CC BY
422"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (4) IV/2020 ISSN 2181-063X
AMIR TEMUR HAYOTI VA ULKAN SALTANATNING VUJUDGA
KELISHI
raBxap TypcyHOBa CaMMH HcMaT OHHHOB ochilov.ismat2020@mail.ru
Annotatsiya: Amir Temur - buyuk davlat asoschisi. U Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar, Sirdaryo va Orol dengizidan Fors qo'ltig'iga qadar g'oyat katta hududni qamrab olgan markazlashgan ulkan saltanatga asos soldi. Bundan tashqari Amir Temur davlatiga Kichik Osiyo, Suriya, Misr va shim.-g'arbda Quyi Volga, Don buylari; shim.-sharqda Balxash ko'li va Ili daryosigacha; jan.-sharqda esa Shim. Hindistongacha bulgan mamlakatlar buysundirildi. Amir Temur davlatni aql-zakovot va huquqiy asos bilan idora etgan. Uning "... davlat ishlarining to'qqiz ulushini kengash, tadbir va mashvarat, qolgan bir ulushini qilich bilan amalga oshirdim", degan so'zlari buning yorqin dalilidir.
Kalit so'zlar: Amir Temurning yoshligi, Siyosiy faoliyatining boshlanishi, "Buyuk amir" sifatida saylanishi, Temur davlati va unga qaram yerlarning mustahkamlanishi, Temurning uch yirik yurishlari, Amir Temur siymosiga tarix va madaniyat nuqtai-nazaridan qarashlar.
THE LIFE OF AMIR TEMUR AND THE ESTABLISHMENT OF THE
GREAT KINGDOM
Gavhar Tursunova SamMI Ismat Ochilov ochilov.ismat2020@mail.ru
Abstract: Amir Temur - the founder of the great state. He founded a vast, centralized empire that spanned a vast area from India and China to the Black Sea, and from the Syrdarya and Aral Seas to the Persian Gulf. In addition, Amir Temur's state included Asia Minor, Syria, Egypt, and the Lower Volga and Don rivers in the northwest; northeast to Lake Balkhash and the Ili River; in the southeast, Shim. Countries up to India were subjugated. Amir Temur ruled the state with intelligence and legal basis. Proof of this is his statement that "... I did nine percent of the state affairs through councils, events and consultations, and the rest with the sword."
Keywords: Amir Temur's youth, the beginning of his political career, his election as "Great Amir", the strengthening of Temur's state and dependent lands, Temur's three great marches, historical and cultural views on the image of Amir Temur.
Buyuk sarkarda, adolatli shoh Amir temur Markaziy Osiyoda mo'g'ullarning 150 yillik hukmronligini tugatib, buyuk davlat tuzgan va uni dunyoga tanitgan shuningdek, Movarounnarxda fan vamadaniyat ravnaqining asosini yaratgan shaxs sifatida mashxurdir. U uz davrining eng qudratli shoxlaridan hisoblangan turk podshosi Boyazid Yildirimni tor-mor qilib, Bolqon yarim orolidagi halqlar va mamlakatlarga ozodlik bag'ishlagan. Oltin o'rda xoni To'xtamishni yengib, Rossiyaning mugh'ullar hukmr1igi asoratidan qutilishni qariyb 300 yilga tezlashtirgan. Uz davrida Movarounnaxrda xunarmadchilik, qurilish, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirgan.
Amir Temurning kup qirrali faoliyati, murakkab shaxs, ekanligi usha davrda yozilgan qator asarlarda ifodalangalan.
Hofizi Abruning «Zubdatut tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Fasix Ahmad Havodiyning «Mujmali Fasihiy», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matlaus sa'dayn va majmaul baxrayn». Ibn Arabshohning «Ajoyibal maqdur» nomli asari usha davrning qimmatli yozma manbalaridan xisoblanib, ularda Amir Temurning hayoti va kup qirrali faoliyati ma'lum darajada hikoya qilinadi.
Amir Temur 1336 yilda Shahrisabzga yaqin Xuja Ilg'or qishlog'ida tug'ilgan. Uning otasi Amir Tarag'ay Qozon xoniga tobe (Kesh hozirgi Shahrisabz) hokimi bulgan.
Yosh Temurning dastlabki savodi oilada chiqarilgan va 7 yoshidan madrasada uqiy boshlagan. Bu xaqda u uzining «Tarjimai holi»da shunday yozgan: «Etti yoshga tulganimda meni madrasaga olib borishdi va qushimcha suzlar jadvalini berishdi. Men uqiy boshladim va erishgan muvaffaqqiyatlarimdan behad xursand buldim». Tadqiqotchi olim B. Ahmedovning ta'kidlashicha, Temur madrasaga kelganda harf taniydigan bulgan. Shuning uchun ham jadvaldagi suzlarni uqiy bilgan. Movarounnaxr va Xuroson madrasalaridagi odat buyicha bolani uqishga urgatishda qog'oz yo teriga yozilgan eng oson suzlar jadvalidan foydalanilgan. Temur xam bolaligida shunday jadvalni uqigan. Amir Temur bolalik va usmirlik yillari xaqida shunday xotirlaydi: «Men 9 yoshga tulganimda namoz uqiy boshladim va madrasadagi barcha talabalardan ustun bulib oldim. har qanday yig'ilishlarda ham men ulamolarning yonidan joy olishga xarakat qilardim. Lekin har doim ularning oldida tiz chukib utirar edim. Kattalarga shu tarzda xurmat bildirishni men uzimga qoida qilib olgandim.
12 yoshimdan bolalar bilan uynashni urgandim va vaqtimni uz tengqurlarim hamda uspirinlar bilan utkazardim». Bu parchada shunisi diqqatga sazovorki, Temur bolaligidayoq tengqurlaridan ustun bulib, unda amirlikka intilish bulgan.
Temurning tarjimai holida uning fe'l-atvori, axloqi va ijobiy xususiyatlarining shakllanishidan dalolat beruvchi ma'lumotlar alohida ifodalangan. Amir Temur shaxsida anchagina ziddiyatlar mavjud. U 16 yoshida otasining vasiyati buyicha askarlarga boshchilik qilgan. Shunday qilish Barlos urug'ining an'anasi hisoblangan. U yoshligidan harbiy mashqlarga nihoyatda qiziqqan, feodal urushlarda bir necha bor qatnashib, tajriba orttirgan va mohir jangchi bulib etishgan.
Amir Temur 1360-1361 yillarda Movaraunnaxrning katta qismni egallagan Mug'uliston xoni Tug'li Temur xizmatiga kirganida, shuningdek, uning ug'li Ilyosxuja 1365 yili hukmronligiga qarshi uzluksiz kurashgan.
Husayn va Temur 1366 yilning bahorida Samarqandni egallaydilar. Husaynning xoinlik kirdikorlarini. sezib yurgan Temur 1370 yilda Balxni qamal qilish paytida uz itdifoiqchisi Huttalion hokimi Kayxusrav quli bilan uni uz yulidan olib tashlaydi. Usha paytdan Amir Temurning Movorounnaxrdagi yakka hukmdorlik faoliyati boshlanadi. Bu esa uning 35 yil mobaynidagi hukmronlik na jahongirlik harbiy yurishlari uchun qulay vaziyatni vujudga keltirgan.
Amir Temur qisqa muddat ichida Amudaryo bilan Sirdaryo oralig'idagi erlarni, Farg'ona va Shosh mulklarini birlashtirgan va uziga buysundirgan. 1372 yildan 1388 yilga qadar Xorazmni tu'la buysundirish uchu n 5 marta yurish qilib, uni uz imperiyasiga qushib olgan. 1395 yilda Shimoliy Kavkazga yurish qilib, g'alaba qozongan. 1398 yili Hindistonni, 1401 yili Suriya erlarini, 1402 yili Anqaradagi turk erlarini bosib olgan. Sulton Boyazidni engach, Xitoyga yurish oldidan Utror shahri yaqinida xastalanib, 1405 yil 18 fevral kuni vafot etgan.
Temurzodalar - ug'illari: Jahongir Mirzo, Miron shoh, Umarshayx va Shohruh Mirzo, nabiralari: Pirmuhammad, Xalil Sulton, Muhammad Sulton, Mirzo Ulug'bek va boshqalar temuriylar sulolasini idora qilishda davom etdilar.
Temuriylar davrida Movarounnahrda ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayot bir maromda davom qildi va muayyan ijobiy uzgarishlar ham ruy berdi. Chunonchi, Samarqand Sharqda muhim savdo, madaniyat, ilm-fan markazi sifatida kupdan beri ma'lum edi. Xitoy, Hindiston, Eron va Sharq-Ovrupo bilalI savdo munosabatlari uning iqtisodiy va madaniy hayotida katta rol uynadi. Mamlakatda ishlab chiqarish kuchlari etarli darajada rivojlangan bulsa-da, Temurning juda kup harbiy yurishlari sababli tuplangan g'oyat katta boyliklar mamlakatning iqtisodiy yuksalishiga ma'lum darajada yordam berdi.
Samarqand hunarmandchiligida tuqimachilik, metallga ishlov berish, binokorlik, kulolchilik etakchi urin olgan bulib, shahar aholisining kupchiligi shu tarmoqlar bilan shug'ullanib kelgan.
Amir Temur dunyoga tanilgan hadisshunos olimlar, madaviyat arboblari Abu Muhammad Abda ibn Hamid ibn Nasral Keshiy, Abdulloh ibn Abdurahmon Doramiy Samarqandiy va Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Buxoriylarni Samarqandga taklif etib, mamlakatda ilm-fanni rivojlantirishga uzi bosh-qosh bulgan.
Mashhur tarixchi Sharafiddin Ali Yazdiy «Zafarnoma» kitobida Amir Temur Shahrisabzda 0q saroy, Samarqandda Bog'ishamol qasri, Jome' masjidini hamda bir qancha madrasalar qurdirgani haqida ma'lumot bergan.
Temur zamonasida ug'il bolalar uchun boshlang'ich ma'lumot beradigan diniy maktablar kup bulib, ular asosan masjidlarda va xususiy uylarda uqimishli kishilar, domla imomlar tomonidan ochilgan edi. Mazkur maktablarda masjid Imomlari yoki muazzinlar dars utardilar. Aholisi kup shaharlarda maktablarni maxsus maktabdorlar ochgan. Kuchmanchi va chorvador aholi orasida maktablar odatda bahor va yoz oylarida ochilar, ularda asosan masjid imomlari yoki madrasa toliblari uzlarining iqtisodiy ahvolini yaxshilash maqsadida uqituvchilik qilardi. Shaxar maktablaridagi Uqituvchilar 20-30 nafar, qishloig maktablarida esa 10-15 nafar, ahrim hollarda undan kuproq bulgan. Maktab uqituvchilarining yoshlari har-xil bulgan va ularga 5 vaqt namoz urgatilgan.
Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilgan, «Haftiyak» kitobi uqitilgan. "Haftiyak" Qur'onning 7 dan 1 qismi hajmidagi materiallari tanlab olinib, fors, tojik tillarida tuzilgan. «Haftiyak»da kuproq diniy marosimlarda ugiladigan suralar berilgan. Uni urganishga 2-3 yil vaqt ketgan. «Haftiyak»dan sung «Chor kitob», Sufiy Olloyorning hikmatlari uqitilgan.
Shahzodalar, xonzodalar va bekzodalar 4-5 yoshlaridan boshlab uqish va yozishni podsho Qissaxonlaridan urganib olganlar. Shu bilan birga, bolalarning zehnini ustirish maqsadida ularga uzlari eshitgan va kurgan narsalar, dunyoning ajoyib va g'aroyib voqealari haqida hikoyalar qilib berilgan.
Shahzodalar savod chiqarganlaridan keyin ularga «Guzallikni naql etuvchi» qalamdan foydalanish urniga "Naqshli xanjar va yaltillab turgan qilichni ishlatish, nayzabozlik va kamon otish san'ati urgatilgan, chunki chaqqonlik bilan bel bog'lab, olam ochuvchi shamshir ishga tushirilmasa, bilish mumkinki, mamlakatni qalam bilan muhofaza etilmaydi?" Xonzoda, bekzodalar otda chopish va chiavgon uynashni ham urganishgan. Shundan keyin «Sulukul muluk»larda aytilishicha bulajak hukmdor davlatni idora qilish, san'atini turli lavozim egalarini tayinlash, soliq tuplash, ruhoniylar, mansabdorlar hamda boshqa yurtlardan kelgan elchilarni qabul qulish, xayru sadaqalar berish tartib-qoidalari buyicha kunikmalarni xam egallagan.
Shahzodalar va malikalar Temurning boy kutubxonasida mutolaa qilishgan, u kutubxonada barcha fanlarga: ilohiyot, hadis, tarix, geografiya, falsafa, fiqh, tibbiyot, falakiyot, riyoziyot va hokazolarga oid kitoblar bulgan. Jumladan, u erda Xorazmiy, Beruniy, Sa'diy va Nasriddin Tusiyning kitoblari saqlangan.
Amir Temur davrida madrasalar oliy uqub yurti vazifasini utagan. Ular diniy va keyinchalik dunyoviy bilimlar uchog'i, tafakkur gulshani, kadrlar tayyorlash maskani bulgan. Madrasalarda mamlakatning eng atoqli donishmand, shayxlari, olimu ulamolari mudarrislik qilishgan, ma'ruzalar uqishgan.
Temuriylar davridagi madrasalar Urta Sharq qurilish rejasiga binoan eng kurkam qilib qurilgan.XV asrda madrasalar tugri burchakli reja asosida qurilib, tevarak-atrofi devor bilan uralgan. Xonalari tashqaridan qaralganda kurinmaydigan bulgan. Temurning uzi Bibi Xonim madrasasini qurishda tashabbuskor bulgan. Samarqanddagi Muhammad Sulton madrasasining qurilishiga ham alohida e'tibor bergan. Ba'zi masalalar buyicha murojaat etgan kishilarni yuqoridagi madrasalarda qabul qilib, ularning arzlarini eshitgan hamda diniy masalalarni usha joyda hal qilgan.
Ulug'bek 1417 yilda Buxoro madrasasini qurdirgan va uning peshtoqiga «Bilimga intilish har bir musulmon ayol va erkakning burchidir» deb yozdirgan.
1417-1420 yillarda Samarqandning Registon maydonida yangi madrasa qad kutargan. V. V. Bartoldning fikricha, Ulug'bekning uzi ham bu madrasada ma'ruza uqigan. 1433 yilda G'ijduvonda yana bir madrasa qurdirgan. Madrasalarning eng kattasi Samarqand madrasasi bulgan. Bir tarixchi bu madrasa haqida quyidagilarni yozgan: «Madrasaning tog' shukuhli hayati ustuxonband mustahkamligidin falak binosidin tinchlikni olg'on, yuksak jihati bulmish azamatnishon peshtoqi og'irligidin eru zaminga zilzila solg'on, aning oliy darajalik kungiralarini qudrat ustasi falak bir xilda yosogon, lojuvard koshinlarini qazo naqqosh falakning charogon yulduzlari birlan bir tartibda naqsh qilub, alarga daxldor qilg'on, quyosh kabi jilvasi, zarnigor naqshlari guzal falak gumbazi birla hamvazn erdi».
Madrasa ikki qavatli bulib, ellikta hujradan, har bir hujra 3 xona - qaznoq, yotoqxona va darsxonadan iborat bulgan. Tarixiy manbalardagi ma'lumotlarga qaraganda, Ulug'bekning Samarqanddagi madrasasida 100 dan ortiq talaba istiqomat qilgan va ta'lim olgan. Unda taniqli olim mavlono Shamsuddin Muhammad Havoiy etakchi mudarris bulgan.
Madrasa mudarrisligini tayinlash esda qolarri tarixiy voqea bulgan. Bu haqda adib Zayniddin Vosifiyning «Badoeul vaqoi'» kitobida quyidagilarni yozgan: «Madrasa qurilishi bitgach, aning sahnida katta yig'in buldi. Yig'inga Ulug'bek Mirzo ham tashrif buyurdilar. Yig'ilg'onlar andin «Madrasaning birinchi mudarrisi kim bulg'ay», deb surag'onlarida Ulug'bek Mirzo: «Barcha ilmlarning saromadi bulg'on kishi ushbu madrasaga mudarris etib tayinlang'ay», - deb javob qildilar. Ushbu yig'inda hozir bulg'on va g'isht uyumi ustida juldur kiyimda ulturg'on bir shaxs urnidan dast turib Mirzoga ta'zim qildi va: «Ushbu martabaga men munosibdurmen», - dedi. Ulug'bek Mirzo oni imtihon qildi, ilmu kamolotiga ishonch hosil qilg'och, ani hammomga oli b borib, yuvib tarab kiyintirishni buyurdilar. Madrasa ochilg'on kuni mavlono Shamsuddin Muhammad Havofiy mudarris urnida
birinchi darsn: uqitdilar. Darsda olimlardan tuqson nafari hozir bulg'on erdilar, lekin ma'ruza juda yuqori milliy saviyada uqilgani uchun darsning ma'nosiga Ulug'bek Mirzo birlan qozizoda Rumiydan boshqa hech kim tushunmadi»1.
Amir Temur tuzuklari faqat davlat boshqarish uchun bulmay, balki har bir katta va kichik jamoani boshqaruvchi rahbarlar uchun ham zarurdir.
Tuzuklarda rahbarga xos fazilatlar quyidagicha ifodalanadi:
1) Ishbilarmon odam, adolatli rahbar, yaxshi oilaboshi bulishi bilan birga, mard va shijoatli fazilatlarga ega bulishi;
2) Har bir tadbirda uzoqni uylab ish kurish, sezgir bulishi; Har bir ishda maslahat olmoq zarurligi. Shuningdek, u maslahatni ikkiga bulgan edi - birinchisi til uchida aytilgan, ikkinchisi yurakdan chiqqani. Ana shu yurakdan chiqqan maslahatga doimo quloq solish kerak, deganlar. Amir Temur uz avlod va ajdodlari hamda farzandlariga yuqoridagi sifatlardan kelib chiqib saltanatni boshqarish haqida dasturulamal yozib qoldirdi.
Amir Temurning bu dasturida davlatni boshqarish tuzuklari alohida urin egallaydi:
1. Dilimning mashriqidan kutarilgan birinchi tuzuk shundan iborat buldiki, islom dinini yoygan Muhammad, unga tangrini marhamatlari va salomlari bulsin, shariatni quvvatladim. Jahonning turli mamlakatlaridagi yaxshi odamlar orasida yoydim. Demak, musulmonchilikdagi ilg'or g'oyalarni rivojlantirib, unga amal qildim.
2. Amr qilamanki, vazirlar ushbu turt sifatga ega bulsinlar:
a) asllik, toza nasllik;
b) aql-farosat;
v) sipohu raiyat avlodidan xabardor va ularga xushmuomalada bulish;
g) sabr, chidamlilik, tinchliksevarlik. Bunday fazilatli vazirlarga ishonch, imtiyoz, e'tibor va iqtidor berdim. Amir Temur tuzuklarining birida amirlik mansabini shunday shaxslarga berilsin degan edi: asli toza, pok nasllik, aql-farosatlik, bahodir, dovyurak, tadbirkor, sergak, ehtiyotkor kabi fazilat egalari.
Amir Temur muomala madaniyatiga alohida e'tibor bergan edi. Turon mamlakatini fath etgan kunim va poytaxt Samarqandda saltanat taxtiga utirganimdan sung, dustu-dushman bilan muomalada, bir tekis yul tutdim. Menga yomonlik qilgan, menga qarshi qilich yalang'ochlagan ba'zi amirlar qurquvda edilar. Ularga shunday yaxshiliklar qildimki, mening ino'yatim va xayr-ehsonimni kurib uzlari sharmanda buldilar. Kimni ranj etgan bulsam, ehsonu in'omlar bilan kunglidagi xafagarchiilikni chiqardim va martabalar, imtiyozlar berdim2.
1 Zayniddin Vosifiy. "Badoeul vaqoi".-.Toshkent.1967.
2 B.Axmedov, A.Aminov. "Temur tuzuklari". Toshkent - 2007.
Shunday qilib, XIV asrning ikkinchi yarmidan XVII asrgacha bulgan davr Movarounnahrda iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy yuksalish davri buldi. Markazlashgan davlatning asoschisi Amir Temur uz imperiyasini tuzib, uning iqtisodiy va madaniy qudratini yuk'saklikka kutardi. Uni Ovrupo Ba Sharqda eng qudratli davlatga aylantirishga erishdi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. J.Yaxshilikov. Sh.Axadov. Temiriylar ma'naviyati. Toshkent. Fan nashriyoti -
1999
2. S.Mamashokirov. Sh.Tog'ayev. Erkin va farovon hayot qurilishining g'oyaviy-mafkuraviy masalalari. Toshkent. Ma'naviyat, 2007 yil.
3. B.Axmedov, A.Aminov. "Temur tuzuklari". Toshkent - 2007.
References
1. J.Yaxshilikov. Sh.Axadov. Temiriylar ma'naviyati. Toshkent. Fan nashriyoti -
1999
2. S.Mamashokirov. Sh.Tog'ayev. Erkin va farovon hayot qurilishining g'oyaviy-mafkuraviy masalalari. Toshkent. Ma'naviyat, 2007 yil.
3. B.Axmedov, A.Aminov. "Temur tuzuklari". Toshkent - 2007.
