CC BY
35
The problems of the ethnogenesis and relocation of akhis turks in Kazakhstan DOI: 10.31551/2410-2725-2019-5-2-177-196 Kudaibergenova Ayzhamal Ibragimovna
Chief Researcher at the Institute of History and Ethnology named after Ch.Ch. Valikhanov, Doctor of Historical Sciences, Republic of Kazakhstan, Almaty. E-mail: akudaybergen@mail.ru Kupenova Zhuldyz Kaiyrbekkyzy
Master of Social science, lecturer at accounting and audit department in al-Farabi Kazakh National University Kazakhstan, Almaty. E-mail: ms.kupenova@mail.ru
Abstract. The article considers the issue of ethnogenesis and the history of the emergence of Ahiska Turks in Kazakhstan based on documentary sources and memories. The authors emphasize that the Turks represented in the Russian and Georgian studies as «Meskhetians» or «Meskhetian Turks» are part of the descendants of the Ahiska Pashalyk Turks. In the article, the authors note that the Ahiska Turks are descendants of the Huns, even descended before the Huns from the ancient Proto-TQrks, who migrated in the 2nd century to the north of the Caucasus from Central Asia. The article also discusses the history of their deportation to Kazakhstan in the 1940 s.
Before being expelled, the Turks were offered to register as Georgians or Azerbaijanis. Among them some people signed registered themselves as Georgian, Azerbaijani or Turkmen in order to save their family and offspring. But, as Georgian researchers note, the brave people showed resistance. Despite the repression, the Ahiska Turks were able to preserve their originality, loyalty and nobility. After rehabilitation in 1956, many special settlers returned to the Caucasus. After the collapse of the USSR, most of the deportees returned to their historic homeland. Only Ahiska-Turks were not destined to return to their ancestral lands. Georgia did not accept them, and Turkey is not their historic homeland. Thus, Kazakhstan became the second small Homelandfor them. At the present time about 200 thousand Ahiska-Turkslive in Kazakhstan. In addition to them, it is believed that out of 115,000 Azerbaijanis, 80 percent can be Turks. Two siblings live in one family: one of them is recorded as Azerbaijani, and the second is Turk. Thus, historical justice is gradually restored in relation to those Turks who had to become representatives of other ethnic groups. The unity of the Turks in Kazakhstan is manifested in the preservation of their ethnic language, original culture and national tradition. Keywords: Kazakhstan, Georgia, Turkey, Meskhetian Turks, Ahiska Pashalyk, Ahiska Turks, deportation, special settlers.
Ахыска турштершщ 3THoreHe3i мен Казакстанга жер аудару мэселесше орай
Кудайбергенова Айжамал Ибрагимкызы
Тарих гылымдарынын докторы, доцент, Ш.Ш. Уэлиханов атындагы Тарих жэне этнология институты, Казахстан Республикасы, Алматы ^ E-mail: akudaybergen@mail.ru Купенова Жулдыз Кайырбеккызы
Элеуметпк гылымдар магистра Есеп жэне аудит кафедрасынын о^ытушысы, эл-Фараби атындагы Каз¥У Казахстан Республикасы, Алматы ^ E-mail: ms.kupenova@mail.ru
Авдатпа: Ма^алада ^аза^стандыщ тYрiктердiн этникалыщ негiзi мен Каза^станга келуЫщ тарихы ^ужаттар мен естелктер непзшде терендете ^арастырылады. Ресейлк зерттеуштер ецбектер! мен грузиндк зерттеулерде <^р^-месхеттер» деп аталып жYрген ахыска тYP¡ктер¡нщ Ахыска пашалыгында eмiр сYрген тYP¡ктердщ урпа^тары тобынан екенше назар аударылады. Ахыска тYрiктерill гасырда Кавказдын солтYстiгiне Орталыщ Азиядан ^оныс аударган тYркi тайпалары -гундардын, ттт гундарга дежнп ежелп прототYрк¡лердщ урпа^тары деп тар^ата келе, авторлар Грузиянын Месхетия, Жавахетия аймагын мекендеген тYP¡ктердщ ХХ f. 40-жж. Каза^станга жер аударылу тарихына да то^талады. Жер аудару алдында тYрiктерге грузин не азербайжан болып жазылындар деген усыныстар айтылады. Отбасын, урпагын са^тап ^алу Yшiн арасында грузин, азербайжан, тYрiкмен болып жазылгандар да кездестi. Бiра^, ер халыщ репрессияга ушыраганымен, eздерiнiн тегiн, тYп негiзiн, адалдыгын са^тап ^алгандар непзп кeпшiлiк болды. 1956 ж. жер аударылгандардын бiразы Кавказга ^айта оралды. Кенестер Одагы тараганнан кейiн де депортацияланган халы^тардын кeбi eздерiнiн тарихи отанына оралды. Ал, тYрiктер ^айта алмады. Туган жерi Грузия шекарасы олар Yшiн жабыщ болды, ал ТYркия Ахыска тYрiктерiнiн туган отаны емес. Осылайша, Казахстан ахыска тYрiктерi Yшiн - Кiшi Отан. Казiр Каза^станда 200 мындай тYрiк турады. Одан бeлек 115 мын азербайжаннын 80%-ын да тYрiктер деп айтуга
болады делшедк TinTi брнщ улты typiк, eK^ici - «эзiрбайжан» болган 6ipre туган eKi бауырды кeздecтiругe болады. Тоталитарлыщ билiк адамдардыц еткенш, TYn-тамырын умытуы Yшiн бэрiн жасады. Бiра^ TYрiктeрдщ ынтымагыныц ар^асында олар тiлiн, ез мэдeниeтi мен улттыщ дэcтYрлeрiн са^тай алды.
Кiлт сездер: Казахстан, Грузия, TYркия, TYpiK-месхеттер, Ахыска пашалыгы, ахыска TYpiKTepi, депортация, арнайы ^оныстангандар
К проблеме этногенеза и депортации ахыска-турков в Казахстан Кудайбергенова Айжамал Ибрагимовна
доктор исторических наук, доцент. Институт истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиханова. Казахстан, г. Алматы. E-mail: akudaybergen@mail.ru Купенова Жулдыз Кайырбековна
Магистр социальных наук, преподаватель кафедры учет и аудит Казахского национального университета им. аль ФарабиКазахстан, г. Алматы. E-mail: ms.kupenova@mail.ru
Аннотация. В статье на основе документальных источников и воспоминании рассматривается проблема этногенеза и истории появления в Казахстане турков-ахыска. Авторы акцентируют внимание на то, что турки, представленные в российских и грузинских исследованиях «месхетинцами» или «турками-месхетами» являются частью потомков турков Ахыскиского пашалык. В статье авторы отмечают, что турки-ахыска являются потомками гуннов, даже произошли до гуннов от древних прототурков, которые мигрировали во II в. на север Кавказа из Центральной Азии. В статье также рассматривается история их депортации в Казахстан в 40-гг. ХХ в.
Перед высылкой туркам было предложено записаться грузинами или азербайжанцами. Среди них встречались и те кто записался грузином, азербайжанцем или туркменом ради спасения семьи и потомства. Но храбрый народ проявил сопротивление. Несмотря на то что был подвержен репрессии смог сохранить свою самобытность, преданность и знатность. После реабилитации 1956 г. многие спецпереселенцы вернулись на Кавказ. После развала СССР на историческую родину вернулись большинство депортированных народов. Только ахыска-турки не смогли возвращаться на свои исконные земли. Грузия не принимала, а Турция не является их исторической Родиной. Таким образом, Казахстан стал для них второй малой Родиной. Сейчас в Казахстане живут около 200 тысяч ахыска-турков. Кроме них, считается что из 115 тысяч азербайжанцев 80 процентов могут быт турками. В одной семье живут два родных братья: один из них записан азербайжанцем, а второй турком. Таким образом, сами турки восстанавливают историческую справедливость в отношении той части, которым пришлось стать представителем других этносов. Единство турков в Казахстане проявляется в сохранении своего этнического языка, самобытной культуры и национальной традиции. Ключевые слова: Казахстан, Грузия, Туркия, турки-месхетинцы, Ахыскинский пашалык, ахыска турки, депортация, спецпереселенцы.
ЭОЖ/UDC 94(574/575)
Ахыска TYpiKTepiHiH 3THoreHe3i мен Казакстанга жер аудару мэселесше орай
А.И. Кудайбергенова, Ж.К,. Купенова
Kipicne. Адамзат пен тарихтыц когам дамуындагы езара байланысына катысты: «^Y^ri KYHAi TYCiHin-^dHy - еткен тарихты бту, ал, еткен тарихты бту - болашакты мецгеру» - деген угым бар. ^азакстандыктардыц 6YriHri KYHi ынтымактастыкта, болашакта бiртYтастыкта емiр CYPу Yшiн еткен тарихыныц шынайы бейнеан аныктау кажетттк болып табылады.
БYгiнде ^азакстанды тл дУ, д^ баска болганымен, ттеп, тецдт бiр 127 улт пен этнос екiлдерi мекендейдi. <^р максат, бiр мYДде, бiр болашак» Yшiн <^р жагадан бас, бiр жецнен кол шыгарып», киындыктарга тетеп,
жетютктерге жету жолында бiрлесе е1шр CYPудегi казакстандыктар iшiнде айрыкша орынды тYркi халыктары алады.
ТYркi халыктары - курамында ассимиляцияга ушыраган эртYрлi этностардьщ болганына карамастан этномэдени жагынан уксас деп айтуга болатын, тYркi ттЫщ бiрiнде сейлейтiн туыстас халыктар. Адамзат емiрiндегi iрi согыстарга, кешнкондарга, Азия мен Европада мемлекеттiк курылымдардьщ пайда болуына байланысты орын алган езгерютердщ нэтижесiнде элемде тYркi халыктарыньщ бiрiне жататын, тYркi ттдерУц бiрiнде сейлейтiн улттар мен этностар пайда болды. ТYркiлер элемдiк тарихта мыкты эскер, мемлекеттер мен империялардьщ непзЫ калаушы, шебер малшылар ретiнде танымал. Джавахарлал Неру езЫщ «Элем тарихына кезкарас» ецбепнде тYркiлердщ релi туралы: «Олар Азияньщ эскери мактанышы болды» деп бага берген екен.
Орта гасырларда Азиядагы эскери кYш мен мыктылыктьщ символы болган тYркi халыктары Х1Х-ХХ гасырларга карай билеушi мэртебеанен толыктай айрылып, улы империялардьщ отарлары мен жартылай отарларына айналды. Ресей мемлекет гасырлар бойы тYркi халыктары мекендеген, тYPкi мемлекеттерi емiр CYрген бiркатар аумакты кYшпен ез коластына ендiргеннен берi тYркi халыктарын дезинтеграциялау мен ассимиляциялау саясатын жYргiздi. Сондыктан, ХХ г басына карай тYркi элемiнде езiн-езi тану мен этникалык бiртутастыкка карай умтылыс орын алды. ТYркiшiлдiк идеясы пайда болып, дамыды. Бул идея бiр-бiрiнен белек болса да эртYрлi тYркi халыктарында улттык сананы калпына келтiру, бостандыкка жету жэне мэдени дамуды жандандыру тургысынан керiндi. Бiрак, ХХ г басы мен ортасында тоталитарлык жYЙенщ кугыныньщ аркасында тYркiшiлдiк кысым керiп, идея тYрiнде кYЙредi. Осы дэуiрде тYркiшiлдiк идеясы мен тYркi халыктарыньщ дамуына деген саясат уксас болды. ТYркiшiлдiкке карсы тойтарыс тYркi халыктарыньщ жакындасу идеясына да нуксан келтiрдi. ТYркiшiлдiк идеяны устанган басшылар гана емес, тутастай тYркi халыктары тепкiрiш кере бастады. Тутастай халыктар кугын^рпнге ушырады.
Бул YДерiс тYPкi халыктарыньщ бiрлiгiне, тутастыгына селкеу тYCiрiп, белшектеу, белектеу YPДiсiнщ сыналап енiп, турактылыкка айналуына экелуi керек едi. Тiптi тYркi халыктарыньщ уксастыктары мен тYбi бiрлiгiн умыттыру каупi туды.
Х1Х г соцында Казакстанда тYркi халыктары непзп кепшiлiк болды. Ал, ХХ г тарихи окигалар славян типтес халыктардьщ Yлесiн есiрiп, тYPкi халыктары ектдерЫщ кему YPДiсiн кYшейттi.ХХI г басында жагдай езгердi: тYркi халыктарыньщ Yлесi естi. K¡азiргi кезде 18 миллионнан аскан казакстандыктардыц курамында тYркi халыктарына жататын 25 этностьщ екiлдерi емiр CYредi: казактар, езбектер, татарлар, кыргыздар, каракалпактар, тYрiкмендер, башкурттар, уйгырлар, тYрiктер, эзiрбайжандар, чуваштар, балкарлар, карашайлар, кырым татарлары, ногайлар, кумыктар, гагауыздар, сахалар, алтайлыктар, хакастар, т.б. Солардьщ Ынде езЫщ тарихи тагдырында тYркi халыктарына деген тоталитарлык жYЙенщ кысымын кецЫен таткан ахыскалык тYрiк агайындардьщ тарихын тереидету езектiлiгiн жогалтпаган такырып болып табылады.
Материалдар мен эдiстер
Деректер ретЫде архив кужаттары(казакстандык жэне ресейлк), кужаттар жинактарындагы мэлiметтер: «Из истории депортации народов в Алматинскую область Казахстана» (Из истории, 2010), «Из истории депортаций в Казахстан. 1930-1935» (Из истории, 2012). «Иосиф Сталин - Лаврентию
Берия: «Их надо депортировать...» (Иосиф, 1992), «Саяси жазалауга ушыраудыц курбаны болгандардыц жазасын актау жэне жазалауга ушырау туралы зац шыгарушы жэне ереже акттерЫщ жинагы»,«Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы» (Депортированные, 1998), «Сталинские депортации 1928-1953 гг.» (Сталинские, 2005), т.б. колданылды.
^азакстандагы тYрiктердщ Х1Х г соцынан бастап ^азакстан жерiнде болганын жэне непзп бeлiriнщ 1944 ж. карашасы мен желтоксаны арасындагы депортация кезiнде Грузиядан жер аударылган ахыска тYрiктерi екендИ, ^азакстандагы тYрiктердщ ТYPкиядан, Грузиядан жэне Азербайжаннан келгендiктерi нактыланды.
ТYрiк диаспорасы шогырланган ^азакстанныц о^стИндеп Алматы, Жамбыл, О^стк ^азакстан жэне ^ызылорда облыстарында ахыска тYрiктерiнiц eкiлдерiнен сухбат алынды. Мысалы, Алматы облысыныц ^аратал ауданы Балпык би ауылында туратын ^амбар Мустафаев Маметулы тYп атасыныц ТYркиядан Азербайжанга ХХ г басындагы согыс кезiнде келгенiн, экеанщ 1915 ж. ТYрiк армиясында эскери кызмет аткаргандыгын, Азербайжанга келiп, отбасын курып калып койгандыгын, eздерiнiц ^азакстанга Азербайжаннан келгендерЫ жэне eздерiнiц тYрiк болып жазыла алмаган себептерiн ашты. Кецестк кезецдеп тYрiк ултына деген эдiлетсiз кезкарас аркасында азербайжан деп жазылуга мэжбYP болгандыктарын атап кeрсетiп, ^азакстанга келгеннен кейЫп кYнделiктi eмiр тарихынан да сыр шерттк Сондай-ак, Алматы облысы Ецбекшщазак ауданыныц тургыны Раджабова Зульфия Исламкызымен, Агададиев Асанпашамен, Кeксу ауданы Белбулак ауылыныц тургыны Тутадзе Хайриддин Каримовичпен, «Ахыска» тYрiк этно-мэдени орталыгыныц тeраfа орынбасары Асиев Шахисмайл Ахметулымен, Карасай ауданынан Мамедов Руслан Шавкетовичпен жэне т.б. сухбаттар ^азакстандагы тYрiктердiц тарихына катысты мэлiметтер алуга гаме^ес™. Мысалы, фамилиясы грузинше Тутадзе, eзi тYрiк, ал паспортта азербайжан болып жазылган Хайриддин Каримулы eзiнiц аталары Османдар эулетiнен тарагандыгын, ТYркиядан КСРО-га келуЫщ себептерiн, eмiр тарихын тарката отырып, тYрiк этносы басынан eткiзген киын-кыстау кезецдерден бiркатар сыр шерттк
Талцылау: ТYрiктер тарихын зерттеуштердщ алгашкыларыныц катарына кыргыздыц белгiлi жазушысы Шыцгыс Айтматовты жаткызуга болады. Ол «Негiздерi шайкалды ма?» макаласында: «...Думаю, что и полпотовцы, учинившие невиданный геноцид собственного народа, имели в этом смысле достаточно прозрачный пример (стоит вспомнить историю истребительного сталинского переселения к концу войны чеченцев, ингушей, калмыков, карачаевцев, кавказских турок-месхетинцев, курдов, крымских татар, немцев Поволжья. До сих пор... тянется шлейф тех бед и страданий!» деп жазган болатын.
ТYрiк халкынан шыккан галым-дэр^ер Т.А. Курдаев кугындалып келген тYрiктердiц Ынде келген ол сэби кезЫде-ак гартен-б^генЫ, ^^репне тYЙгенiн, Yлкендерден ест^еын жинактап, eз ултыныц тарихи тагдырына катысты ецбек шыгарган (Курдаев, 1996).
Ахыска тYрiктерi мэселесi ТYркия Республикасы, Кавказ елдерi галымдары тарапынан бiршама зерттелген. Ондай ецбектердщ катарына М.З. Закиевтщ «Глубокие этническое корни тюркских народов» (Закиев, 2011), А. Гаджиевтщ «На чужбине. Этническая культура ахалцихских (месхетинских) турок» (Гаджиев, 1992),В.А. Симоненконыц «Месхетинские турки: историческая судьба
и проблемы культурной адаптации» (Симоненко, 2002), «Тюркские народы Сибири» (Симоненко, 2010), Velidi A.Z. Bugungu Turkili (Turkistan) ve yakin tarihi (Velidi, 1981), «Материалы по этнической истории тюркских народов Центральной Азии», т.б. жаткызамыз (Материалы, 2003).
Сондай-ак, ^азакстанда туратын турктер туралы жазылган Паин Эмильдщ «Халык транcфeрi: месхет турктерЫщ кааретЬ> атты (Population transfer: the tragedy of Meskhetian Turks) макаласында (Пайн, www.culturalsurvival.org) Грузиядан турк-месхеттердГ Орталык Азия eлдeрiнe депортациялау жайлы жазады. Автор грузиндердщ жэне турктердщ ездерЫщ пiкiрлeрiнe орай месхеттердщ этникалык курамын талдайды. Депортацияныц дiни, сырткы саяси, кау^аздк мэceлeciнe катысты себептерЫ карастырады. Автор грузиндер мен месхет турктерЫщ пiкiрлeрiн кeлтiрe отырып, турктердщ этностык жагдайын талдайды.
Анкаралык зeрттeушi Айшегюль Айдынгюн «Ахыска тyрiктeрi. Трансулттык кауымдастык, трансулттык отбасылар» (Aydingun, 2014) жэне т.б. ютаптары элемнщ эр тyрлi eлдeрiндe шашырай орналаскан ахыскалар мен олардыц отбасылары туралы элеуметтанушылык зерттеу болып табылады. Автор ецбепнде ахыска турктерЫщ тарихын зерттей отырып, олардыц шыгу теп жайлы эртyрлi кезкарастарды бeлiп кeрceтeдi. Айшегюль Айдынгюнныц пiкiрi бойынша рeceйлiк жэне грузиндк зерттеуштердщ ецбектерЫде саяси мэн араласкан. Грузиндiк зерттеуштердщ пiкiрiншe, бул халык кeзiндe христиан дiнiндe болган, кейЫ мусылмандыкты кабылдаган грузиндер болып табылады. Баска сезбен айтканда, кeйiннeн турктенген мусылман-грузиндер деп кeрceтeдi.
Рeceйлiк зерттеулер ахыска турктерЫ б.з.д. 2 гасырда кыпшактар мен карапапахтармен бiргe eмiр сурген кавказдык булгарлармен байланыстырады. Тагы бiр болжам бойынша ахыска тyрiктeрi тyркiлeнгeн грузиндер мен турктердщ араласуынан пайда болган халык болып табылады.
Yшiншi, тyрiктiк деректерде кeздeceтiн кезкарас бойынша, олар кыпшактардыц тiкeлeй урпагы. Осман билтнщ узак уакыт устемдк eтуi жаца тyркi халыктарыныц калыптасуына экeлдi. Ахыскалык тyрiктeр солардыц бiрi.
Айшегюль Айдынгюн ахыска турктерЫщ курамына кыпшактарды, тyрiкмeндeрдi, анатолийлiк тyрiктeрдi жэне турктеген грузиндeрдi косканда олардыц араласуынан пайда болган бiрiккeн курылым болуы керек деген тужырымдайды. Автордыц айтуынша, «ахыска» этнонимi хХ гасырдыц 80 жылдары пайда болды жэне бул угымныц iшiндe тyрiктeр, туркмендер, аз санды курдтер мен Месхетия-Джавахетияныц мусылман грузиндeрi кiрeдi (Aydingun, 2014)
Висконсия университетЫщ антропология профессоры А.М. Хазанов езУц «Месхет тyрiктeрi: eзiндiк бiртутаcтыктарын iздeу жолында» (Месхетинские турки в поисках самоидентичности (Meskhetian turksin search of self-identity) (Khazanov, 1992) макаласында осы кунге дейЫ не улттык, не аймактык, не азаматтык бiртутаcтыfына ие болмаган ахыскалык турктердщ (макалада турк-месхеттер) мэceлeлeрiн карастырады. Ол Грузияныц мусылмандыкты кабылдаган, тагдырлары баскаша калыптаскан eкi халык - аджарлар мен тyрiктeрдi салыстырып, аджарлар мен ахыска турктерЫ тyркiлeнгeн грузиндер мен турктердщ араласуынан пайда болган халык деген пшр айтады. Оныц пайымдауынша, аджарлар ислам дiнiн кабылдаганымен, ттдерЫ гана емес, грузиндiк дэcтyрлi мэдениетт де сактап калды, ал месхетт тyрiктeр тyркi тiлi
Зерттеулерде колданган «TYрiк месхеттер» атауы берiлдi -авторлар.
181
мен тур1кт1ерд1н дэстурл1 мэдениетЫ жогалтпаган. Месхетиялык турктердщ калыптасуында турк1 халыктарыныц орны ерекше мацызды болгандыктан олардыц калыптасу жагдайы курдел1рек болган (Khazanov, 1992). Ол ахыскалык тур1ктерд1 осыдан отыз жыл бурынгы жагдайы калай болса, эл1 де сондай, эл1 кунге дей1н кудаланып журген жэне келу1 купталынбайтын этникалык азшылык деп ой туйед1.
Гылыми эдебиетте аталмыш такырыпты талдау этностар, диаспоралар тарихын зерттеумен байланысты. Казакстандык тарих гылымында Ахыска тур1ктер1н1н тарихы мен демографиялык даму бойынша арнайы зерттеулер жок. Тек, Ш.О. Ибрашеваныц «Казакстандагы ахыска тур1ктер1» монографиясын ахыскалык тур1ктерд1ц этномэдени даму тарихын зерттеген алгашкы ецбек катарына жаткызамыз (Ибрашева, 2014). Б1рак, монографияныц басты назарында Ахыска турктерЫщ этномэдени жэне этнот1лд1к урд1стер1, неке мен отбасы курамы, туыскандык карым-катынас, некелесу турлер1 мен бала тэрбиеа, уйлену мен жерлеуге катысты эдет-гурыптарды зерттеу болгандыктан, ецбект этнографиялык жэне этносоциологиялык багыттагы жумыстардыц катарына жаткызамыз. Ал, жогарыда кeрсетiлген эдебиеттер, непзЫен, eзге мемлекеттердегi тYрiктердiц тагдырын да карастырады.
Э.Х. Панеш пен Л.Б. Ермолов тYрiктердiц этникалык тарихы мен этногенезЫе едэуiр шцт бeлген. Олар осы мэселеге байланысты зерттеуштердщ карама-карсы екi багытын кeрсеткен. Бiрiншi галымдар тобы, грузин деректерiне CYЙенiп, тYрiктердi бурын грузин-тYрiк шекаралык аудандарында турган - «грузин-месхлер» деп есептейтiндер. Бул месхетия халкы «грузиндiк сана-сезiмiн жойган жэне исламды кабылдагандар» деп жазады. Ал, екiншi топ оларды тYрiктердiц тегiмен байланыстырады. Сонымен катар, Э.Х. Панеш жэне Л.Б. Ермолов 1944 ж. Орта Азияга непзп гарсетюш бойынша 115,5 мыц тYрiктiц ©збекстанга, Казакстанга жэне Кыргызстанга депортациялануы барысында тYрiктердiц басынан кешкен ауыр зардаптарына кыскаша токталып, тургылыкты халыкпен когамдык ортада узак уакыт бойы бiрге eмiр CYPу нэтижесiнде, тYрiк диаспорасыныц eкiлдерi eздерiнiц улттык, дэстYрлiк мэдениетЫ умыта бастады деп атап кeрсетедi (Панеш, 1991).
Жер аударылган этнос eкiлдерi туралы, арнайы коныс аударылгандар мэн-магынасын угындыратын мэлiметтерi мол туцгыш рет жарияланган ецбек деп В.Н. Земсковтыц макаласын атап кетейк (Земсков, 1990).
А.Б. Айдынгюннщ «Депортацияга ушыраган улт: ахыска тYPiктерi» (A deported nationality: the ahiska turks) атты макаласында (Aydingun, 1998-1999,) кецест саясаттыц салдарынан eз отанынан гашуге мэжбYP болган месхет тYрiктерiнiн КСРО ыдыраганнан кейiнгi жагдайы баяндалады. Автор саяси, гуманитарлык, территориялык кукыктарына, eздерiнiц этностык бiрегейлiктерiн сактау жолдары мен аталмыш проблеманыц саяси стратегиялык багытына мэн бередi. Ецбекте месхеттердщ депортациясы, олардыц Орта Азия мемлекеттерiне орналастырылуы депортацияланган халыктар мен жергiлiктi халыктар арасында туындаган этносаралык кактыгыстар тарихы карастырылады. Айшегюль Айдынгюн халыктарды жаппай жер аудару сценарий жаца халыктардыц калыптасуында катализатор рeлiн ойнады деп ой тYЙедi.
Н.Ф. Бугайдыц курастыруымен шыккан «Турки из Месхетии: долгий путь реабилитации» атты кужаттар жинагы шыкты (Бугай, 1994).
ТМД тYрiктерiнiц ауыр тагдырына Т.А. Курдаевтыц (Курдаев, 1996), 1944 ж. ^штеп депортациялауга КС. Алдажуманов жэне Е.К. Алдажумановтыц (Алдажуманов, 1998), F. Анестщ (Анес, 1998), О. Дымовтыц (Дымов, 1998), А.
Юнусовтыц (Юнусов, 1999), т.б. ецбектер1 арналды. А. Юнусовтыц «Ахыскинские (месхетинские) турки: дважды депортированный народ» атты ецбепнде ахыска тYрiктерiнщ этногенезi туралы мэселе козгалады. Автор онда «ахыскалык тYрiктер» терминiн колданады. Ахыска тYрiктерiнщ даму кезецЫ II г бастап ХХ г дейЫ тертке беледк Сондай-ак, ахыска тYрiктерiнщ тегi тYрiктер, баскаша атауы «ахыска тYрiктерi» деп дэлелдейдi (Юнусов, 1999).
Сонымен, депортация такырыбына катысты жарияланган ецбектерде кугын CYргiнге ушыраган этностардыц тарихы жэне жергткт емiрге бейiмделуi куэгерлердщ естелiктерiмен толыктырыла отырып зерттелгенiмен, ахыска -тYрiктердщ ерекшелiктерi терец керсетiлмеген.
Нэтижеа. ТYрiк диаспорасы - элемдегi iрi этникалык кауымдастык. Соныц iшiнде ахыскалык тYрiктер (этностыц бiрнеше синонимдi атаулары бар: езiндiк атауы - тYрiк, Ahlska Tйrkleri, грузинше ЭдЪЬдотд^оот^6^д5о) немесе тYрiктер, ахыскалар, тYрiк-ахыскалар, тYрiк-хемшилдер, тYркi-джавахтар, осман тYрiктерi, ахалцих тYрiктерi, ахалцих тYркiлерi, ахыска-тYрiктер, кавказдык тYрiктер -Грузияныц О^стк-Батысынан, ТYPкиямен шекаралас белИ Месхетия-Жавахетия аймагынан шыккан тYрiктердiц тобы.
Ахыска тYрiктерi ТМД мемлекеттерЫ мекендеген тYрiк этностарыныц iшiндегi непзп жэне Грузия мен ТYPкия территорияларыныц шекаралык аймагында калыптаскан этникалык топ болып табылады. Кейбiр критерийлер бойынша бул этнос тYрiк Yстемдiгiн курайтындардыц мэдени ерекшелiгiн камти отырып, тYрiк ттЫщ шыгыс-анатолиялык диалектiсi мен тYрiктiк мэдениеттщ непзЫщ болганын дэлелдейдi. Айта кету керек, осы тэрiздi еюжакты этномэдени бастауыныц анык сипатталуымен керЫетЫ маргиналды этнографиялык топтар этногенетикалык факторлардыц басымдыгымен элемнщ шекаралас аймактарына кец тараган кубылыс.
Ал «ахыска» сезi ненi бiлдiредi? Оныц шыгу теп кандай? Неге казакстандык тYрiктер ездерЫ «ахыска тYрiктерi» деп атаганды дурыс деп есептейдi? Мiне осыны аныктайык.
Месхетия, Жавахетияны мекендеген тYрiктердiц еск тарихы мен этногенезi Yздiксiз пшрталастардыц туындауына тYрткi болды. Кейбiреулер грузиндк шыfу-тегiн сактап калу Yшiн бул этносты езiндiк халыктык мiнез-ерекшелiгiнен, мэдениет мен тiлiнен ажырата отырып, географиялык атауына карай месхеттер деп атады. Бiркатары месхеттiк тYрiктердi «тYркiленбеген грузиндер» деп есептедi, ал тYрiктердiц буган карсы дэлел ретiнде келтiретiндерi осы этностыц жалпы тYPкiлiк антропологиялык, мэдени, ттдк уксастыктарыныц болуы мен Шыгыс тYрiк Анатолыныц Грузияныц о^стк-батысындагы Месхетиямен шекараластыгы - тарихи Отаныныц бiрлiгi. Бул халыктыц «ахыска тYрiктерi» деп аталуыныц езi тYрiк ттЫен аударганда «ахалицихе тYрiктерi» ^ркеанщ эюмштк орталык атауыныц тYрiк нускасынан шыккандыгынан деп керсетедi.
Казакстандык тYPiктер ездерЫщ тYпкi шыккан тегiн тYPiктермен, ал эюмштк территориялык бiрлiгiн ТYPкияныц саяси мемлекетт курылымыныц курамында болган Ахыска пашалыгымен байланыстырады. Сол аркылы ездерЫщ грузиндiк емес тYркиялык негiзiн керсетедк
ХVI гасырда ТYPкия билiгiндегi Ахыска пашалыгын, ал 1829 ж. Ресей Империясы езiне косып алган Месхетияныц бiр белiгiн мекендеген ахыска тYрiктерiнiц тарихы Кавказ е^рЫе тYркi тайпаларыныц таралуынан бастау алады. Ахыска тYрiктерill гасырда Кавказдыц солтYCтiгiне Орталык Азиядан коныс аударган тYркi тайпалары - гундардыц, тiптi гундарга дейiнгi ежелп прототYркiлердiц урпактары.
Грузия жерЫ Х1 гасырда Орта Азия жэне ^азакстаннан тYркiлердiц екiншi толкыны - огыз жэне кыпшак тайпалары мекен еттi. ХIV гасырдан бул жерлер Осман империясыныц курамына енiп, Ахыска пашалыгы курылган. Ахыска пашалыгыныц халкы: II гасырда басталган месхтардыц грузиндiк жэне тYрiктердiц тайпаларыныц Азия мен Кавказ eцiрiнде жаппай пайда болуына катысты екi непзп компоненттен турды. Месхет жотасы аймагы грузин патшалары мен тYрiк султандарыныц билiк ету аясын бeлiп туратын шекаралык аймакка айналды. 1555 ж. Самцхе-Саатабагон Осман империясы курамына енгеннен кейЫ Месхетия аймагы тYрiк этносыныц эсер ететiн аумагында калып, Ахыска патшалыгы деп аталды. Х1Х гасырдагы орыс-тYрiк согысынан кейiн 1829 ж. келiсiмшарт бойынша Осман империясыныц солтYCтiк-шыгысындагы бiрнеше аймактар - Ахалцих жэне Ахалкалак уездерi Ресей курамына eтiп кеттi. Мусылман-тYрiктер бул аймактыц саны жагынан ец аз тургындары болды, бiрак 19 гасыр бойы жэне 20 гасырдыц 1 ^ ширегiнде олардыц Yлесi бiрте-бiрте eстi. Сонда Осман империясынан тарайтын, Ахалцихе аймагынан шыккан тYрiктердiц аргы аталары осы жерде мыцдаган жылдарга жуык eмiр CYPдi. Ал, осы пашалыкты мекендеген Ахыска тYрiктерi жергiлiктi шыгыс-анатолийлк диалектiмен байытылган тYрiк тiлiнде сeйлейтiн тYPкiлiк этникалык топ болып табылады.
^азан тeцкерiсiнен кейiн, 1921 ж. Москвадагы 16 наурыздагы Туркия мен Ресей арасындагы достык келiсiм шартка сэйкес, бул жерлер Грузия жерЫе карады.
Кецес дэуiрiнде бул жерлерден тYрiктердi ыгыстыру шаралары жYргiзiле бастады. Мысалы, Ахалкалаки жэне Борчалы аудандарыныц негiзiнде армяндардыц тагы бiр эюмштк бiрлiгiн куру жолындагы козгалыстар пайда болды (Aydmgйn, 2014) жэне Ахалкалаки жэне Ахалцихе аудандарына армяндарды кeшiру жумыстары жалгастырылды. 6ртYрлi шаралардыц жYргiзiлгенiне карамастан, бул аймакта кецес eкiметiнiц орнауы негiзiнде тYрiк халкыныц eз экiмшiлiк баскару жYЙесi пайда болды. Мектеп, клуб, техникумдар ашылды. Мектеп пен техникумдарда б^м беру жYЙесi эзiрбайжан тiлiнде жYргiзiлдi. ¥жымдастыру кезецЫде колхоздар уйымдастырылды. Ахыскалык тYрiктер, барлык кецес адамдары сиякты, «жаркын» болашагын курып жатты.
Кецестiк дэуiрдегi тYркiлiк негiздi элсiруге багытталган саяси-идеологиялык багытка орай, Ахыска пашалыгы тYрiктерiнiц урпактарына «месхеттiк тYрiктер» немесе «месхеттер», «месхетиндер», «тYрiк месхеттер» деген атау тацылды. Бул атау барлык ресми кужаттарда, тарихи зерттеулерде колданылып, кецестiк дэуiрде тYрiк-месхеттер деген халык атауы тарихи санага енгiзiлдi. Бiрак, КСРО ыдырап, егемендi мемлекеттердiц пайда болуы тэуелаз ^азакстанды мекендейтiн тYрiктердiц eздерiнiц тарихи-этникалык салт-санасына сай атауларын кайтаруга мYмкiндiк бердi.
^азакстандагы тYрiктер eздерiн месхет атауымен байланыстырганын намыс кeредi. Ахыска тYрiктерiмiз деп eздерiнiц тарихи этникалык атауымен атауды дурыс деп есептейд (^удайбергенова, 2016). Ал, Месхетия-Джавахетия Грузиядагы географиялык жер атауы. Тiптi ол жер тYрiк-ахыскалардыц Грузиядагы орналаскан жерЫ толыктай камтымайды да. ^азакстандык тYрiктер eздерiне «месхеттер» деген атаудыц косылуын кецестiк билiктiц тYрiк халкын улт есебЫде жою максатында таккан шарасыныц бiрi деп кабылдайды.
«Ахыска тYPiктерi - бYгiнгi Грузия жерiндегi Ахыска деп аталатын аймакта турган жергткт халыктыц атауы, - дейдi «Ахыска турклер»» этномэдени орталыгы бiлiм бeлiмiнiц мецгерушiсi Бегалы Байрам- Тарихи деректерде бабаларымыздыц ол жакка Х г тeцiрегiнде Алтай eцiрiнен барганы туралы
айтылады. Осман империясыныц билеушiсi СYлеймен султанныц кезЫде бул е^р тYрiк мемлекетiне караган. Орыс-тYрiк согыстары кезЫде Yш-терт мэрте колдан-колга етiптi. 1829ж. келiсiмдер негiзiнде Ахыска ецрЫдеп Ардаган, Пософ, Артвин, Чылдыр, Карс жэне Сарыкамыш калалары ТYPкия карамагында калады. Ал калган белiгi (Аспинза, Ахыркэлак, Адыгюн, Богдановка аудандары) Ахыска ауданы аталып, Ресейдщ курамына алынады, кейЫ Грузин КСРчнщ курамына кiредi. Кецеспк кезецде ТYPкия капиталистiк мемлекет болгандыктан бiздегi тYрiк ултыныц азаматтарына ез ултын атап керсетуге руксат болмаган, сондыктан олардыц кебi эзiрбайжан болып жазылып кеткен»,-деп ол этностыц саясат курбанына айналганын айтады (Кудайбергенова, 2016/
Сонымен, Казакстандагы тYрiктер барлык ресми кужаттар мен зерттеулерде тэуелсiздiк жылдарына дейiн тYрiк-месхеттер деп аталып келдк Ел тэуелсiздiк алганнан кейiн, тYрiктер ездерiн «тYрiк-месхеттер» деп емес, «ахыска тYрiктерi» немесе «тYрiк-ахыскалар» деп атай бастады.
Месхетия-Джавахетия Грузияныц о^стк-батысындагы жазыктык болып табылады. Сол жер атауымен сол аумактыц 5 ауданын мекендеген тYрiктердi месхеттер деп атауды тYрiктердiц улттык ерекшелiгiн жоймакшы болган кецестк саясаттыц нэтижесi деп есептейдi казакстандык тYрiктер. 9здерiн Орта гасырларда Грузия мен ТYркияныц шекаралас аймагында емiр CYрген Ахыска пашалыгын мекендегендердщ урпактары деп есептейтiн тYрiктер Грузияныц Месхетия деген жер атауын ездерiне тел^ендерЫ кате деп санайды. Бул тYрiктердiц тYпкi шыккан непзЫщ тYPкиялын; екендИн тарихи санадан ешiрмекшi болган кецестк саясаттыц нэтижесi деп бiледi. Сондыктан, Казакстанныц тэуелсiздiк алуымен орай, казакстандык тYрiктер ездерiне тYрiк-ахыскалар (ахыскалык тYрiктер) деген атауын кайтарып алды. Ол туралы арнайы шешiм де кабылдады. Сондыктан, макалада казакстандык тYрiктердi «ахыскалык тYрiктер» деп атауды дурыс деп таптык.
КСРО халкыныц лексиконынан деген тYCiнiктi жою науканы 1924 ж.
Сталин Грузияныц о^стк аймагындагы тYрiктердiц кешбасшысы Омар Фаикка ултын ауыстырып, езге абхаз, аджар сиякты улт екiлдерiне Yлгi керсетудi усынганда басталган-ды. 1925 пен 1940 жж. аралыында бул YДерiс тYрiктерге ^штеп фамилиясы мен ултын ауыстырту, ю жYзiнде халыкты басшысыз калдыру, аз гана сауаттыларыныц кезiн жою, эзiрбайжан, грузин болып жазылмагандарды туган атамекеынен жер аудару (депортациялау) тYрiнде жалгасты.
Согыс алдындагы жылдардагы ахыскалыктардыц емiрi жайлы Жамбыл облысыныц тургыны Яша Дадаев былайша еске тYсiредi: «^з ТYркиямен Грузияныц шекарасында турдык. Ею елдщ арасында ешкандай кYзет те, тартылган сым да жок едк Осы екi елдi бiздiц YЙДiц жанынан иiрiлiп агып жаткан езен белт туратын. Сол езеннщ бойында Yлкен гYл жайнаган бакша бар едк Неше тYрлi жемiс агаштары: алма, алмурт, шие, шабдалы бар едк Жан-жагындагы хош шан буркыраткан эдемi гYлдерiн айтсайшы! Алма, алмурт, ерк тэрiздi жемiс агаштарыныц бутактары майысып, енiмдерi «менi жешП» деп уылжып пiсiп туратын. Бiр гажабы, мундагы мунтаздай тазалык бiрден кец^цд жадырататын. Бакшаны рахаттана аралап жемiсiне тоятынбыз. Сыцсыган небiр жемю агаштары. Бiрден жумакка кiрiп кеткендей боласыц. Адам ецбекпен жумакты да колдан жасауга болады екен той дейтiнбiз. Сол жерге ресми тYPде шекара орнату Yшiн Сталин 30 эскерЫ жiберiп 5 кYн бакшаны тырсылдата шауып, арамен кесiп тастады. Ауыл тургындары тYбiмен копарылып жаткан бакшаны кимай тiптi кезiне жас алып жатты. ©зеннщ аргы бетЫдеп тYрiк
эскерлерi анау кеап жаткан бакты гарт ок жаудырмак та болды. Алайда олардыц бастыктары руксат бермедi, басу айтты. Сонымен сол бакшаныц орнына шекара салынды. Шекара салынып жатканда Лазарь Каганович, Климент Ворошилов, Лаврентий Берия, калгандарын умытып турмын, жалпы алты адам келт тYрiк шекарасын аралап кeрiп кеттк Климент Ворошилов айына екi рет келт, кадагалап, eз кeзiмен гарт кететiн. Сталин Германиядан 300 овчарка итЫ алдырыпты. Сталин келгенде жауынгерлер сол иттермен бiрге коргап жYретiн. Оныц жауынгерлерi 6 сагаттан соц ауысып отыратын. Эр заставага 5-10 ит берген. Сталин келген кезде иттердщ шэутдеген даусы шыгатын» (K¡алтeре, 2012).
Айта кету керек, согыс алдындагы жылдары КСРО-ныц алдымен батыс, сонан соц шыгыс жэне оцтYCтiк шекарасында «тазалау» жYргiзiлген болатын. Ец алдымен Азербайжандагы кецес-тYрiк жэне кецес-иран шекарасын «сеымаз азаматтардан» тазалау процес жYредi. 1936 ж. 19 желтоксандагы ХКК ^аулысы бойынша ОцтYCтiк ^азакстанга 400 отбасын кeшiру кeзделдi. Солардыц iшiнде курд жэне армяндармен (хемшиндер - армяндардыц мусылмандары болу керек) бiрге тYрiктер де болды. Кавказдан бул кезде аз гана адам кeшiрiлдi.
Тутастай халыктарды жер аударулар 1936 ж. Батыс Украинаныц шекаралык бeлiгiндегi поляктар мен немiстердi (Сталинские, 2005:69-70), 1937 ж. Азербайжан мен Армения курдтарын, сол жылы - ^иыр Шыгыстан жер аударылган 180 мыц кэрiстерден басталган-ды. 1937 ж. соцында ОцтYCтiк ^азакстанга (Алматы жэне ОцтYCтiк ^азакстан облыстарыныц колхоздары мен совхоздарына) 1-2 мыцдай адамныц жер аударылганы туралы айтылады. Iшiнде тYрiктер де бар (Сталинские, 2005:75-76). Согыс алдындагы жылдары КСРО-ныц оцтYCтiк батысындагы шекара аймагында турып жаткан, ыктияр хаты (белгiлi бiр жерде мекендеуге, жYрiп-туруfа руксат беретiн кагаз) бар тYрiк азаматтарын (негiзiнен Азербайжандагы тYрiктер) Орталык Азияга жер аударды. Олардыц гашт-конуына бакылау катац болмагандыктан, eздерi калаган аудандарга кeшiп кеткендерi де болды (Сталинские, 2005:77). Бiрак, согыс басталысымен барлык жер аударылгандардыц кукыктык жагдайы бiрдей киындайды.
¥лы Отан согысы басталысымен колына кару устай алатын барлык ер азаматтар майданга - немiс-фашист баскыншыларымен шайкасуга шакырылды. Грузияныц оцтYCтiгiн мекен еткен 150 мыц тYрiктiц 40 мыцнан астамы Кызыл Эскер курамына алынды. Бул согыста олар 26 мыцнан астам адамын жогалтты. ©з Отаныныц ерюндИн коргады, кeптеген майдангерлермен бiрге Месхетия тYрiктерi де жауынгерлiк орден жэне медальдармен марапатталды. Олардыц iшiнде сепз ахыскалык тYрiк Кецес Одагыныц Батыры атагын алып, ал Yшеуi Yшiншi дэрежелi Дацк орденiмен марапатталган. Ахыскалык тYрiктерден шыккан Кецес Одагыныц Батырлары: Мустафаев Бакир Дурсунович, Мурадов Бадир Мавлут оглы, Муртаз Каралиев, Мафиз Жулфаев, Ибрагим Тужигил, Убри Бадалов, Исмаил Каримов, Исмоил Тороманов.Бул еамдер Кецес Одагыныц Батырларыныц тiзiмi жарияланган кiтаптан (Воениздат, 1988) алынды, Азшылык улттар iсi жeнiндегi Европалык Орталыктыц 2004 ж. маусым - 2006 ж. кыр^йек арасында жYргiзген зерттеу жобасыныц нэтижесiнде даярланган «Турки-месхетинцы: Интеграция. Репатриация. Эмиграция» атты кiтапта (2007) жарияланды. Батырлардыц кeпшiлiгi кайтыс болганнан кейiн марапатталган (Турки, 2007). Сонымен бiрге бул тiзiм толык емес. Себеб^ кiтапта урыс даласында шайкаскан, кужаттарында eзбек, грузин, т.б. болып жазылып кеткендiктен белгiсiз болып
калган Ахыскалык тYрiктерден шыккан батырлар туралы айтылмаган. Ягни бул ахыскалык тYрiктерден шыккан баска да батырлардыц болу мYмкiндiгiне назар аудартады. ¥лы Отан согысына катысып, Отанын коргауга аттанган ахыскалык тYрiктердщ тiзiмi де толыктырылып жатыр. Мысалы, Аспиндза ауданынан согыска катыскан ахыскалык тYрiктер Иброхим Турки агамыздыц «Kismet (Тагдыр)» атты кiтабында берiледi (Turki, 2014). Тарихын iздеген ахыскалык тYрiктер ез ауылдарынан шыккан майдангерлердщ есiмiн аныктап, ез жерлестерУц тYсiн тYгендеп, тарихи эдтдкт калпына келтiруге тырысуда. Нэтижесi де бар.
Ахыскалык тYрiктерден шыккан ер азаматтар ездерЫщ отан алдындагы борыштарын адал аткарып жатканда, тYрiк-месхеттердi жер аудару мэселес кызу карастырылып жатты: Грузия Yкiметi Одактыц Халык комиссарлар кецеанщ терагасы Л. Берияга тYрiк тургындарды шекаралас аудандардан Грузияныц тYпкiрiндегi аудандарга кешiру туралы усыныс енпзгеымен (К(б)П ОК Хатшысы К.Чарквани, ГСКР Халык комиссарлар кецеанщ терагасы В.Бакрадзе (5 мамыр 1944 ж., №1500), Берия «кСрО-ныц Грузин КСР аймагындагы мемлекеттiк территориясын кYзету жагдайын жаксарту» Yшiн «ез ойын» косып, КСРО lшкi iстер халык комиссариаты Аджар АКСР-ныц Ахальцих, Адиген, Ахалкалак, Богданов аудандарыныц бiрнеше ауылдык советтерЫен 16700 тYрiк, кYрт, хемшин шаруашылыктарын Грузияныц тYпкiрiндегi аудандарга емес, Орта Азияга кешiрудi орынды санайды» деп хабарлап, Мемлекетт ^органыс КомитетЫщ каулысыныц жобасын даярлайды. Бул «ю-шара Грузия БК(б)П ОК жэне Грузин КСР Халык комиссарлар кецеамен келiсiлдi», - деп, Сталинге: «Фздщ шеш1мщзд1 сураймын - деп жазады. Осыган сэйкес Мемлекеттiк ^органыс Комитетi 1944 ж. 31 штдеде халыктардыц тагдырын шешкен купия каулы кабылдайды.
Айта кету керек, тYPкi халыктарынан 1943 ж. казан 1944 ж. мамыр аралыгында ^азакстанга карашайлар, ингуштер, кырым татарлары (1944 ж. 18 мамыр), балкарлар жэне т.б. жер аударылып келдк 1942-1943 жж. немютер кол астында болган карашайларга: тэуелаз улттык баскару жYЙесiн калпына кел^ру, дiни бостандыкпен бiрге барлык багытта халыкка толык еркiндiк беру, колхоздар орнына жекеменшiк жYЙесiн енгiзу; еюге ажыраган карашай-балкар халкын кайтадан бiрiктiруге уэде берген едi. 1943 ж. немютермен тiл табысты деген карашайлар (Сталинские, 2005:390-392) - 11711 отбасы, 45529 адам; «Эльбрусты коргай алмады жэне карашайлармен бiрiккiсi келдЬ> деген желеумен балкарлар (4660 отбасы - 21150 адам) жер аударылды. Балкарлардыц орындарына кабардиндердi кешiрдi (Сталинские, 2005:492]. Айта кету керек, кеп узамай кабардиндер де тутастай болмаганымен, жер аударылды.
^ырым татарларына тагылган айып салдарынан 1944 ж. мамыр -маусымында 191014 кырым татарлары, олардан бiрге 12422 кырымдык болгар, 15040 грек, 9621 армян, 1119 немю, сондай-ак, 3652 шетелдiк азаматтар жер аударылды (Сталинские, 2005:492]. Булар ©збекстанга, Башкурт АКСР-не, Марий АКСР-не, Кемеров, Молотов, Свердлов, Киров облыстарына жэне ^азакстанныц Гурьев облысына орналастырылды.
1944 ж. бастап Грузиядан курдтар, хемшидтер, азербайжандар кешiрiлдi. 1944 ж. кектемЫде шешен-ингуштер - 89901 отбасы, 406375 адам; ^ырымнан 1268 отбасы, 4501 адам, 1944 ж. ^зЫде Грузиядан - 6296 отбасы, 27657 адам - барлыгы 114484 отбасы - 507480 адам кешiрiлдi (Асылбеков, 2005). Соныц iшiнде 1944 ж. караша айында Грузиядан саткындык жасауы мYмкiн деген желеумен тYрiк-ахыскалар да Орталык Азияга жер аударылды.
Казакстандагы тYрiктер 14-15 карашаны умытылмас ^н ретЫде кабылдайды. Бул ^ннщ этнос тарихындагы орны ерекше. Бул улттыц кайгысын еске тYCiретiн ^н. Бул Ахыска тYрiктерiн eздерiнiц туган жерiн, туган YЙiн, ертеден мекендеген отанын тастатып, топалац тигендей етт тYгендеп, вагонга салып, жер аударган кYн. Атамекенiнен, ыстык ошагынан айырып, тутастай улттыц тагдырын кYмэн мен Yрейге толтырган кYн.
¥лы Отан согысы жылдарында кeптеген халыктарды саткындык жасады, тыцшылык жасайды жэне т.б. сылтау-себептермен арнайы коныстарга жер аударды. 1944 ж. 14 карашада Грузияныц оцтYCтiк жэне оцтYCтiк-батыс аймактарына коныстанган тYрiктердi туган жерiнен зорлыкпен жер аудару басталды.
Бул варварлык акцияга 11ХК (НКВД) мен МКХК (НКГБ) эскерлерiнiц 20 мыц жауынгерi мен офицерлерi, тауар таситын пойыздыц 57 эшалоны жэне адамдарды туган мекендерiнен темiржол станцияларына дейiн тасымалдау Yшiн 17 мыц «студебеккер» жYк автомашиналары жумылдырылды. 11ХК жэне МКХК эскерлерi Берияныц жетекшiлiгiмен еш жазыгы жок халыкты каталдыгы жагынан адамдыкка жат депортациялау акциясын жYргiзе отырып eздерiнiц бар кYшiн коргансыз эйелдерге, карттар мен балаларга карсы жумсады. Эцгiме кыска болды: «Сендердi кeшiредi. Жиналыцдар! Жиналуга-екi сагат». Бар-жогы Yш-тeрт кYнде 18 карашада депортацияныц бул кезецi аякталды.
ТYрiктердi жер аудару кезiнде пайдаланган Боржоми-Вале темiр жолын тYрiктердiц eздерiне 1941-1944 жж. асыгыс тYPде салгызганын айту керек. Ягни, Грузиядагы тYрiктердi жер аудару гаптен берi дайындалган. Согыс басталган кезде Боржомидан Валеге дейЫ 70 шакырымдык темiр жол шеткерi жаткан тYрiктер мекендеген аудандарды орталыкпен байланыстыру Yшiн, шеткерi аймактан Грузияныц ортальнына барып-келiп, еркiн жYрiп туру Yшiн ыцгайлы болу Yшiн салынып жатыр деген eтiрiкке сенген тYрiк халкы eз колдарымен темiр жол курылысына кeмектескен. Осы темiр жолмен тYрiктердi eз отанынан айырып, ^штеп жер аударды. ТYрiктердi жер аудару операциясына катыскан солдаттар iшiнде Кызыл эскер катарында кызмет етiп жаткан жергткт тYрiктердiц де болганын айту керек. 1штерЫен кан жылаган жас солдаттар согыстыц катал тэртiбiне мойын сунып, буйрыкка карсы келе алмады.
ТYрiктердi жер аудару саясатыныц алдында тYрiктер арасында баска улт eкiлдерi болып жазылыцдар деген, намыска тиетЫ Yгiт-насихат жумысы жYргiзiлдi. Ахыскалык тYрiктерге грузин болып жазылыцдар деген кематуштк усыныстар айтылады. Отбасын, урпагын сактап калу Yшiн арасында грузин, азербайжан, тYрiкмен болып жазылгандар да кездестк Бiрак, грузиндiк зерттеушiлердi eздерi атап гарсеткендей, ер халык оган карсы болды, eздерiнiц тегiн, тYп непзЫ, адалдыгын сактап калды. Бул туралы дэлел болар тарихи шындыкты Грузия КН ОК-нщ «Народное образование» газетЫде шыккан жэне т.б. макалаларынан кездес^руге болады (Народное, 1989).
Ескере кететЫ жайт, ¥лы Отан согысы кезецЫде Грузия территориясы герман эскерiнiц баскыншылыгына ушырамаган едi. Сол себептi Месхетия жерЫдеп тYрiктердi Германияга астыртын жэрдем бердi деп айыптау кисынсыз едк Шындыгына келгенде, оларды жер аударудыц себептерi элдекайда терецде жатты.
Екiншi дYниежYзiлiк согыс кезецiнде ТYркия бейтараптык эрекетiн жариялай отырып, гитлерлiк Германиямен экономикалык катынастарга колдау кeрсеттi. ¥зак уакытка сактыкпен жYзеге асырылган кецес^р^
катынастарынан кейЫ КСРО Закавказье фронтындагы Закавказье эскери округын кайта курып, шекарада Yлкен эскери кYштердi устауга бекiндi. Алайда, Антигитлерлiк коалицияныц же^ане сенiм арта отырып, 1944 ж. ТYPкия Yкiметi Германияга согысын жариялауга мэжбYP болды. Сондыктан, КСРО халкына жасалатын эскери кокан-локкы саясатын ТYркия кYн тэртiбiнен алып тастады. Дегенмен, кецес Yкiметi ахыска тYрiктерiнiц ТYркия аймагымен шекаралас жерлерiнен алыстатуды, жер аударуды жалгастырды. Шынтуайттаганда, Сталин мен Берия Грузияныц кейбiр тургындарыныц шовинистiк кезкарасын колдай отырып, республиканыц шурайлы аймактарынан тYрiктердi куып шыгып, мемлекеттщ байыргы тургындары Yшiн «ке^спкпкп» кецейттк Сондыктан Месхет тYрiктерi 1944 ж. карашадагы депортация кезiнде кецес эскерi тылындагы «бесiншi колонна» болды деп айтылады.
Сталин мен Берия тYрiктердi Грузиядан жер аудару шараларын алдын ала дайындады. Мемлекеттщ шыгыс аймактарына жаппай жер аудару кезЫде Казакстан, ©збекстан жэне Кыргызстан еюмет мен елкелiк партия басшыларына жер ауып келгендердi кабылдау мен орналастыруга дайындык туралы Грузиядан купия нускаулар жiберiлдi. Алгашкыда «Грузиядан арнайы жер ауып келген» кандай халыктар екендИ накты керсетiлмедi. Акырында булар - Месхетиядан шыккан тYрiктер жэне ^рд, ассирия, карайымдар, т.б. «кажетсiз элементтер» екенi аныкталды. МКК-ныц 1944 ж. 31 штдедеп каулысына сэйкес, Казакстан еюмет Грузиядан ауып келген 40 мыц адамды республикага коныстандыру туралы ете купия кужат кабылдайды1. Буган дейiн колданылган Yлгi бойынша эрекет ете отырып, Сталин мен Берия МКК-ныц тYрiктер мен ^рдтердщ коныс аударуы туралы соцгы каулысын 1944 ж. 14 караша кYнi кабылдайды. Сол кештен бастап тYрiктер мекендеген
аймактарды эскерлер коршап, ешкiмдi кiргiзбей не шыгармай, 15-17 караша арасында Грузияныц Ахалцих, Адыген, Аспиндз, Ахалкалак жэне Богданов аудандарынан ресми кужаттарда «месхет тYрiктерi» деп атаган ахыскалыктарды жинай бастайды. «Эскери жагдай» жарияланды.
Бул кездегi халыктыц керген таукымет умытылмас. Бiрi экесiнен, екiншiсi шешесiнен, Yшiншiсi бауырынан айырылып, бiр-бiрiнен ажырап, бытырап кетедi. Сол кездщ сумдык суреттерiн тYрiк азаматы Бэдiр аксакал былайша еске алады: «Ол кезде мен небэрi 17 жаста едiм. Бiр кYнi тацертец бэрiмiздi «жиналыс бар» деп кырманга жинады. ТYсiнбегенiмiз, бiздi сыртымыздан эскери адамдар коршап алды. Олардыц 50-ден астам пулемет бар екенiн элi де умытпаппын. Бiздi кырманга жинагандар: «Сендерге 24 сагат уакыт берiледi. Осы уакытта тYгел жиналып бiтiццер. Орталык Азияга жiберемiз. Жолга тек кужаттарыцды гана алып шыгыцдар. Колдарыцдагы жук 16 келщен аспауы керек» дедк Сонымен, 24 сагат уакыт кай жYгiмiздi жинап Yлгеруге жетедi деп турганда, 4 сагаттан соц кайта жинады. Бэрiмiздi жYк мэшинесiне кой тиегендей тиеп алды да женеп бердк Кайда барамыз, алдагы тагдырымыз не болады, бiлiп болмайды. Адамдарды асыгыс жинаганы, машинага топырлатып артканы бар, кiмнiц кiм, кiмнiц кайда екеын бiлуден калдык. Жиналган, улап-шулаган адамдар, мундайда ит YPiп, сиыр мецiреп кетедi екен той. Айналадагы у-шудан басымыз айналды. Артымызда мацырап калып бара жаткан малга, пэлен жыл жылы уямызга айналган баспанамызга карай алмадык. Оган батылымыз да жетпедi» (Дэнiкулулы, 2017).
17 караша бiр машинага 7-8 отбасыдан, 1 вагонга 20-25 отбасыдан 81324 адам тиелген 25 эшелон Грузиядан женелттедк Yш-терт кYн шшде 220
1 КРОМА (Казахстан Республикасы орталык мемлекеттiк архиву. 1987 к. 1 т. 16 ic. 8 п.
189
ауылдыц азан-казаны шыкты. Эр тYрлi деректер бойынша сол кYндерi 90 мыцнан 116 мыц, тiптi 125 мыцдай адам кYштеп жер аударылды. Оныц iшiнде 115 мыцы ахыскалык тYрiктер, 7 мыцы кYPДтер, 3 мыцы хемшиндер болды (Сталинские, 2005:528-533).
Кайгылы ауыртпалыкты басынан eткiзген этнос eкiлдерiнiц саны туралы мэлiметтер эр тYрлi. Депортация такырыбына катысты мэлiметтердi алгаш жариялаушылардыц бiрi Бугайдыц ецбектерiнде 17 карашада сагат 16 -га карай Грузиядан 25 эшалонмен 81324 жер аударылгандар жiберiлдi деп берiледi2. КСРО 11ХК ресми деректерi бойынша, 1944 ж. 92307 адам ^штеп жер аударылды, оныц 18.923 адамы ерлер (карттар мен балалар), 27399 эйелдер жэне 16 жаска дейiнгi балалар саны - 45085 адам. Алгашкы эшалондар Орталык Азия территориясына бiр айдай жYрiп жеттi. Ай бойы товарлы поезбен какаган кыста Орта Азияга карай жер аударылган тYрiктер ©збекстан, Казакстан жэне Кыргыз республикаларына бeлiнiп тYсiрiлдi (Сталинские, 2005: 528-533).
«Темiржол вокзалына келген соц койша иiрiп, ек^ш кYн устады. Ашык аспан астында. Сосын бэрiмiздi 60 жYк вагонына тиедi. Шындыгында отыргызган жок, тиедк Пойыз пысылдап жeнеп бердi. Алгашкы екi-Yш кYндi нан, сусыз eткердiк. Вагон есiктерiн сыртынан мыктап кулыптап тастады. Пойыз эр жерге аялдайды, бiрак бiздi одан тYсiрмейдi, азык^лк те бермейдi. КYн болса какап тур. Жуынатын су болмаган соц адамдар биттеп кетедi екен. Оны да койшы, вагонда дэретхана жок. Сосын вагонныц бiр шетiн жамылгымен жауып койдык. Эжетханамыз осы. Адамдар бeрiткен, CYзекпен ауыра бастады. Вагоннан бiр айга жуык уакыт тYCпедiк. Осындай киындыктан кeп адамнан айырылдык. Кeптеген отбасылар дымы калмай eлiп кеттi, ошактары сeндi. Жол-жeнекей ауырган адамдарды жинап экететiн болды. Олардыц тагдырыныц немен туйыкталары жумбак. Бiзде Yлкен эпкем катты ауырды. Тексеруштер келгенде эпкемдi кeрiп коймасын деп тeсенiшке орап, сыртынан тiгiп коятынмын. Сосын тексерушiлерге «бiздiц вагонда ауру адамдар жок» деймЫ. Бiрде eлген адамдарды арттагы бос вагондарга жинап жатыр деп естiдiк. КYндердiц-кYнiнде бiз мiнген пойыз бiр жерге келт токтады. Бул жерде сойкан согыс болган екен. Зецбiрек огынан, минадан, бомбадан ойдым-ойдым болып калган жер гап. ©лген адамдарды сол жерге сулатып -сулатып тастай салды. Бiз кeрмеген корлык калмады. Небiр киын кYндердi басымыздан eткердiк.
Эр адамга кYнiне 200 грамм гана нан бередi. Осылайша, eлiп-талып Алматы мацына келiп токтадык. Естерхан деген жерде eлiлердi кудыкка тастады. Алматыдан да eтiп, алга кеттiк. Акыры ©збекстанга аялдадык. Кудай сактап, бiзге сабыр, кYш бердi, шыдап бактык. ©лгендерге салауат. Калгандарымыз тырбанып ^рштк камына кiрiстiк» дейдi карт (Дэнщулулы, 2017).
Естелiктерге кезек берсек, бул кездi Яша Дадаев агамыз былай деп еске тYCiредi: «18 ^н дегенде 1-Алматыга келiп токтадык. Далада 35 градус суык. Кар борап тур. Еамде шешендер мен ингуштар бiздi кYтiп алып кeрпеге орап жылытты. Ол кезде Казакстан Комунист партиясыныц бiрiншi хатшысы Ж.Шаяхметов едк Ол бiрден мектептердi, балабакшаларды, ауруханаларды уакытша босатыцдар деп буйрык берт, бiздi сол жерлерге орналастырды. Бiздi балаларды (Мичуринге) Белбулакка апарды. Ата-анамыз, туган-туыстарымызды кайда алып кеткеын бiлмеймiз. 15 кYннен кейiн казак
2 РФМА (Ресей Федерациясы мемлекетпк архиву, Р-9479 кор, 1 Ti36e, 184 ic, 107 п.; 245 ic. 138 п
190
YЙлерiне бiздi белт-белт тастады. Бiз жер аударылып келгенде екi эпкем жэне анам бар едк Бiз екi ай коменданттык жYЙенiц тэр^бЫде болдык. Анам 1945 ж. аурудан кез жумды. Ал, екi эпкем турмыска шыкты. Мен туыскан агамныц колында калдым. Согыстыц кезi едк Су жок, карды ерiтiп соны кезекке турып iштiк. Бiрнеше ^ннен кейiн екi шешен кызы келт бiзге бiр бiр стаканнан куырылган жYгерi экеп таратып бердi. Сол уакытта 2 адам аштыктан елт кеттi». Тагдардыц килы кезецдерЫ бастан еткерген кария тYрiк ултынан болганын жасырып туу куэлiгiне азербайжан деп жазгызган екен (Калтере, 2012).
Грузин КСР-нан арнайы жер аударылгандар саны туралы накты мэлiметтер Казак КСР IIХК-нiц облыстар бойынша курастырылган аныктамасында сакталган3 .
Осы кезде 40 мыцнан аса ахыскалык тYрiктер ¥лы Отан согысыныц майдандарында осы кецест отанын коргап согысып жатканын еске тYсiрейiк. Кецес Армиясында эскери кызмет аткарудагы жер аударылган этнос ектдерЫен шыккан офицерлер мен солдаттарды эскерден босатып, халыктыц негiзгi белИ орналастырылган жаца мекендерге жiберген окигалар да кездестi. Олар IIХК-нiц (НКВД) жергткт органдарында тiркеуге алынганнан кейЫ погонмен журу, суык кару жэне ату куралдарын колдану кукыгынан айырылды. 12 жыл комендатура бакылауында жYPдi
Согыстан кейiн тазалау YДерiсi жалгастырылды. 1949 ж. «Кара тецiз жагалауы мен Кавказдагы Грузин КСР, Армян КСР мен Азербайжан КСР-ларын саяси сеымаз элементтерден тазарту» Yшiн жYргiзiлген шаралар нэтижесiнде тYрiктер мен гректер тагы депортацияланады. Олар Ресейдщ Алтай елкесiне, Томбы облысына жэне Казакстанныц ОцтYCтiк Казакстан мен Жамбыл облыстарына жiберiлдi (Сталинские, 2005: 670-675).
Барлык жер аударылган тYрiктер «арнайы коныстанушылар» деген кукыктык статуска ие болды. 1956 ж. шейiн кукыгы шектелдi, бакылау мен тYртпектеу непзЫде кемсiткен коменданттык жYЙеге багынды. «Арнайы коныс аударушылар», кершi ауылдарга орналаскан туган-туыстарына бара алмады. Руксатсыз кетт калгандары айыппул телеп, туткындалды. ЖYЙенi, тэртiптi бузгандарын урып-согып, сотка тартты. Жер аударылгандар iшiнде жаца туган сэбилер де этникалык белгiсiне орай юнэл^ «саткын» деп танылды. Бул вандализм осы уакытка дейiн жауапка тартылмай келдi.
Карапайым халыкты отанынан айырган бул жер аудару жYЗ жиырма бес мыцдай адамды зар каксаткан кезде, операцияныц аякталуына орай, 11ХК мен МКХК-ныц кептеген кызметкерлерi айрыкша кызметi Yшiн арнайы ордендермен, медальдармен марапатталды. КСРО lшкi ютер халык комиссары Берияныц Сталинге 1944 ж. 2 желтоксанында берген усынысына сэйкес, 3 желтоксанда М.И. Калинин «11ХК мен МКХК кызметкерлерiн марапаттау туралы» Жарлыкка кол кояды. Yкiметтiц арнайы тапсырмасын «табысты орындаганы Yшiн» I дэрежелi Отан согысы ордеымен сол операцияны баскаргандар: КСРО Мемлекетт кауiпсiздiк халык комиссарыныц орынбасары, 2-рангтеп кк (кауПсздК комитетiнiц- АК) комиссары Кобулов Б.З., ГКСР Мемлекетт кау^аздк халык комиссары 3-рангтегi кк комиссары Рапава А.Н. жэне ГКСР 1шк ютер халык комиссары кк комиссары Каранадзе Г.Т. жэне т.б. 25 адам марапатталган. Сондай-ак, II дэрежелi Отан согысы орденiмен 18 адам, Кызыл Жулдыз орденiмен - 85, «ЕрлИ Yшiн» медалiмен -67, «Эскери
3 КРОМА. 1987 к. 1 т. 16 ic. 8 п.
ецбеп Yшiн» медалiмен - 218, барлыгы - 413 адам марапатталды. Жаргы «Правда» газетЫде 4.12.1944 ж. жарияланды (Сталинские, 2005:535 е.).
1945 ж. жазында согыс бiткеннен кейЫ согыстан зардап шеккен, жараланган мYгедек ардагерлер орала бастады. Олар жер аудару туралы мYлдем хабарлары болмады. Бул орден мен медалдар таккан адамдар eз отандарына, тугандарына, жакындарына, бала-шагасына, эйелiне асыкты. Бiрак оларды шекаралык пост кYтiп турды. Ардагерлерге олардыц отбасыларыныц жер аударылгандыгы туралы айтып, тiптi олардыц eздерiнiц бос калган YЙлерiне, аталарыныц мазарларына юрт шыгуларына мурсат берiлмедi.
Барлыгын керi кайтарды. Ешкандай жерден eздерiнiц жакындары туралы акпарат алу мYмкiн болмады. ©з поселкаларына кiргiзбей, адамдарды кабинеттертен куып шыгып отырды. Олар Кецес адамдары ретiнде eз Отаны Yшiн, Сталин Yшiн батырлыкпен согысып, жан берт едi. Ал ендi отансыз калды жэне ешкiмге барып шагымдана алмады.
Согыска барып келген адамдар жакындарын iздей бастады. Одак бойынша ©збекстаннан, Казакстаннан, Кыргызстаннан iздеу жYргiздi. Жолы болгандар гана бiрнеше ай, жылдардан кейiн бала-шага, эйелiн, жакындарын тауып жатты.
Жергiлiктi тургындар алгашында жер аударылып келгендерге eте сактыкпен карады. Олар катты корыкты, себебi халык арасында бузакылар, адам жепштер келдi деген кауесет тараган болатын. Жергiлiктi билiк ешкандай да юнэаз туткындап отырды.
Жер аударылган халыктар кeрген киындыктарды айтып тауысу мYмкiн емес. Колдан келетiн кайран жок, халыктыц тiршiлiк Yшiн - аштыкпен, ортаазия даласыныц аязымен, жергiлiктi тургындардыц eшпендi карым-катынасымен кYресi басталды. ©йткен партия кызметкерлерi жер аударылгандарды кылмыскерлер, саткындар, адам жегiштер деп жергткт тургындардыц санасына эбден сiцiрiп койган болатын.
КYн кeру Yшiн жумыска араласты, тынымсыз ецбек еттi. Ецбеккорлыктыц аркасында айналасындагылардыц курметiне ие бола бастады. Ахыскалык тYрiк eкiлдерiнiц арасынан ецбек екпiндiлерi, социалистiк ецбектiц Ерлерi шыга бастады.
Бiраз уакыт eткеннен кейiн жергiлiктi тургындардыц жер аударушыларга деген карым-катынасы eзгере бастады. ТYрiк-ахыскалыктар жергiлiктi дэстYPДi, тiлдi, эдет-гурыпты YЙрене бастады. Колхоздар мен совхоздарга жумыска орналаса бастады. Балалар жергткт ттде сабак беретiн мектептерге барып б^м алды. Буныц бэрi жергiлiктi халыктар мен жер аударушылардыц бiр бiрiне деген жакындасуы мен кызыгушылыктардыц непзтде болды. Сактык пен бeтендiк жэйменен eзгерiп, келiсiм мен тYсiнiстiк калыптаса бастады. Кыргыздар, eзбектер, казактар нан, сут, киiм берiп, шамалары келгенше бiздiц адамдарга кeмек кeрсеттi.
Туган жерге кайтудан Yмiттерiн Yзген олар, жаца коныска YЙренiсе бастады. Жумыска турып, шаруашылыкпен айналысты. Елге оралу туралы ешкандай мYмкiндiк болмады. Себебi Азкур ауылыныц шекарасында турган шекарашыларга буйрык келген. Буйрык бойынша тYрiктердi eз ауылдарына кiргiзбедi. Кeбiсiнде eзiн куэландыратын кужаттары болмаган. Согыска катыскан бурынгы эскери кызметкерлерде туу туралы куэлк, эскери билет пен марапаттау кужаттарынан бeлек ештеме болмады. Олардыц журiп туруына рухсат болмады. Комендант рухсатынсыз туыстарымен, таныстарымен
кездесуге болмайтын. Егер мундай жагдай lipKence оны кашкын деп есептеген.
1956 ж. дейЫ ахыскалык тYpiктepгe мeмлeкeттiк жэне эскери жумыстарга шакырту бepiлмeгeн. Оларга eкiншi санаттагы адам ретЫде караган. Олар тек кара жумыспен айналысты, балаларын жогары оку орындарына кабылдамаган. Хpущeвтiк жылымык кезец кeлдi. Компартияныц XX cъeзiнeн кейЫ, депортациялау актici кылмыс деп танылды. «Арнайы коныс аударылгандар» eмipiндe езгерютер басталды. КСРО Жогаргы КецесУц 1956 ж. 28 cэуipдeгi №135/142 жарлык бойынша ахыскалык тYpiктepгe жасалган кептеген шектеулер алынып тасталынды. Оларга КСРО азаматтарыныц кукыктарына ие болу мYмкiндiгi туды. Кептеген арнайы коныстанушылар сектд^ ахыскалык тYpiктepгe кысым босацсып, коменданттык тэpтiп алынып тасталынды. Бipак бул Жарлыкта «шектеулердщ алынып тасталуы материалдык шыгындарын кайтаруды карастырмайды жэне олардыц бурынгы мекен-деген отанына кайта оралуын камтымайды» деп атап керсеттдк
Содан бepi узак жылдар бойы ахыскалык тYpiктep кецес eкiмeтiнeн ез кукыктарыныц толыкканды калпына кeлуiнe кол жетюзе алмады.
Корыта айтканда, тYpiктepдщ тipi калуына бipдeн бip септескен казак халкыныц жер аударылгандарды жылы кабылдауы eдi. Аса бip киын согыстан кeйiнгi жылдары оларга колдарынан келгеннщ бэpiн жасап, мYмкiндiгiншe кемек керсеттк Оларга баспана бepiп, бip Yзiм нанды бeлiп жeдi. 1956 ж. олардан арнаулы жYpiп-туpу бойынша шектеу алынган соц, жер аударылгандардыц бipазы Кавказга кайта оралды. Кецестер Одагы тараганнан кeйiн де депортацияланган халыктардыц кeбi ездерУц тарихи отанына орала бастады. Ал тYpiктep кайта алмады. Туган жepi Грузия шекарасы олар Yшiн жабык eдi. Коныс аударушыларды кабылдап жаткан ТYpкияfа да кетулерЫе болар eдi, бipак ол жер Ахыска тYpiктepiнiц туган жepi емес. Сeйтiп, тYpiктepдi epкiн де тыныш eмip CYpeтiн мeкeнiнe - Казакстан жepiнe тарихтыц eзi коныстандырды. ТYpiктepдiц кeбi Казакстанда бipжолата орныгып калды. Казакстандык тYpiктepдiц тэуeлciздiк алган Казакстан жагдайында толыкканды кукыктарга ие болу мYмкiндiгi туды. Грузияга барып кeлгeнi болмаса, кайтып кeткeндepi бipeн-саран. Казакстандагы тYpiктepдiц жас буыны ТYpкияfа барып, окып, калып койгандары да бар. Бipак, казакстандык тYpiктepдiц басты epeкшeлiгi Казакстан ахыска тYpiктepi Yшiн - Кiшi Отан.
«Ахыска» тYpiк этномэдени орталыгы терагасыныц орынбасары жэне осы орталыктыц Алматы облысындагы бeлiмшeciнiц терагасы Асиев Шахисмаил Ахметулымен сухбат кeзiндe айтканы бойынша: «Казip Казакстанда 199780 тYpiк турады. Одан белек 115 мыц азербайжанныц 80% тYpiктep деп eceптeлiнeдi. Неге десе^з кeзiндe азербайжан деп жазылгандардыц ^ipri кезде тYpiк болып аталгысы келетУне байланысты. Мысалы, бip отбасында 2 -eуi тYpiк деп жазылып, 2-eуi азербайжан, не болмаса 2^i тYpiк, 1-eуi азербайжан болып жазылгандары бар. Тiптi паспортта тYpiк деп жазбагандыктан, ол графаны бос калдырып, азербайжан деп жаздырмай жаткан жастар да кeздeceдi (Кудайбергенова, 2016).
Казipдe бipiнiц улты тYpiк, eкiншici - «эзipбайжан» болган бipгe туган ею бауырды кeздecтipугe болады. Тоталитарлык билк адамдардыц eткeнiн, тYп-тамырын умытуы Yшiн бэpiн жасады. Бipак тYpiктepдiц ынтымагыныц аркасында олар ез мэдениет мен улттык дэcтYpлepiн сактай алды.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1 AydingQn, 2014 - AydingQn A. Ahiska TQrkleri. Ulusotesi bir topluluk. Ulusotesi aileler. Ankara: Ahmed Yesevi Universitesi, 2014. 200 s.
2 AydingQn, 1999 - AydmgQn A.B. A Deported Nationality: The Ahiska Turks// Perceptions Journal of International Affairs. December 1998 - February 1999. Volume III. Number 4. S. 1- 6.
3 Akiner, 2007 - Akiner Sh. Towards a Typology of Diasporas in Kazakhstan //Отан тарихы. 2007. №1. C. 13-59.
4 Алдажуманов, 1998 -Алдажуманов К.С., Алдажуманов Е.К. Депортация народов тоталитарного режима // Депортированные народы и проблема прав человека. Материалы семинара (Алматы, 12 июня 1997 г.) / Ред.: И. Трутанов и др. Алматы, 1998. С. 151-154.
5 Анес, 1998 - Анес Г. Выселение турок // Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. Алматы, 1998. С. 301-303.
6 Асылбеков, 2005 - Асылбеков М.Х., Кудайбергенова А.И. Казахстан хал^ыньщ элеуметпк-демографияльщ жагдайы (1939-1959 жж.): Алматы: ©ркениет, 2005. 160 б.
7 Бугай, 1994 - Бугай Н. Турки из Месхетии: долгий путь реабилитации/Сост. Н. Бугай. М., 1994. 162 с.
8 Гаджиев, 1992 - Гаджиев А. На чужбине. Этническая культура ахалцихских (месхетинских) турок. Б., 1992.
9 Дэы^улулы, 2017 - Дэы^улулы С. Баба журт / http://www.altyn-orda.kz/kz/kazaksha-baba-zhurt/ ^аралды: 2017 ж. 28 ^ацтар.
10 Депортированные, 1998 - Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы». Алматы: Арыс-Казахстан, 1998. 428 с.
11 Дымов, 1998 - Дымов О. Обиженных народов нет: [Турки-месхетинцы] // Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы. Алматы, 1998. С. 397-398.
12 Закиев, 2011 - Закиев М.З. Глубокие этнические корни тюркских народов. Астана: Кантана Пресс, 2011.
13 Земсков, 1990 - Земсков В.Н. Спецпоселенцы (по документам НКВД и МВД СССР) // Социологическое исследование. 1990. № 11. С. 103-114
14 Ибрашева, 2014 - Ибрашева Ш.О. Каза^стандагы ахыска тYрiктерi: Монография. Алматы: «Таугуль-Принт» баспасы, 2014 . 292 б.
15 Из истории, 2012 - Из истории депортаций в Казахстан. 1930-1935. Сборник документов. Алматы: LEM, 2012. 772 с.
16 Из истории, 2010 - Из истории депортации народов в Алматинскую область Казахстана / Ответ. составитель А.А. Муканова. Алматы, 2010. 472 с.
17 «Иосиф Сталин...», 1992 - «Иосиф Сталин - Лаврентию Берия: «Их надо депортировать...»: Документы, факты и комментарии / Вступ. ст., и послесловие Н.Ф. Бугая. М.: Дружба народов, 1992. 286.
18 Khazanov, 1992 - Khazanov A.M. Meskhetian turks in search of self-identity// Central Asian Survey, Vol.11, № 1992. PP. 1-16. (3с.)
19 Курдаев, 1996- Курдаев Т.А. Книга народной памяти: (о турках). Алматы: Казахстан, 1996. 104 с.
20 Калтере, 2012 - Калтере Г.Наубетке ушыраган ^илы кезецдерд! еске алу / Ахыска. 14 сентября 2012. 8 с. http://www.ahiska-gazeta.com/cms/uploads/file_1347609998_151720910.pdf
21 Кудайбергенова, 2016 - Кудайбергенова А.И.Далалыщ жазбалар: Шахисмайл Ахметулы Асиевпен; Камбар Мустафаев Маметулымен; Ибрахим ТYркимен жэне т.б. сухбат. Алматы, 2016 ж.
22 Кудайбергенова, 2003 - Кудайбергенова А.И. Далалыщ жазбалардан. 2016, Сухбат берушi -Зофаров Ибрагим Хошидулы.
23 Материалы, 2003 - Материалы по этнической истории тюркских народов Центральной Азии.Ташкент, 2003. 345 с.
24 Симоненко, 2010 - Симоненко В.А.Месхетинские турки: исторические условия двуязычия // Moodle.kubsu.ru; Турки-месхетинцы // Народы России. Атлас культур и религий.М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. 320с.
25 Симоненко, 2002 - Симоненко В.А.Месхетинские турки: историческая судьба и проблемы культурной адаптации / Диссертация. Краснодар: КубГУ, 2002
26 Velidi, 1981 - VelidiA.Z. BQgQngQ TQrkili (TQrkistan) ve yakin tarihi. Istanbul: Aksiseda matbasi.1981.696 b.
27 «Народное...», 1989 - «Народное образование», 30 июля 1989 г.; Ш. Бадридзе. «Турки-месхетинцы»: как возникала проблема?// Газета «Вечерний Тбилиси», 25 июля 1989 г.
28 Панеш,1991 - Панеш Э.Х., Ермолов Л.Б. Месхетинские турки // Вопросы истории. 1991. № 910. С. 208-223.
29 Сталинские, 2005 - Сталинские депортации 1928-1953 гг. / сост. Яковлев А.Н., Поболь Н.Л., Полян П.М. М.: Международный фонд «Демократия», 2005. 904 с.
30 Турки_ 2007 - Турки-месхетинцы: Интеграция. Репатриация. Эмиграция / под ред. Т.Триера и
А.Ханжина. СПб.: Алатейа, 2007. 456 с.
31 Turki, 2014 -Turki I. Kismet: (Tarihi bilgi, deneme ve anilar) Судьба (Исторические справки,
очерки, воспоминания). Шымкент: «Ютап» ЖШС, 2014. 200 б. (71-76).
32 Юнусов, 1999 - Юнусов А. Ахыскинские турки: дважды депортированный народ //
Центральная Азия и Кавказ. 1999. № 6. С. 31-43.
Referenses
Aydingün, 2014 - Aydingün A. Ahiska Türkleri. Ulusötesi bir topluluk. Ulusötesi aileler. Ankara: Ahmed Yesevi Üniversitesi, 2014. 200 s.
Aydingün, 1999 - Aydingün A.B. A Deported Nationality: The Ahiska Turks// Perceptions Journal of International Affairs. December 1998 - February 1999. Volume III. Number 4. s. 1- 6.
Akiner, 2007 - Akiner Sh. Towards a Typology of Diasporas in Kazakhstan //Otan tarihy. 2007. №1. s. 13-59.
Aldazhumanov, 1997 - Aldazhumanov K.S., Aldazhumanov E.K. Deportaciya narodov totalitarnogo rezhima // Deportirovannye narody I problema prav cheloveka. Materialy seminara (Almaty, iuyn' 12, 1997) / Ed.: I. Trutanov I drugie. Almaty, 1998. P. 151-154.(in Rus.)
Anes, 1998 - Anes G., Vyselenie turok // Deportirovannye v Kazakstan narody vremya I sud'by. Almaty, 1998. p. 301-303.(in Rus.)
Asylbekov, 2005 - Asylbekov M.Kh., Kudaybergenova A.I. Kazakhstan halkynyn aleumettik-demographic zhagdaiy (1939-1959): Almaty: Orkeniet, 2005. 160 s. (in Rus.)
Bugai, 1994 - Bugai. Turki iz Meshetii: dolgii put' reabilitacii / Comp. N. Bugai. M., 1994. 162 s.(in Rus.)
Gadzhiev, 1992 - Gadzhiev A. Na chujbine. Etnicheskaya kul'tura axalcitskix (meshitinskih) turok. B., 1992. (in Rus.)
Danikululy, 2017 - Danikululy S. Baba zhurt / http://www.altyn-orda.kz/kz/kazaksha-baba-zhurt/: 2017. 28 January.
Departirovannye, 1998 - Departirovannye v Kazahstan narody: vremya i sud'by. Almaty: Arys-Kazakhstan, 1998. 428 s.(in Rus.)
Dymov, 1998 - Dymov O. Obizhennyh narodov net: [Turki-meshitinsy] // Departirovannye v Kazakhstan narody: vremya i sud'by. Almaty: Arys-Kazakhstan, 1998. p. 397-398.(in Rus.)
Zakiev, 2011 - Zakiev M.Z. Glubokie etnicheskie korni turkskih narodov. Astana: Kantana Press, 2011 .(in Rus.)
Zemskov, 1990 - Zemskov V.N. Specposekecy (po dokumentam NKVD i MVD SSSR) // Sociologicheskoe issledovanie. 1990. No. 11. P. 103-114. (in Rus.)
Ibrasheva, 2014 - Ibrasheva Sh.O. Kazakstandagy ahyska tyrikteri: Monograph. Almaty: «Taugul-Print" Baspasy, 2014. 292 s.(in Rus.)
Iz istorii, 2012 - Iz istorii deportacii v Kazakhstan. 1930-1935. Sbornik dokumentov. Almaty: LEM, 2012. 772 s.(in Rus.)
Iz istorii, 2010 - Iz istorii deportacii narodov v Almatinskuyu oblast' Kazakhstana / Otvet. sostavitel' A.A. Mukanova. Almaty, 2010, 472 s.(in Rus.)
Khazanov, 1992 - Khazanov A.M. Meskhetian turks in search of self-identity// Central Asian Survey, Vol.11, № 1992. PP. 1-16. (3c.)
Kurdaev, 1996 - Kurdaev T.A. Kniga narodnoi pamyati: (o turkah). Almaty: Kazakhstan, 1996. 104 s.
Kaltore, 2012 - Kaltore G. Naubetke ushyragan kily kezenderdi eske alu / Ahyska. sentyabrya 14, 2012. 8 s. http://www.ahiska-gazeta.com/cms/uploads/file_1347609998_151720910. pdf
Kudaibergenova, 2016 - Kudaibergenova A.I. Dalalyk zhazbalar: Shakhismail Akhmetuly Asiyevpen; Kambar Mustafayev Mametulymen; Ibrahim Türkimen zhane t.b. suhbat. Almaty, 2016 zh.
Kudaibergenova, 2016 - Kudaibergenova A.I. Dalalyk zhazbalardan. 2016, Suhbat berushi - Zofarov Ibrahim Khoshiduly.
Materialy, 2003 - Materialy po etnicheskoi istorii turkskih narodov Central'noi Azii. Tashkent, 2003, 345 s. (in Rus.)
Joseph, 1992 - «Joseph Stalin - Lavrentiy Beria: «Ih nado deportirovat'...": Dokumenty, facty I komentarii / Vstup. st., i posleslovie N.F. Bugaya. M.: Druzhba narodov, 1992. 286.(in Rus.)
Simonenko, 2010 - Simonenko B.A. Meshitinskie turki: istoricheskie usloviya dvuyazychiya // Moodle.kubsu.ru; Turki-meshetincy// Narody Rossii. Atlas kul'tur i religii. M.: Dizain. Informaciya. Kartografiya, 2010. 230 s.(in Rus.)
Simonenko, 2002 - Simonenko B.A. Meshitinskie turki: istoricheskayz sud'ba i problemy kul'turnoi adaptacii/ Dissertaciya. Krasnodar: KubGU, 2002 (in Rus.)
Velidi, 1981 - Velidi A.Z. Bügüngü Türkili (Türkistan) ve yakin tarihi. Istanbul: Aksiseda matbasi.1981.696 b.
Narodnoe, 1989 - «Narodnoe obrazovanie», 30 iulya 1989 g.; SH. Badridze. «Turki-meshetincy»: kak voznikla problema?// Gazeta «Vechernii Tbilicii», 25 iulya1989 g.(in Rus.)
Panesh, 1991 - Panesh E.H., Ermolov L.B. Meshetinskie turki // Voprosy istorii. 1991. № 9-10. S. 208-223.(in Rus.)
Stalinskie, 2005 -Stalinskie deportacii 1928-1953 gg. / sost. Yakovlev A.N., PoBol' N.L., Polyan P.M.
M.: Mezhdunarodnyi fond «Demokratiya», 2005. 904 s. (in Rus.) Turki-meshetincy, 2007 - Turki-meshetincy: Integraciya. Repatriaciya. Emigraciya/ pod red. T.Triera i
A.Hanjina. SPb.: Alateia, 2007. 456 s. s il.(in Rus.) Turki, 2014 - Turki I. Kismet: (Tarihi bilgi, deneme ve anilar) Sud'ba (Istoricheskie spravki, ocherki,
vospominaniya). Shymkent: «Kitap» ZHSHS, 2014. 200 b. (71-76). Uynusov, 1999 - Uynusov A. Ahyskinskie turki: dvazhdy deportirovannyi narod // Central'naya Aziya i Kavkaz. 1999. № 6. S. 31-43.(in Rus.)
