok fikri ve edebi yazilar birakmiçtir. Ismail Gaspirali'nin «dilde, fikirde, i§te birlik» idealini, kaleme aldigi edebi eserlerinde, yayinlanan makale-lerinde, Kirim ve Türk Dünyasi adina ortaya koydugu fikirlerinde ve çahsi te§ebbüslerinde de gerçekleçtirme adina gayret göstermi§tir. Hasan Sabri, gerek Kirim gerekse Türk Dünyasi adina önemli çaliçmalarda bulunmuç, Ismail Gaspirali'nin vefatindan sonra Tercüman gazetesinin ba§ redaktörlügünü üstlenmi§, «Genç Tatarlar» hareketi içerisinde faaliyet göstererek Kirim'in bagimsizligi için mücadele etmiçtir. Yazilari ve eserleri ile üretken bir kiçilige sahip olmasinin yani sira siyasi faaliyetlerden de uzak durmamiç, siyasi hareketlerin içerisinde bulunmak kendisinde her zaman heyecan uyandirmiçtir. Osmanli Devleti'ne elçi sifati ile geldigi dönemlerde Kirim Tatarlari için faaliyetler yürütmü§tür. Bu kadar önemli faaliyetler içinde bulunmasina ve fikrî katkilarina karçin, Hasan Sabri Ayvazov'un hayati, fikirleri ve eserleri yeteri kadar incelenmemiçtir.
Hasan Sabri Ayvazov'un hayati ile ilgili çimdiye kadar kitap veya tez çeklinde bir eserin olmamasi, biyografik bilgilerin sadece siyasi faaliyetleri hakkinda yazilan makalelerde yer almasi gibi sebeplerden dolayi bu eksikligi tamamlamak amaci ile biyografisinin tez konusu olarak çaliçilmasi bir gereklilikti. Muhtelif konularin baçinda bir girizgâh çeklinde kisa olarak verilen hayatinin ayrintili olarak ele alinmasi, hayatinin son dönemindeki yani 1930-1938 yillari arasindaki faaliyetleri hakkinda karanlikta kalmiç bölümlerin aydinliga kavuçturulmasi icap etmekteydi.
Ayvazov hakkinda daha önce bir tez çaliçmasinin yapilmamiç olmasi bize yeni bir konuyu çaliçma firsati verdigi gibi1, bazi zorluklari da beraberinde getirdi. Kirim Tatarlarinin vatanlarina dair birçok kaynagi ebediyen yok olmamalari için beraberlerinde Türkiye'ye getirdiklerini, Türkiye'de bulunduklari dönemlerde eserler verdiklerini ve dolayisiyla da burada bir arçiv oluçturduklari görülmektedir. Kirim'da bulunan
1 Hasan Sabri Ayvazov hakkinda bkz. inci Yelda Çafakci, «Kirim Tatar Aydinlarindan Hasan Sabri Ayvazov (1878-1938): Hayati, Fikirleri ve Eserleri,» basilmamiç yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara^tirma Enstitüsü Genel Türk Tarihi Bilim Dali, Dani^man: Prof. Dr. Ahmet Kanlidere, istanbul, 2015.
araçtirmacilar dahi mecburi olarak buradaki arçivlerden bilgi edinmektedirler. Türkiye'de, Kirim Tatar aydinlari ile ilgili yapilmiç çaliçmalar gözden geçirildiginde bunlar arasinda Hasan Sabri Ayvazov'a ayrilan kismin yok denecek kadar az oldugunu tespit ettik. Sovyetler Birligi'nin, 1944 Sürgünü sonrasinda özellikle Kirim'da birçok kitap ve belgeyi yok ettigi de bilinmektedir.
Bu konuda edindigimiz kaynaklar hakkinda bilgi vermek gerekirse, komünist rejimin uydurma sebeplerle verdigi ölüm cezalarinin açikliga kavuçmasi sürecinde, Kirim konusunda çaliçan araçtirmacilar, gizli kalmiç bazi kaynaklara ulaçmiçlardir. Bunlardan biri, dönemin Ukrayna Cumhurbaçkani Viktor Yuççenko'nun (2005-2010) karariyla Içiçleri Halk Komiserligi (NKVD) ve Devlet Güvenlik Komitesi'nin (KGB) elindeki Kirim Tatar Türkleri ile ilgili gizli arçiv belgelerinin kamuoyuna açilmasi ve bunun neticesinde incelenen kayitlar arasinda bulunan, Hasan Sabri Ayvazov'un kendi el yazisiyla yazdigi otobiyografisidir2. Hasan Sabri'nin bunu hapishanede bulundugu dönemde yazmiç olmasi sebe-biyle, otobiyografinin mecburi olarak yazilmiç oldugu anlaçilmaktadir. Ama yine de, daha önce herhangi bir yerde karçilaçmadigimiz bazi bilgiler (dogumu, ailesi ve faaliyetleri) burada yer almaktadir. Bu kaynak sayesinde onun hayatina dair önceki bilgilerden bazilarini düzeltme ve onlarin eksiklerini tamamlama imkâni dogmuçtur [6, s. 169-170; 21]. Daha önce Ayvazov'un istanbul'da egitim gördügüne dair tahminde bulunan bazi araçtirmacilar bunun hakkinda bir belge bulunmadigini yazmakta veya nerede egitim gördügünü belgeleyememekteydiler [20; 2]. Ancak Ayvazov'un bu otobiyografisi sayesinde, onun istanbul'a gelerek Pedagoji Enstitüsü'nde egitim gördügü artik kesinlik kazanmiçtir.
Ukrayna Bilimler Akademisi üyesi olan D.P. Ursu'nun eserinde, Ayvazov hakkinda yapilan soruçturmalar, ona ait olan ifadeler ve 17 Ni-san 1938 tarihinde SSCB Yüksek Mahkemesi Askeri Kurulu tarafindan düzmece bazi belgeler ile dava edilmesi sonucunda ölüm cezasina çarptirilmasina dair dokümanlar da bulunmaktadir3.
Ayvazov'un kendi yazilari da onun fikirleri hakkinda en önemli kaynaklari teçkil etmektedir. Karasubazar'da [17, s. 106] neçredilen ve Genç Tatarlar hareketinin ortaya çikardigi Vatan Hadimf gazetesinde
2 D.P. Ursu, bu el yazmasi otobiyografiyi ve diger bazi belgeleri derleyerek Poslednyaya rukopis' Sabri Ayvazova: Delo Partii «Milli Firka» (Simferepol: izdatel'stvo DOLYA, 2009) adli bir eser meydana getirmi^tir.
3 Dani^manim Prof. Dr. Ahmet Kanlidere'nin 2013 yilinda yaptigi Kirim seyahati neticesinde ula^tigi bu eser, tezimin temel kaynagini belirlememde oldukfa faydali olmu^tur.
4 Hakan Kirimli'nin belirttigine göre; Vatan Hadimi (Karasubazar) gazetesi Türkiye'deki ya da Bati ülkelerindeki hifbir kütüphanede bulunmamaktadir. Kirim Tatarlarindan ismail
yazilarinin oldugu bilinmekle birlikte bu gazetenin nüshalarini elde etmek mümkün olmadi. Özellikle Vatan Hadimi gazetesindeki yazilarina, 1905 Rus inkilâbi'na bakiç açisini ortaya koymasi bakimindan inceleyememiç olmak önemli bir kayip oldu. Çünkü bu dönemdeki faaliyetleri Hasan Sabri'nin siyasi alandaki hareketlere ilk katilimi olmasi bakimindan önemlidir. Ancak bu gazetede oldukça faal oldugu hakkinda edindigimiz bilgi ve Genç Tatarlar hareketinin faaliyetlerine katilmasi bakimindan §unu söyleyebiliriz ki, ismail Gaspirali'nin uyarilarina kulak asmayacak kadar cesurdur. Bu durum, gençliginin ve tecrübesizliginin de getirisi olacagi gibi, Rus inkilâbi'nin o dönem herkesi saran g^lü etkisi de olabilir. Bu da dogal olarak kendisine arkadaçlari ile hareket etme ve safini belli etme geregi hissettirmiç olabilir.
Bu harekete gönülden inanmiç ve bu konuda birçok fedakârlik göstermi§ oldugu anlaçilan Hasan Sabri, bir türlü baçanya ulaçamayan Genç Türklere de önerilerde bulunmaktadir. istanbul'da, Yildiz'a karçi baçlatilan hareketi hakli bulan Hasan Sabri, Rusya'daki inkilâbin çiki§ noktasi, faaliyet gösteren kiçilerin fedakârliklari ve kullandiklari strateji üzerinde durdugu yazisinda [5, s. 290-294]. Genç Türkleri de bu fedakârliklari göstermeye ve baçanli olup Yildiz'i, dolayisiyla II. Abdülhamid'i isteklerine ikna etmeye davet etmektedir. Bu arzusunda oldukça samimi olduguna §üphe etmemek gerekir. Çünkü Hasan Sabri istanbul'da bulundugu ögrencilik yillarinda padiçaha karçi baçlatilan bir hareket içerisinde bulunmaktan tutuklanmiç ve Rus vatandaçi olmasindan dolayi sinir di§i edilmiçtir. Bu yüzden istibdadin kalkmasini istemektedir. Dolayisiyla Genç Türklere kar§i yaptigi eleçtirisi, hayal kirikliginin verdigi kizginligi da yansitmaktadir.
Ayvazov'un Bakü'de çikan Hayat gazetesinde ve Fûyûzat mecmuasinda oldukça aktif oldugu görülmektedir. Hüseyinzade Ali Bey ile dostlugunun olmasinin da etkisiyle her iki yayinda birçok yazi yazmiçtir [1, s. 361]. Bu gazetelerdeki yazilarinda genel olarak egitim, edebiyat, tarih ve ahlak meseleleri üzerinde duran Hasan Sabri, 19051906 yillarinda daha çok hikâye ve piyes yazimina yönelmi§tir. Bu yillarda edebiyat ve tarih ögretmenligi yaptigindan, bu konular üzerinde durmasi oldukça tabidir. Ayrica Çarlik Rusya'nin Genç Tatarlar hareketi
Kerim Petersburg'da Saltikov-§edrin Kütüphanesi'ndeki yayinlanmami§ yaymlar deposunda Vatan Hadimfnvn 1908'e ait üf nüshasini bulabilmi^tir [14, s. 97-98]. Fakat yakin zamanda edindigimiz bir bilgiye göre, Ismail Kerim'in ula^tigi nüsha sayisi aslinda dörttür. Ardindan gazetenin 1906 yilina ait be§ nüshasina daha ula§ilmi§, bu ula^ilan nüshalarda da Hasan Sabri Ayvazov'a ait be§ makale bulunmu^tur. Böylelikle Ismail Kerim'in ula^tigi ve §u an Kirim Merkez Ar^ivi'nde bulunan Vatan Hadimi'ne ait nüshalarin toplam sayisi dokuz olmu^tur [18].
üzerindeki baskisi da Hasan Sabri Ayvazov'u siyasi konularda yazmaktan alikoymuç olabilir. Bu tür yazilar yazmaktan çekinse de, gördügümüz ve inceledigimiz kadariyla, edebi yazilarinda dahi satir aralarinda bazi eleçtirilerde bulundugu açiktir. Öyle ki, eserlerinde gelenekçi ya da egitimli olmasina ragmen Kirim için milli duygular beslemeyen karakter-ler yaratmiç ve onlarin bu duygulardan yoksunlugunu eleçtirmiçtir.
Rus egitimin asimile edici yönüne dikkat çeken Hasan Sabri, bu egitimden uzak kalanlarin ise yerel egitimde pek baçarili olamadiklarinin üzerinde durmaktadir. Onun tasavvuru, hem geleneklerine sahip çikan, hem milli duygulari geliçmiç, hem de modern usûlde egitim almiç olan yeni nesillerin yetiçmesidir. Ahlakî tutarliliga da büyük önem veren Hasan Sabri, pedagog olmasinin etkisiyle olsa gerek, ahlakli ve bilinçli çocuklarin yetiçmesi hususunda ailelere ders verecek nitelikte yazilar yazmiçtir. Hasan Sabri, «Agaç yaçken egilir» düsturuna oldukça önem vermekte ve kûçûk yaçta çocuklara milli bilincin, okuma yazma sevgisinin ve topluma faydali birey olma sorumlugunun açilanmasi gerektigine inanmaktadir.
Hasan Sabri Ayvazov, Ismail Gaspirali ile uzun yillar beraber hareket etmiçtir. Dolayisiyla Ayvazov'u iyi taniyan ve ona güvenen Gaspirali, vefatindan sonra ona, Tercüman gazetesinin ba§ redaktör-lügünü üstlenmesini vasiyet etmiçtir. Gazetenin en faal yazarlarindan birinin Hasan Sabri Ayvazov oldugu açiktir. Dolayisiyla Hasan Sabri'nin bu gazeteye olan katkilarinin bilinmesi büyük bir önem arz etmektedir. Ama maalesef, Türkiye'de gazetenin tam bir koleksiyonuna eriçmek mümkün olamamiçtir. Ülkemizde birçok araçtirmaci, akademisyen, Kirim tarihi ile hobi olarak ilgilenen ya da Kirim Tatar göçmeni olan birçok kiçinin elinde Tercüman nüshalarinin oldugu malumdur. Fakat nedense insanlar, ellerindeki nüshalari paylaçmamakta ve onlari israrla saklamak-tadirlar. Durumumuzu anlatip, yardimlarini rica ettigimiz birçok kiçiden sonuç alamadik. Bu sebeple Tercüman'a dair toplayabildigimiz, orijinal olmayan, bazi araçtirmacilarin lütfedip eserleri içerisinde kullandigi birkaç nüsha üzerinde çaliçmak zorunda kaldik. Bu yüzden, Ayvazov'un Tercüman yazarligi yaptigi dönemde özellikle hangi konular üzerinde durdugunu, ne tür yazilar yazdigini incelemek pek mümkün olmadi5.
Hasan Sabri'ye ait diger önemli kaynaklardan biri de, 1917-1920 yillari arasinda Akmescid'de neçredilen Millet gazetesinde çikan kendi yazilaridir. Bunlardan önemli bir kismi 1917-1920 ss. Millet Gazetasinda Basilgan Edebiy-Publitsistik Eserler Antologiyasi [15] adi altinda
5 Kirim'daki Ismail Gaspirali Kütüphanesi'nin Tercüman nüshalarinin koleksiyonunu hazirladigini bilsek de, son dönemlerde ya^anan olaylar nedeniyle Kirim'a gitmek mümkün olmadigi için oradaki nüshalara da ula^amadik.
yeniden yayinlanmiçtir6. Ayvazov'un bu gazetede yazdiklarinin önemli bir kisminin yer aldigi ve Latin harflerine aktarildigi bu antoloji sayesin-de faydali bir çaliçma ortaya çikmiç, önemli bir boçluk telafi edilmiçtir.
Araçtirmaci çahsiyeti ile gazetecilik yönü oldukça g^lü biri olan Hasan Sabri Ayvazov'un bu alandaki tecrübelerinin daha da artmasi sonucunda olsa gerek, onun Millet gazetesindeki yazilarinda, diger gazetelerdeki yazilarina bakarak daha planli yazdigini, siyasi konulara daha fazla egildigini ve güncel olaylara çokça yer verdigini görmekteyiz. Bu dönemde Çarlik Rusya'nin içinde bulundugu durum, ülkenin Bolçevik ihtilali'ne sahne olmasi bu sebeple anarçi ortaminda denetimin kalkmasi ile hareket ederek, kendini güvende hissetmesi de bunda etkili olmuçtur. Millet'teki yazilarinda bagimsizlik yolunda teçkilatli bir çekilde ilerleyen Kirim Müslümanlari icra Komitesi'nin faaliyetlerine deginen Hasan Sabri, Kirim Tatarlarinin siyasi gelecegi ve demokratik bir yönetimin oluçmasindaki açamalar hakkinda halki bilgilendirmeye de oldukça yer ayirmiçtir. Mesela, demokratik seçimler, halkin bu seçimlere katiliminin nasil olacagi ve katilimlarinin ne gibi faydalar saglayacagi hususunda yazilar yazmiçtir. Böylelikle, Müstakil Kirim Tatar Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulmasi için faaliyet gösteren icra organinin, resmi bir propaganda araci olarak kullanilan Millet gazetesinin en faal yazarlarindan biri Hasan Sabri olmuçtur.
Burada §unu da ifade etmek gerekir ki, Hasan Sabri, Millet gazetesinden sorumlu oldugu yillarda, ayni zamanda Tercüman gazetesinin idaresinden de sorumluydu. Bu durumda her iki gazetenin sorumlulugunu taçimasinin sebebi ise, ismail Gaspirali'nin hayatta iken siyasi olaylar karçisindaki genel görü§üne ve Çarlik rejiminin dikkatini gazetenin üzerine çekmeme endiçesine duydugu saygidir. Bu sebeple Millet gazetesinin çikarilmasini desteklemiç ve Tercümanhn bir propaganda araci haline gelmesini engellemiçtir. Öyle ki, yayin döneminde Millet idarehanesinin saldiriya ugradigi da göz önünde bulundurulursa bu konuda hakli oldugu ortadadir. Hasan Sabri, bu tür saldiri ve eleçtirileri Tercüman'dan uzak tutmakta baçarili olmuç, Gaspirali'nin bir emaneti olan bu gazeteyi koruma yolunu tercih etmiçtir.
Hasan Sabri'nin Hayat ve Füyüzat'daki tüm yazilari ile yine Bakü'de çikan Güne$ gazetesi, istanbul'da neçredilen içtihad, Türk Yurdu, Bahçesaray'da çikan Tercüman ve Akmescid'deki Köz Aydin, Berlin'de neçredilen Yana Milli Yul gibi gazetelerde çikan birkaç yazisina ulaçabildik. Karasubazar'da çikan Vatan Hadimi gazetesinde yayinlanan
6 Önce Hasan Sabri Ayvazov'un yazilarindan oluçan eser daha sonra ise gazetenin diger yazarlarinin yazilarinin da taranmasi ve eklenmesi ile tek ciltlik bir eser olarak tekrar basilmiçtir [16].
iki yazisina da Rusçuk'ta çikan Tuna vasitasiyla sahip olabildik. Ancak Akmescid'de neçredilen Yeni Dünya gazetesine dolayli yoldan (yazilarin orijinaline degil, derlenmiç haline) ulaçabilsek de ileri ve Okuv Îçleri nüshalarindaki makalelerine maalesef ulaçamadik.
Ulaçabildigimiz yazilarinda edebiyat, egitim ve dilde sadeleçme konularinda yogunlaçtigini gördügümüz Hasan Sabri için kesin olarak söyleyebilecegimiz bir §ey daha varsa o da dilde yerelleçme konusundaki hassasiyetidir. Latin harflerine geçiçi savunan Hasan Sabri, Türk topluluklari için ortak bir yazi dili oluçturulmasi konusunda da birçok yazi yazmiçtir. Sovyet döneminde ortak bir dil oluçturma çabasi sekteye ugrayinca, Hasan Sabri bu kez Latin alfabesine geçiç için halki bilgilen-dirmeye ve teçvik etmeye çaliçmiçtir. Bunun Türk dünyasi içerisinde bir bütünlük oluçturacagina inananmiç, her ne kadar bu fikrini dönemin çartlari geregi açikça belirtemese de Türkiye'nin yeni alfabeye geçiçini dil birligini saglamak için bir firsat olarak görmü§tür.
Hasan Sabri hakkinda bilgi edindigimiz kaynaklar arasinda, Cafer Seydahmet Kirimer'in kaleme aldigi ve birinci elden kaynak degeri taçiyan günlügü Bazi Hatirâlar adli eser [12], Hasan Sabri'nin milli hareketin içinde bulundugu yeri, faaliyetlerini ve yakin dostluklari sonucu kendisi ile ilgili bazi özellikleri vermesi bakimindan önemlidir.
Ayçe Önder Aktaç'in «Tarihî Öneme Haiz iki Bez Mektup» [3, s. 31-32], adiyla Cafer Seydahmet'in çahsi arçivinin ismail Otar'a kalan kismindan faydalanarak ortaya çikardigi mektuplar oldukça kiymetlidir. Bunlar, Hasan Sabri Ayvazov'un kendi agzindan bir belge olmanin yani sira, onun ruh halini, içinde bulundugu zor durumu ve dü§üncelerini yansitmaktadir. Üstelik bu mektuplari vefatindan kisa bir süre önce yazmiç olmasi onun son durumunun belirlenmesine yardimci olmaktadir.
Bunlardan baçka, Hakan Kirimli'nin «Hasan Sabri Ayvazov'un Türkiye'deki Elçilikleri (1918 ve 1922)» [13] adli makalesi de Hasan Sabri'nin Türkiye'deki siyasi hayatina dair önemli bilgiler içermektedir.
Hasan Sabri Ayvazov hakkinda bilgi veren diger eserlerde ise daginik malumata rastlanmaktadir. Bunlarda yer alan bazi bilgiler digerleriyle çeliçmektedir. Hasan Sabri, hakkinda tam anlamiyla bütünsel bir bilgi içeren herhangi bir kaynak olmadigi gibi, kendisinden söz eden eserlerde de Hasan Sabri'ye ait bilgileri satir aralarindan, dipnotlardan edinmek oldukça zor oldu.
ismail Gaspirali'nin izinden giderek çeçitli gazetelerde Türk Dünyasini birleçtirici fikirler sunan, ortak bir yazi dili oluçturulmasini savunan, Kirim'in bagimsizligi için Genç Tatarlar ve Vatan Cemiyeti gibi gruplarin içerisinde yer alarak fikirlerini faaliyete geçirme te§ebbüsünde bulunan Ayvazov; ismail Gaspirali'nin, vefatindan önce Tercüman
gazetesinin baçina geçmesi için vasiyette bulundugu bir aydindir. Onun fikrî tekämülünün ve eserlerinin açiga çikarilmasi Kirim Tatarlarinin siyasi ve edebi hayatina i§ik tutacagi gibi Kirimli ceditçilerin mücadele sürecini ve sonuçlarini da ortaya koymaktadir. Faaliyetleri ve yazilari incelendiginde dönemin mevcut durumu ve Hasan Sabri Ayvazov'un degiçen çartlar karçisinda olaylara bakiç açisi daha sarih bir çekilde meydana çikmaktadir. Hasan Sabri Ayvazov'un, mücadelelerle geçen hayatinin ve kayip olan yazilarinin bulunup ayrintili bir çekilde incelenmesi, onun Kirim'in kültür tarihi içinde hak ettigi degerin verilmesini saglayacaktir.
REFERENCES
1. Ahmed Kemal. isbat-i içtibah. Füyüzat (Bakü), sayi 23 (26 iyul 1907), s. 361-368.
2. Akpinar Yavuz. Çagdaç Kirim Tatar Edebiyati II. Çagda§ Türk Edebiyatlari, I, Eskiçehir, Açik Ögretim Fakültesi Yayini, s. 171-200.
3. Aktaç Ayçe. Tarihi Öneme Haiz iki Bez Mektup. Kirim, sayi 6 (Ocak-§ubat-Mart 1994), s. 31-32.
4. Altuntaç Selçuk. Rusya Müslümanlari Arasinda Eski Bir Osmanli Sadrazami: Hüseyin Hilmi Paça'nin Hasan Sabri Ayvazov'a Verdigi Mülakat. Karde§ Kalemler (Ankara), V/53 (Mayis 2011), s. 56-61.
5. Ayvazov Hasan Sabri. Rusya inkilâb-i Kebîri (Genç Türklere). içtihad (istanbul), II/5 (2 Kânun-i sânî 1908), s. 290-294.
6. Ayvazov Hasan Sabri. Kirim Mecmuasi (istanbul), I/9 (22 Agustos 1334 / 1918), s. 169-170.
7. Hasan Sabri Efendi'nin Beyanati. Millet (Akmescid), sayi 96, (20 Agustos, 1918), s. 234-235.
8. Hatif Osman Kemal. Gök Bayrak Altinda Milli Faaliyet. istanbul, 1918. yeniden yay. haz. Hakan Kirimli, Ankara, Kirim Türkleri Kültür ve Yardim-laçma Dernegi Genel Merkezi Yayinlari, 1999. 128 s.
9. Kirim Mümessili. Anadolu'da Yenigün (Ankara), no. 470 (20 §aban 1340 [19 Nisan 1922]), s. 1.
10. Kirim'dan Ankara'ya Heyet. Vakit (Ankara), no. 1499 (14 Cemaziyelahir 1340 [12 §ubat 1922]), s. 1.
11. Kirim Açlari için Muâvenet Talebi. Vakit (Ankara), no. 1598 (23 §aban 1340 [22 Nisan 1922]), s. 1.
12. Kirimer Cafer Seydahmet. Bazi Hatiralar. istanbul, Emel Türk Kültürünü Araçtirma ve Tanitma Vakfi, 1993. 328 s.
13. Kirimli Hakan. Hasan Sabri Ayvazov'un Türkiye'deki Elçilikleri (1918 ve 1922). Repressirovannoe pokolenie krimskotatarskih ob§estvenno-politiçeskih podvijinikov nauki i kulturi. Simferopol, 2001, s. 122-130.
14. Kirimli Hakan. Kirim Tatarlarinda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916). Ankara, Türk Tarih Kurumu Basimevi, 2010, s. 97-98.
15. Millet Cevherleri: Hasan Sabri Ayvazov 1917-1920 ss. Millet gazetasinda basilgan edebiy-publitsistik eserler antologiyasi, I. Simferopol, Qirimdevoquvpedneçir, 2011. 311 s.
16. Millet Cevherleri: 1917-1920 ss. Millet gazetasinda basilgan edebiy-publitsistik eserler antologiyasi, I. Simferopol, Qinmdevoquvpedneçir, 2012. 716 s.
17. Selimova Leniyara. Kirimtatar Milli Matbuat Tarihine Bir Nazar. Akmescid, 2008. 240 s.
18. Seyitvaniyeva G.Y. A.S. Ayvazovnyn publitsistikasy: mevzu ve problematika aspekty («Vatan khadimi» gazetasy ve «Fyuyuzat» medzhmuasy misalinde). Available at: http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789 /55903/23-Seivvanieva.pdf?sequence=1
19. Ursu D.P. Poslednyaya rukopis' Sabri Ayvazova: Delo Partii «Milli Firka». Simferopol, DOLYA, 2009.
20. Yüksel Zühal. Kirim Tatar Milli Hareketi ve Hasan Sabri Ayvazov. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Dergisi (Konya), sayi 13 (Bahar 2003), s. 421-434.
21. 25. Yil Yubileyi [H. S. Ayvazof hakkinda]. Yeni Dünya (Akmescid), (14 iyun 1923).
Yazarlar hakkinda: inci Yelda Çafakci - Marmara Üniversitesi Türkiyat Araçtirmalari Enstitüsü Genel Türk Tarihi Bilimdali yüksek lisans ögrencisi (34722, Hizirbey Cad., no. 255, Kadiköy, istanbul, Türkiye); safakciyelda@hotmail. com
Ahmet Kanlidere - Doctor, Professor, Marmara Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü (34722, Göztepe Kampüsü, Kadiköy, istanbul, Türkiye); ahkanlidere@hotmail.com
An Analysis of the Sources about Hasan Sabri Ayvazov
(1878-1938), the Crimean Tatar Intellectual
inci Yelda §afahci
(Marmara University, Turkey)
Ahmet Kanlidere
(Marmara University, Turkey)
Abstract. Hasan Sabri Ayvazov, was born in Alupka in Crimea, at the beginning of the 20th century he participated in the Crimean Tatar national movement and wrote articles in the newspapers of the Muslims of Russia, such as Vatan Hadimi, Hayat, Füyüzat, Tercüman and Millet in order to promote and disseminate the ideas of this movement. After receiving his education in Crimea, Istanbul and Moscow, he actively participated in public life to unite the Muslims
of Russia and to enlighten Muslim public by means of his articles on literature, history and pedagogy. Like his mentor ismail Gaspirali, he believed that language and religion would combine the Turkic world. Hasan Sabri wrote his writings from this perspective and supported this idea in groups he attended. Contributing to the proclamation of the Democratic Republic of Crimea, Avyazov became the president of the parliament and was sent to Istanbul from Crimea as an ambassador. Although he was a very important figure in the Crimean Tatar national movement, very little was written about him. Therefore, this article aims at analyzing the primary and secondary sources about his life and activities.
Keywords: Hasan Sabri Ayvazov, the Crimean Tatar historiography, the Crimean Tatar press, the Crimean Tatar National Movement, Young Tatars, Jadidism, the Muslims of Russia.
About the authors: inci Yelda §afakci - post-graduate student, Department of universal Turkic history, Institute of Turkish researches, Marmara University (34722, Khizirbey aven., no. 255, Kadikoy, Istanbul, Turkey); safakciyelda@hotmail.com
Ahmet Kanlidere - Doc. Sci., prof., Chair of history, Department of Arts and Science, Marmara University (34722, Gyoztepe campus, Kadikoy, Istanbul, Turkey); ahkanlidere@hotmail.com
Анализ источников о крымскотатарском
просветителе Хасане Сабри Айвазове (1878-1938)
Инджи Елда Шафакджы
(Университет Мармара, Турция)
Ахмет Канлыдере
(Университет Мармара, Турция)
Аннотация. Хасан Сабри Айвазов (1878-1938) родился в Алупке (Крым), был активным участником крымскотатарского национального движения. С целью освещения движения он активно публикует свои статьи в таких изданиях «Ватан хадими», «Хаят», «Фуюзат», «Тержуман» и «Миллет». Благодаря образованию, которое он получил в Крыму, Стамбуле и Москве, он своими статьями по истории, литературе и педагогике способствовал распространению просвещению среди своего народа и приложил много сил для единения российских мусульман. Подобно Исмаилу Гаспринскому, Хасан Сабри верил в наличие людей, которые могут объединить тюркский мир при помощи идеи и религии, поэтому его работы были написаны в этой плоскости. Хасан Сабри был главой парламента демократической республики Крым, назначен послом в Стамбул. Несмотря
на то, что он принимал активное участие в политической и национальной жизни Крыма, личность Хасана Сабри Айвазова была забыта, нет описания его жизнедеятельности, не систематизированы его работы. В этой статье будут проанализированы первичные и вторичные источники, в которых освещены его жизнь и идеи, раскрыты трудности, возникшие при изучении данной темы.
Ключевые слова: Хасан Сабри Айвазов, крымскотатарская историография, крымскотатарская пресса, крымскотатарское национальное движение, татарская молодежь, джадидизм, российские мусульмане.
Сведения об авторах: Инджи Елда Шафакджы - аспирант, факультет всеобщей тюркской истории, Институт тюркских исследований, Университет Мармара (34722, проспект Хызырбей, № 255, Кадыкой, Стамбул, Турция); safakciyelda@hotmail.com
Ахмет Канлыдере - доктор наук, профессор, кафедра истории, факультет искусств и науки, Университет Мармара (34722, Кампус Гёзтепе, Кадыкой, Стамбул, Турция); ahkanlidere@hotmail.com
