CC BY
490
УДК 7.042.2=512.1
Тотемдк угымдар мен фопькпордагы Кек Бeрi образы Смагупов Жандос
филология гылымдарыныц докторы, Е.А. Бекетов атындагы Караганды мемлекетпк университетшщ профессоры. 100024 К^азакстан Республикасы, Караганды к., С. Муканов кеш., 1. E-mail: Jandossmagulov@mail.ru
ТYЙiн. ТYркi тектес халыктарга ортак, ец Yлкен мацызга ие болган тотем - Кек берк ©здершщ Teri деп санап келген TYркi тектес халыктар, оныц iшiндe казак халкы каскырды баска хайуандардан eрeкшeлiгi Yшiн аса катты кадiрлeйдi. К^аскырдыц eркiндiк сYЙгiштiгi, арланга тэн кeкшiлдiгi, ерлiгi мен кайраты TYркi халкын ездeрiн кек берщен жаралдык дeуiнe бiрдeн бiр айгак болды. ТYркi генеологиялык мифологиясында халыкты жау коршауынан куткаратын да, жорыктарда кол бастайтын да, дэрменаз сэбилeрдi асырайтын да кек берi не ургашы кек каскыр деп бейнеленедк Халыктыц тотeмдiк, мифтiк дYниeтанымында Кек берi касиетт киеге айналды. Макалада казак халкыныц тотeмдiк угымдары мен фольклорлык туындаларындагы Кек берi образыныц сомдалу эволюциясы гылыми тургыда карастырылады.
ТYЙiн сездер: TYркi ттдес халыктар; казак халкы; тотeмдiк угымдар; фольклор; Кек берi образы; каскыр образыныц сомдалу эволюциясы.
1. Kipicne. Халкымыздыц санасында «каскыр», «берЬ», «кекжал» тYсiнiктeрiнiц калыптасуы - бiрнeшe гасырлардыц жeмiсi. Эр кезецде езЫщ магынасын Ycтeмeлeп отырган бул атау к^рп кYндe халыктыц дYниeтанымында жырткыш ац рeтiндe гана орньщпаганы бeлгiлi. «Сырттан», «арлан», «ит-кус», «улыма», «берi» деген атауларга ие болган каскырга «киeлi ац» образында карап керсек, оныц да тамыры терецде eкeнiн байкаймыз. Даланыц тагыльщ зацына бeрiк TYЗ тагысына байланысты ацыз-эцпмелер, мифтер, шыгармалар ете кеп. ©здерЫщ тeгi деп санап келген тYркi тiлдec халыктар, оныц iшiндe казак халкы каскырды баска хайуандардан eрeкшeлiгi Yшiн аса катты кадiрлeйдi. Кек берi TYPкi мифологиясындагы киeлi угымдардыц катарында болгандыктан, элi кYнгe дeйiн эдeбиeтiмiздe ез мацызын жогалтпауда.
^ай халыктыц болмасын езiнiц шыгу тeгiнe байланысты дЫи наным-тYciнiктeрi болгандыгы анык. Белг^ бiр жануарга табыну ертеде калыптаскан. Оныц тотeмдiк угымдар деп аталатыны бэрiмiзгe аян. Ол угымдардыц адамзат баласыныц сэби тYciнiгiнeн тугандыгын зeрттeушi галымдарымыз да айтып етeдi. «Тотем» сезЫщ гылым дYниeciнe термин болып eнгeнiнe eкi гасыр болганымен, тотемдк сана тым ертеден келе жаткан, адамзаттыц алгашкы сэби кeзiнeн пайда болган, дYниeжYзiнiц халыктарыныц кебiндe бар мэдени кубылыс», - дeйдi ^айрат Габитханулы езiнiц eцбeгiндe (Gabithanuly 2006, B. 16).
ТYркi тектес халыктарына ортак, ец Yлкeн мацызга ие болган тотем - Кек берк ^аскыр аталатын жырткыштар тобына жататын ацныц бYкiл тYркiлeр кауымында Тэ^рлк кудiрeттiц дeцгeйiндeгi каcиeттi угымга айналуыныц тарихи ceбeптeрi бар. Жалпы «бер» «каскыр» дегенде, тагылык, ежeттiк, кайсарлык сиякты угымдар ойымызга оралады. Демек, халыктыц ертедеп санасындагы тэцiрi, жарылкаушы, жeбeушi сондай касиетттермен сипатталса керек. «Тепм», «туысым» деп сенген халык Кек берi угымын «жарылкаушы», «коргаушы», «дeмeушi» дэрeжeciнe дeйiн кетeрiп, оны уранга коскан. Оныц не себепт «Кек берi» аталуы жайлы Габитханулы езiнiц «^азак мифологиясыныц ттдеп керiнici» eцбeгiндe айтып етeдi: «Оныц «КекберЬ» аталуы каскыр тYciнiц кектИнен туган угым емес, кайта кектен келген кек аспанныц берici - кектэ^рдщ берici, киeлi берi деген тYciнiктeн туган. Халык iшiндe берЫщ «Тэцiрдiц ceрici»
аталуы сондыктан» (Gabithanuly 2006, B. 31). Ягни, тэ^р деген угым аспанмен астасып жатканын байкаймыз. «Кек» деген TipKec «берЬ> сезЫе 6ip киелiлiк, кудыретттк дарытатындай.
^азактыц тотемдiк Yfымдары мен мифтерi, фольклорлык шыгармаларындагы Кек 6epi - каскыр образыныц сомдалу эволюциясыныц зерттелуi элi де болса кешендi тYPде гылыми тYPfыда жан-жакты карастырылган жок. Элем халыктарыныц эдебиетiне ортак бейне болып табылатын каскыр Yfымына байланысты эдеби туындылар рухани ^ндылыктарымыздыц бiр белИ болып кана коймай, казiрде де осы такырыпта калам тербеген жазушыларымызда eзектi сала ретiнде ез мацызын жогалткан жок.
2. Тотемдiк дYниетанымдаFы Кек 6epi бейнесi. «Тотем» сезЫщ магынасына yh^™ болсак, «оныц теп», «туыс», «туыскан» деген магынаны бiлдiретiн бYл сездщ тарихы сонау солтYCтiк Америкадагы оджбике деген тайпаныц ттЫен бастау алатындыгын байкаймыз. Ягни «тотем» Yfb^b^ Еуропага алгаш экелген англиялык саудагер, эрi аудармашы Джон Лонг екен. Осыган байланысты FабитханYлы езЫщ ецбепнде былай деп жазады: «Ол езЫщ эйгiлi «Yндiстерге саяхат естелИ» деген ецбепнде (ецбек 1791 жылы Лондонда басылган) алгаш рет тотем сезЫ колданып, Yндiстердщ тотемдк наным-сенiмi, тотемдiк fYрып-эдеттерiмен таныстырган. Осыдан бастап «тотем» сeзi тотемдiк сананы бiлдiретiн гылымдагы ортак терминге айнала бастады» (Gabithanuly 2006, B. 16).
Тотемизм тYсiнiгiнiц осы кезден бастап адам eмiрiнде Yлкен мацызга ие бола бастагандыгын баска галымдар да шек келтiрмейдi: «Тотемизм элемге кец таралган наным ретiнде eзiне кеп елдщ галымдарыныц назарын аударган болатын. Мэселен, оган зор мэн берт, жете зерттеп, KYнды пiкiр айткандардыц iшiнен Джон Мак-Леннан, Эндрю Ланг, Джеймс Фрэзер, С. Рейнах, В. Вундт, С.П. Толстов, Д.Е. Хайтун, Н.А. Алексеев жэне Л. Расоний сиякты галымдарды атауга болады» (Ahmetov 2009, B. 249). Эдiл Ахметовтыц бYл ойымен келiспеске болмас. Себебi тотемизмге катысты ецбектер iздегенде Джеймс Фрезер, С. Рейнах, Л. Рассонийдщ есiмдерi ойымызга оралары анык.
Жалпы тотем болып саналган жануарларга келетЫ болсак, оларга жасалган карым-катынастыц eзi ерекше болган екен. Оларды ел^руге, жеуге тыйым салынган. Тотем болып табылатын жануардыц терiсiн киiп жYрген. Тiптi халык ез Yранына косып, «тэ^рЫщ» суретiн байрактарында бейнелеген. БYл жайлы Зигмунд Фрейдтщ «Тотем и табу» ецбепнде айтылады: «Многие племена пользуются изображением животных как гербом и украшают им свое оружие; мужчины рисуют изображение тотема на своем теле или татуируют его изображение на коже» (Freud's 1998, B. 122). Ал тYPкiлердщ тотемi Кек бeрi болганын ескерсек, бYл сeзiмiзге Огызнамадан алынган Yзiндi дэлел бола алады:
«Мен сендерге болдым каган,
Алындар жак пен калган
Тацба бiзге болсын белгi,
Кек бeрi болсын Yран» (Огызнамадан).
СYЙiнбай акынньщ мына жолдары да осыны мецзейдк
«Бeрi басым Yраным,
Бeрiлi менщ байрагым.
Бeрiлi байрак кетерсе,
^озып кетер кайдагым».
Жоцгарларга карсы жорыкта атакты Жэыбек ханныц бeрi басы тИлген байрагы жау келердщ алдында дYрiлдеп немесе ерекше дыбыс шыгарып, алда болар айкасты бiлдiрiп отырган.
Уакыт ете келе бeрi нагуалга, ягни жеке адамдардыц жебеушi рухына айналады. Ел аузында атакты ^аз дауысты К;азыбектщ жиенi Абак керей Жэыбектщ, Есет батырдыц жебеушi кек бeрiлерi болган деген ацыз бар. Керей Жэыбек уйыктаган кезде Yстiнде ею бeлтiрiк ойнап жYрсе, Есет батырдыц езуiн арлан жалап турады екен. Бул жерде ел Yмiтiн актаган батырлардыц аруагын Yстем етiп керсету Yшiн оларды ец киелi угым кек бeрiмен байланыстырганын айта кетпешз. Бул батырлардыц бойындагы ерен ^ш пен кайсарлык жогарылап, Тэ^рЫщ eзiнен бастау алып тур. Ал, бeрiлер - сол Тэ^рЫщ ерекше ттипатын жеткiзушi.
^аскыр туралы наным-сеымдердщ ел санасында терец бойлаганы сонша, ата-бабаларымыз бауыр етi - балаларына бул «киелi жануардыц» есiмiн берудi элi кYнге дейiн YPДiс етiп келедк Буган ел арасында кец тараган Бeрiбай, Бeрiкул, Бeлтiрiк, ^аскыр, ^аскырбай, Бeрi тэрiздi есiмдер мысал бола алады. ТYркi халыктарына ортак мура «Алпамыс батыр» жырындагы басты кейткердщ экеанщ Байбeрi аталуы да осындай YPДiстiц бiр кeрiнiсi болып табылмак.
1237-1238 жылы Алтынорда эскербасыларыныц бiрi болган Бeрiнiц, 1664 жылы дYниеге келiп, кeрсеткен ерлктерЫщ аркасында Матай елЫщ уранына айналган Бeрiбай Жаубeрi улыныц, алашты аузына караткан Бeлтiрiк шешендердщ есiмдерi де батыр, кайсар болсын деген угымнан туындаган. Ал, олардыц атына заты сай болып eсуi сeздiц магиялык кYшiне иланып, «баланыц болашак тагдырына азан шакырып койган есiмi тiкелей ыкпал етед^> деген сеымнщ растыгын дэлелдегендей едк
Тотемизмнщ жалпы сипаттарын Муханмадияр Орынбеков «^азак сеымдерЫщ бастаулары» ецбепнде былайша топтастырады:
1. Тотем туыс, жарылкаушы, кeмектесушi, ата-баба тегi ретiнде карастырылады. Тотемге кудiреттi, гажайып кабiлеттер бертед^ курмет пен коркыныш (Yрей) сезiмiн тудырады.
2. Тотемге тэн ерекше атаулар мен рэмiздер колданылады.
3. Тулга немесе топтыц тотеммен немесе рэмiздiк тургыдан сэйкестендiрiлуi кeрiнедi.
4. Тотемдк жануар немесе eсiмдiкке жакындауга, тамакка колдануга, eлтiруге тыйым салынады.
5. Тотемдiк салт-жоралар колданылады» (ОгупЬекоу 2002, В. 165).
Тотемге табыну - ежелгi халыктыц рухани казыгы. Мундай наным-сенiмдер
тYркi тектес халыктарда да белец алгандыгы анык. Ец алгашкы тотемдiк сенiмдерге байланысты кунды пiкiр калдырган галымдардыц бiрi Рашид-ад-дин екен. Оган Л. Рассонийдiц ецбектерЫе CYЙенген 6дiл Ахметовтыц мына дереп дэлел болады: «Рашид-ад-диннiц деректерi бойынша, ол кезде тYрiктер, оныц Ынде тeрт тeрттеген алты топка бeлiнетiн 24 огыз тайпасыныц эр тобы, «каршыга», <^ршт», «сары бYркiт», «суцкар», «ителп», «лашын» секiлдi «онгандардыц», ягни тотемдердiц бiрiнiц атымен аталып, кут-береке экелетiн элгi онгандарды аулауга катац тыйым салган екен. Л.Расоний сонымен катар XI гасырда кыргыздардыц кейбiр рулары сиыр, жел, тасбака, суцкар, сауыскан болып аталганын жэне тYрiктер eздерiнiц аргы тегiн бeрiден тарайды деп сенетiндiктен байрактарына каскырдыц алтын бейнеан салатынын жэне сол заманда жи кездесетiн Кeкбeрi, куртка, Бозгурт, Yкi, Жылан, Аю, Турымтай, Аккус, Бидай, Арпа секiлдi кiсi еамдерЫщ бэрi де тотемдiк сенiммен байланысты калыптасканын сeз етедi» (ДИте1оу 2009, В. 250-251). Бул
деректен байкайтынымыз, тотемдк табынудыц ^шттИ сонша, адам еамдерЫщ eзi касиетт саналган тотем-жануардыц атымен аталган.
Буган халкымыздыц «Кобыланды батыр» эпосындагы акылды эрi ажарлы Куртканыц есiмi дэлел. Жырда ол кeрiнген кек аттыга iлесе бермейтiн тектiлiгiн танытты. Алтынмен iшiн безеген, сырты ^мю ак отауын алып, кырык тYЙе казына артып, кырык кул мен кырык ^^н ертiп узатылып келе жаткан кыз куртка жол-женекей керегендИн де кeрсетедi. Куртка керсеткен кекала биенщ iшiнде кейiнiрек Кобыландыныц жан серИ болган Тайбурыл жатыр едк Тулпарды iштен таныган кыз Куртка батырга канат болар мундай сэйгул^ ез басынан биiк багалайды. КейЫ сол бурыл кулынды кырык ^н кулыктыц, кырык кYн кысырдыц сутЫ емiзiп баптайды. «Акыллыц сенщ кыз Куртка, Патшага бiтсе болмай ма?» деп Кобыландыдай батырды терецдИне тэнт еткен казак аруыныц бейнесi дараланып турды. Курткага «Эйел болдыц, амал жок, егер еркек болганда, болар ец журтка бiр тутка» деген сез бекер айтылмаган.
ТYркi тектес халыктарына ортак, ец Yлкен мацызга ие болган тотем - берк Жалпы «бeрi», «каскыр» дегенде жырткыштык, eжеттiк, кайсарлык сиякты угымдар ойга оралады Демек халыктыц бала санасындагы тэ^р^ жарылкаушы, жебеушi сондай касиетттермен сипатталса керек. «Тегiм», «туысым» деп сенген халык Кек бeрi угымын «жарылкаушы», «коргаушы», «демеушi» дэрежесiне дейЫ кeтерiп, оны уранга коскан. Оныц не себептi «Кек бeрi» аталуы жайлы К. Габитханулы езЫщ «Казак мифологиясыныц тiлдегi кeрiнiсi» ецбепнде айтып eтедi: «Оныц «Кeкбeрi» аталуы каскыр тYсiнiц кeктiгiнен туган угым емес, кайта кектен келген кек аспанныц бeрiсi - кeктэцiрдiц бeрiсi, киелi бeрi деген тYсiнiктен туган. Халык шЫде бeрiнiц «Тэцiрдiц серiсi» аталуы сондыктан» (¿аЬНИапЫу 2006, В. 31). Ягни, тэцiр деген угым аспанмен астасып жатканын байкаймыз. «Кек» деген ^ркестщ eзi «бeрi» сeзiне бiр киелiлiк, кудыреттiлiк дарытатындай.
Эбсадыков Алмасбектщ «Алаш ураны жэне бeрi тотемЬ> атты зерттеу макаласында уранга коскан «Алаш» сезЫщ осы бeрi угымымен тыгыз байланысты екендiгiн айтып, дэлелдер кел^редк 9здерiн «Каскыр тектес урпактармыз» деп санаган кене тYркi тектес халыктардыц тYсiнiгiнде «каскыр» угымыныц каншалыкты мацызды орын алатындыгын атап етедк «ТYркi тектес башкурт (бас+курт (каскыр)) халкыныц атауында да «каскыр» угымы орын алган. Казактыц Кiшi жYзiнде «Кызылкурт» деген ру атауы бар» деп жазады. (АЬЬуэа^коу 2001).
Жауга шапканда айтылатын уранныц магынасы да кездейсок болмайды. Ягни, сарбаздардыц рухын кайрап, жiгерiн жанайтын осы уран болып табылады. ¥рыс Yстiнде уранды айту аркылы eздерiнiц пiрi санайтын тотем бабасын кемекке шакырган, жауласушы жакты жецу максатында байрак кетерт, жауынгерлердi жiгерлендiрген.
К. Халид езЫщ ецбегiнде уран айтуга байланысты былай дейдi: «Казак халкыныц «уран» дейтЫ сeзi бар. Рух беру, кыздыру, жиналу, кайрат беру магынасында айтылады. ... Эр рудыц eзiне тэн ураны болады. Егер езге тайпалармен урыс-кактыгыс бола калса, «Алаш, Алаш» деп шакырады (КИа^ 1992, В. 72).
Ал А. Эбсадыков казак халкыныц eмiрiнде мацызды релге ие болган осы «Алаш» сезЫщ бeрi угымынан тарайтынын дэлелдейдi. ««Алаш» сезЫщ каскыр угымын беретiн магынасыныц тYзiлуiне кeшпелi моцfол-тYркi тектес халыктардыц кене тYсiнiгi аркау болган. Оган Шыцгыс ханныц аргы шыккан тегiн баяндайтын кене мифтiк ацыздыц тiкелей эсерi бар деп есептеймiз. Ол -моцгол тектес тайпалардыц шыгу тепн баяндайтын Алац-Кога (сулу) туралы
гане миф». Не болмаса, «Моцгол ттЫде каскыр деген угым «чино, шина, шоно» деген сeзбен берiледi. Алац когага сэуле болып келiп жYрген тотем, аруак - каскыр. Осыдан барып тYркi-моцfол тектес гашпелтер eздерiн Алац мен «шононыц» урпагымыз деп таныганга уксайды. «Алац» мен «шынныц» кiрiге бiрiгуiнен «Алаш» сeзi тYзiлген, «Алаш бабалары», «Алаш ураны» сынды угымдар калыптаскан» деген деректерде Алаш ураныныц Бeрi угымымен каншалыкты байланысты екендiгiн дэлелдеп кeрсетедi (ДЬЬуэа^коу 2001).
Дорыта келгенде, ^к бeрi-каскырдыц тотемдiк бейнесiн халыктык ой-санада мынандай образдык сипатта орныкты: 1. ^аскыр - туыс, ата-баба теп. 2. ^аскыр - жарылкаушы, кeмектесушi, коргаушы, демеушi. 3. Оган кудыреттi, гажайып кабiлеттер берiледi, курмет пен коркыныш (Yрей) сезiмiн тудырады. 4. Адамдарга каскырдыц есiмi бертдк 5.К;аскырга катысты рэмiздер колданылады, ягни байракта кeк бeрiнiц бейнесi салынды, оны уранга косты. 6. ^аскырды eлтiруге тыйым салынды.
3. Фопькпорпьщ шыгармапардагы кeкбeрi образы. Бeрiлi байракты кeтерiп, Кeк Тэцiрiге табынган гак тYрiктiц урпактары бYгiнгi тацда да eздерiнiц рухани eмiрдегi жецiстерiмен элемдi CYЙсiндiрiп, жасампаз рухтыц eлмегендiгiн паш етуде. Кец даланы ат туягымен дYбiрлеткен тYркiлердiц кeкiрек сарайы тек ерлк пен кайсарлыкка гана емес, гылым-б^мге де толы екендiгiн шежiре-жылнамалардан, ел казынасы - фольклорлык мурагаттарымыздан да кeремiз.
ТYркi тайпалары мекен еткен улангайыр далада каскырдан баска да жан-жануарлардыц мол болуына карамастан ец басты тотем етт нак осы ацды алуыныц eзiндiк себептерi бар.Тарихымызга YЦiлсек, ТYрiк каганаты деген атпен эйгiлi болган тYркi тайпалары кейiн жеке-жеке мемлекеттер курып, eздерiнiц тарихын, эдебиетiн калыптастырды. Мифологиядагы кейiпкерлердiц ортактыгын сол халыктыц генетикасынан, ежелгi дэуiрдегi наным-сенiмiнен салыстыра карап, айырмашылыгын, басты ерекшелiктерiн байкауымызга болады. Мифология саласы - алгашкы когам дэуiрiнде eмiр CYрген адамзат баласыныц наным-сенiмдерiнен бастау алган туындылар. Орталык Азия халыктарына ата-тегiн бту - багзы заманнан берi келе жаткан тYркi халыктарына тэн кубылыс. 9здерiнiц аргы тегi деп санаган жануарлардан тараганы жeнiнде мифтер шыга бастады. Осы туста тYркi тектес халыктарда Бeрiнiц угымыныц зор мацызды орын алгандыгы анык.
Кeк бeрiнi тотем туту кыргыз, каракалпак, eзбек, тэжiк халыктарыныц гурыптьщ фольклорында да жан-жакты кeрiнiс алады. 6сiресе, туыскан башкурт елi eздерiнiц улттык атауын бeрi тотемiмен байланыстырады. Мэселен, тибетттер eздерiнiц ата тегiн еркек маймыл жэне ургашы ракшасадан (орман перiсi) таратады; монголдар eздерiн кeк бeрi жэне маралдан таралдык деп санайды; телестiктер де каскырдан жэне гун патшасыныц кызынан тараймыз дейдi; ал тYрiктер гун бекзадасы мен каншык каскырдан тараганбыз деп келедi. Ягни кeк бeрiден таралдык деген пшр осы бiр ата тектен таратудан басталган. Мундагы «Кeк бeрi» сeзi еркiн, азулы, адуынды деген магынаны бiлдiредi. Кeк бeрi - тYркi мифiнде киелi угымныц бiрi. ^аскырды тYркiлер «бeрi» дейдi (монголша - шино, чинно).
^не тYркiлер каскырды Кeк Кдот деп те атаган. Кeк дегенiмiз - кeк тYC, кeк аспан. Ал тYрiктiц «курт» дегенi казактыц «куртылу» деген сeзiнiц тYбiрi. Демек, кeк бeрi тYркiлердiц тайпасын ажалдан аман алып калган, гак аспандагы Кeк Тэцiрiсiнiц eзi жiберген ерекше касиеттi жануар. Хакастыц «Албынжы» эпосында Ах пуур (Ак бeрi) - Албынжы батырдыц сенiмдi серiгi болган деседi. Алтайлыктардыц «Ак Тойчы» деген батырлык жырында да ак бeрi Ак Тойчы батырдыц сенiмдi серiгi болып кeрсетiледi. Башкурт халкыныц атауы да бeрiге
табынудан шыккан деседк Башкыр, Башкорт деген атау сезбе-сез алганда «Бас 6epi», «Арлан 6epi», каскыр Yйiрiн бастап алда жYретiн «Кекжал 6epi» деген угымды бiлдiредi. Кыргыз дастандарында да ец дацкты батырларды «Кекжал бeрiлер» деп атаган екен. Ец жYректi, ец батыл, ец ежет адамдарды эзербайжандар «каскырдыц жYрегiн жуткан», «бeрiнiц улы» деп дэрттейдк Геек бери деген есiм мунда кец тараган. ТYрiкмендер мен езбектерде той Yстiнде «Геек бeрiге» кыз узату салты да сол тотемге табынудан шыккан. Бeрiнiц кайсарлыгын, ежетттИн ескере отырып, дYниеге мыкты урпак келтiру макстаын кездеген болып табылады.
«Коркыт ата кiтабы» деген эпоста оныц кейiпкерлерiнiц eмiрiнде киелi, касиетт каскырдыц мацызы Yлкен екендiгi айтып eтiледi. Бeрi саха басылары табынатын ец касиеттi жануар болып табылады. Саханыц ацыз-ертегiлерiндегi желеп-жебеушi рухтыц тогыз улы каскырларга уксайды.
Тарих беттерЫ парактасак, eздерiн осы касиеттi кене тотемнен тарадык деп санайтын Половшылар (кыпшактар мен кумандар, ягни далалыктар) ордасы да бeрiге табынган. Орданыц ханы Боняктыц eзi осы касиетт табынудыц бас абызы болган. Генеалогиялык мифтерден, ел арасында кец таралган ырымдар мен гурыптардан, халыктык ем-домдардан, эпос пен шежiрелерден каскыр угымын кездестiруiмiз кек бeрiнiц тYркi халыктарыныц фольклорында киелi жануардыц катарына жогаргы Тэцiрлiк кудiреттiц децгейiне дейiн кетертгеынщ белгiсi.
Каскырдыц эртYрлi мYшелерiн тумар ретЫде тагу Еуропа елдерiнде де кец таралгандыгын келесi мысалдар дэлелдей алады. Каскырдыц азу тiсiн тYрiктер тумар гып таккан. Германия мен Францияда каскырдыц жагын тiл мен суктан сактайтын корганыш ретiнде еакке такса, Сицилияда жылкыны тiл-кeзден коргау Yшiн корага каскырдыц куйрыгы мен eлi сауысканды, жарканатты iлетiн болган. Ресейде де каскырдыц куйрыгы кеп аурудыц алдын алады деп есептелген. Каскырдыц ™н, куйрыгын зулым ^штерден коргану Yшiн тагып, eтi мен терiсiн емге жаратса, каскырдыц жарып кетуiнен сактану Yшiн пайдаланады.
Каскырды киелi деп табыну казак баксыларыныц арасында да сакталган. Жебеушiсiн шакырып, баксылык eнерiнiц шыркау шегiне жеткен кезецде кемекке кекжал бeрiнiц ененсi каншык каскырды, алты карыс аш каскырды, азуы eткiр, ашулы жас каскырды шакырады. Ал казактар малды бэле-жаладан сактайды деп жаца коныска mm койган. Каскырдыц азуы мен тырнагын, жалы мен куйрык жYнiн жас сэбидi кез тиюден сактайды деп беак аркасына iлген. Ягни, бeрi басы бейнеленген заттар билiк пен ерлктщ, eрлiк пен тектiлiктiц нысаны болган. Бeрi рухыныц кашан да желеп-жебеп жYретiндiгiне сенген халыктыц танымын байкатады.
Жануарлар эпосыныц iшiнде ец кеп таралган, кез келген елдщ фольклорлык туындыларында мол ушырасатын кейткер - каскыр болып табылуы тепн емес. Шыгармалардыц басым кeпшiлiгiнде ол когам eмiрiнiц сан кырлы аспекттерЫ ашатын, халыктыц дYниетанымын eрнектейтiн символ тYрiнде берiледi. Мэселен, тYркi халыктарыныц нанымында каксыр - рудыц тотемi немесе нагуал, каскыр - Тэцiрi мен пенделердiц арасын байланыстырушы ^ш немесе шаманныц ие-кыласы, каскыр - адам не сикыршы ретiнде сомдалады. Казак ертегiлерi, ацыз-эцгiмелерiнде каскырдыц тагылык сипаты, табиги кылуасы аскан бтктткпен суреттеледi. Алайда оныц табигаттагы кайсарлыгы мен сактыгына карамастан бiрде ашкездктщ, бiрде акымактыктыц, бiрде коркаулыктыц символы тYрiнде eрiлiп, тыцдаушысыныц
танымында жагымсыз угым тудыратын тустары да аз емес. Осы жайттар каскыр символикасыныц курылымын аса кYPделендiре тYседi.
ТYркi халыктарыныц фольклорында каскыр бейнесi тYрлi жанрларда: гурыптык поэзияда, эпостык жырларда, паремеологияда, халыктык прозада алуан калыпты кездеседi. Осы жанрлардыц барлыгында каскыр негiзiнен Yш тYрлi тYCпен, атап айтсак, кек бeрi, ак каскыр жэне кара каскыр болып бейнеленедi. Каскыр бейнеанщ булайша eзгерiп отыруыныц символикалык мэн зор. Табигатта кек жэне кара каскырдыц кездеспейтiнi белгiлi. Галымдардыц мэлiметi бойынша олар кара-коцыр (меланистi), сур (хромистО жэне ак (альбинос) тYCтi болады екен (Makridin 1978, B. 10).
Халкымыздыц мифтерiнiц барлыгында дерлк бeрi iлкi баба, жорыктардыц сэтттИн реттеушi, кектен келген кeмекшi ретЫде берiледi. Мифологиялык сарындагы ертегiлердiц де непзп аркауы - бeрiнiц адамдарга тылсым сикыр элемiмен байланысы те^репнде eрбидi. Алайда, ертегiлердiц кeпшiлiгiнде каскыр акымак, каскей, комагай хайуан ретЫде суреттелетiнiн айта кеткен жен. Бiз муныц себебiн миф пен ертепнщ жанрлык ерекшелiгiнен iздегендi жен кердк. Бiр кездегi тотемдiк бабалар туралы мифтердiц орнын кей жан-жануарлардыц пайда болуы туралы сырткы тYP-кейпiне не кимыл эрекетiне байланысты туындаган этиологиялык ертегiлер басады. Тотемдiк сеымнщ жойылып, табиги кубылыстар, жан-жануарлар дYниесi туралы жацаша танымныц калыптаса бастауы соны ертегiлердi дYниеге келуiнiц алгышарты болып табылады.
Ертеден келе жаткан ацыз-эцгiмелер, мифтердiц едэуiр негiзгi белИн кытай жылнамаларынан кездестiретiнiмiз анык. Сэбетказы Акатайдыц «КYн мен келецке» ецбепндеп бiздiц эрамызга дейiнгi Ill гасырда eмiр CYрген кытай жылнамашысы кел^рген мына миф каскыр, бeрi угымдарыныц Yлкен бiр мемлекеттiц пайда болуымен жиi байланыстыратынына дэлел: «Гун шаньюйЫщ эйелi босанып, дYниеде тецдес жок екi сулу кызы туыпты. Бекзадалар бул кыздарды кудай екен деп ойлап калыпты. Шаньюйдщ eзi де:
- Мундай аруларды адам баласыныц колына устатуга бола ма? - деп кыздарын тэцiрiге багыштапты. Шаньюй астананыц солтYCтiк жагынан биiк камал соктырып, екi кызын сонда устап, eзi кYндiз-тYнi тэцiрiге жалбарынып, кыздарын кабыл алуын тiлептi. Арада Yш жыл еткеннен кейiн анасы кыздарын кайтарып алмак болады, Шаньюй уакыты жеткен жок деп, руксат бермептк Осы окигадан кейiн бiр жыл еткен соц каскырдыц кэрi арланы камалды кYндiз-тYнi торып жYрiп, астынан апан казып алып, iшiне юрт, улып жатып алыпты. Кыздыц бiрi:
- Атамыз бiздi тэцiрiге табыс етемiн деп осы камалга камап отыр. МYмкiн осы каскырдыц тэцiрiмен байланысы бар шыгар, - деп каскырдыц койнына бармак болганда, екiншi кыз шошып: Каскыр - хайуан, ата-анацды корлама! -деп шыцгырып жiбередi. 6лгi кыз айткан сезге кулак аспай, каскырмен косылып, ул табады. Осы улдан тугандар кебейе келе Yлкен мемлекет болады» (Akatay 2011, B. 73-74).
Адамзат баласыныц каскырды тэцiрiге балауын осы ацыздан байкауымызга болады. Бул ацызда кене тотемдк сарынныц тутасканы байкалады. Егер де шыцгыс эулетi туралы казак ацызында тотемдiк субъект -сэуле, нур болса, ал мына гун жайындагы ацызда бeрiнiц арланы еркек юндктщ кызметiн аткарып тур. Эдетте рулар мен халыктардыц тогысуы салдарынан тотемдер бiр-бiрiне араласады. Муныц езЫщ себебi бар. Оны Сэбетказы Акатай eзiнiц ецбегiнде былай келтiредi: «Гун ордаларыныц орнын баскан тYркi каганаты тайпалык бiрлестiктердi басып-жаншып, eзiнiц саяси ектемдИн
орнатканы белплк Осыныц нэтижеанде эр тYрлi тотемдерге табыну салты жойылып, саяси Yстемдiк жYргiзушi тайпаныц тотемiне багынды. Ол тотем-тYPкiлердiц Yстемдiк етушi эулетi Ашинаныц nipi - Кек 6epi едi. Кек берЫщ суретi тYPкiлердiц согыс жалауында желбiредi» (Akatay 2011, B. 74).
Халкымыздыц ертегiлерiнде каскырдыц бейнесi жан-жакты ашылады. Хайуанаттар кене ертеплерЫ ацдасак, кейбiреулерiнде ете кене заманды, жанды, жансыз табигат турасындагы булдыр тYсiнiктердi байкаймыз. Ондай ертеплер хайуанаттармен байланысты туган мифтiк, д^дк тYсiнiктердi, эр хайуанды гажайып сикырлы сыры бар деп таныган тотемдк тYсiнiктi ацгартады.
Бул женде мифт, дiндiк жэне угым-нанымдар кеп ертеплердщ тууына тYпкi себеп болганын есте туту кажет. Сол ретте казак халкыныц кейбiр ац, кус, хайуанат жеынде ете ескi замандарда сол жануарларды гажайып сикырлы сыры бар деп таныган ескiлiктi, шалагай, булдыр угым-наным, жартылай дiндiк тотемдiк тYсiнiк бар екенiн кeремiз. Ертегiлерден гажайып кYшiне, кудiретiне катты сенгендiктен иланып, соларга табынгандьщ байкалады.
^азак халкыныц ертегiлерiнде сенiм-нанымдарfа кеп орын бертгендИ байкалады. Ягни, мифтiк, тотемдiк наным. Сондай ацныц бiрi казак ертепанде каскыр болады. Ондай ертегiлерге «^аскыр мен жiгiт», «Сырттандар», «Сырттанныц ажалы», «Ак каскыр», «КYЙеу каскыр», «каскырдыц камкорлыгы» т.б. жаткызамыз. Бiзге мэлiмi казак ертепанщ iшiнде каскыр ею тYрлi эцпмеленедк Бiр тYрiнде, ец ескi тYрiнде, каскыр ертегi Ынде эрi каскыр, эрi адамзат баласына киелi дос болып бейнеленедi. Екiншi тYрiнде каскыр езЫщ тагыльщ каскей мiнезiмен суреттеледi.
«Сырттандар» ертегiсi былай басталады: «Бурында бiр байдыц жалгыз баласы болыпты. Байдыц кадiрлi улы да, кызы да сол екен. ^ндерде бiр кYн элгi байдыц баласы уйыктап жатып, тYC кередк ТYсiнде бiр кара каскыр жейЫ деп, баланыц аягына аузын сала бергенде, бала шошып оянады. Сейтт, бала осы тYCтi кYн сайын кeретiн болады. Бала тYнде уйкы, кYндiз кYлкi кере алмайтын болады» (Fairy tales 1988, B. 55). Окига сэуегей карияныц жоруымен байланысады. Окигага каскырдыц, иттiц, жiгiттiц сырттаны, аттыц тулпары араласады. Ертегiде каскыр нактылы айкын, кастан кYш, адамга еш, зулымдыктыц жиынтык бейнесi болып кейттеледк ^аскыр сырттаны жалгыз баланы жемек болады. Баламен бiрге оныц ажалы бiрге тугандай болады. Сол жИтпен бiрге оныц дос серИ болып, ажалына арашашы болып, кулын-тулпар да коса туады. Кейiн жИтке жэрдемшi болып, ит сырттаны араласады. Сол ат, ит достыгы аркылы каскыр сырттаны жецiлiп, бала мен жИт аман калады да, Yлкен сыннан жецiспен eтедi. Жiгiттiц султаны, иттщ сырттаны, аттыц тулпары, каскырдыц сырттаны тертеуЫщ талас, бэсекесi туралы бул мифологиялык сюжет баска халыктарда кездеспейдi. Хайуандарды пiр туту нанымы осы ертегiден де кeрiнiс табады. Ертегiде каскырдыц сырттаны деген угымды калыптастырган халыктыц бeрiге деген курмеД сенiмi жатыр.
«Сырттанныц ажалы» ертепа жол жYрiп келе жаткан жолаушыныц кездейсок каскырдыц сырттанына кездесуiнен басталады. «^н кеш болып намаздыгер болганда элгi каскырдыц сырттаны бiр улып жiберген екен елу шакты каскыр жиылып калады. Бейшара жолаушы шын ажалыныц жетуiн бiлген соц кездщ ушында карайган агашка карай атын босатады. Сол шабыспен каскырларга жетюзбей агашка барып, атын агаштыц тYбiне коя салып, eзi шыбын жанын коргалау Yшiн Yлкен агаштыц басына шыгып кетедi» (Fairy tales 1988, 62). Окига осылайша ерби келе, атынан, eзiне кемекке келген иттен айрылган жолаушыныц байга иттiц сырттанын тауып берумен аякталады. Бул ертегще каскырдыц зорлыкшыл бейнесi сипатталган.
«Ак каскыр» ертепанде жас жИт жат Yцгiрдiц iшiнде ак каскырга, каншык каскырга Yйленедi. Каскыр ^йеуЫе кырык кYнге дейiн шыда, не керсец де, кeнбiс бол дейдк Кырык кYнге дейiн ол каскыр кейпЫде болады да, артынан эсем сулу адамзат калпына тYседi. Елден аскан акылды, асыл жар болып шыгады. Сынына шыдаган ерЫ бак-дэулетке жеткiзедi.
«КYЙеу каскыр» деген ертегще жас, сулу кызды каскыр ^йеу болып алады. Басында, кызды айттыра келгенде, кара жорга ат мУп, кара кулын жаргак кит, кара тYлкi тымагы бар, элемде жок сулу, сымбатты жалгыз жИт болып, айттырып алып кетедi. Оцаша шыккан соц, аунап тYсiп, кекжал каскыр болып шыгады. Бул ертеп эйелдiц халiн кайгылы кYЙде суреттеумен катар каскырды адамга катал, ерекше ^ш иесi кылып сипаттайды. Киел^ сикырлы жау етiп улгайтып керсетедк Ягни, бул ертегiде адам затын кубылып алдайтын кас кYш болып суреттеледк
Тотемдiк наным кец етек алган кезде туындаган шыгармаларда тю тек-ата ац болып табылды. Ол кектен нур кейпЫде тYсiп, керемет кайсар, ежет урпактыц ата-бабасына айналды. Ал, жарык сэуле-нурдан ац емес адамныц сомдалуы кейiнгi жануарлар культЫщ аруактар культiмен ыгыстырылган кезiне тэн. Каскырдыц жол таба алмай кысылган шакта кемекке келуi де оныц тотемдiк кейпiмен астасады. Ал жас нэрсетен емiзу мотивi бертiнгi патриархат дэуiрiнiц жемiсi. Мунда каскырдыц тю - бабалык рeлi толык жойылады. Баланыц эке-шешесi кеп жагдайда карапайым адамдар. Алайда бала Кудiреттiц калауымен тiрi калып, эмiршiге айналады. Мунда каскыр Кудiреттiц жарлыгын орындаушы. Каскырды Тэцiрi итi деп кабылдайтын казак, тува, якут, грек журтыныц мифтерi де осы кезецнiц жемiсi.
Жырткыш ацдар алдында табынып, оларды кие тутса зиянын тигiзбейдi деген угымныц жойылуына табиги зацдылык, адамзат когамыныц iлгерi жылжуы себепшi болды. ©йткеы, адамдар хайуандарды туыс санап, ел^руден кашканымен олардыц адамдарга тигiзген залалы бэсецдеген жок. Осыдан келiп, каскырлар туралы тотемдiк наным керi ысырылып, фольклор сахнасына хтоникалык хайуанныц кейп шыгады.
Осындай нанымдар «каскыр - адамга дос рух» жэне «каскыр - адамга кас рух» деген ею кезкарастыц eрбуiне септiгiн типздк Адамга дос рух ретiнде каскыр мынадай кызмет аткарады:
а) баксыларга ие-кыла болып, баксылык ойын кезiнде жэрдемдеседi. Адам жанына араша тYсiп, аурудан айыктырар жолды керсетедк э) ертегiлерде бас каhарманfа жолыгып, оны муратына жеткiзедi, адал досына айналады. Ал кас рух ретЫде ол мынадай каскeйлiк жасайды:
а) ликантроптар (кене гректерде), агызмалдар (абхаздыктарда) адамдарга ауру жiбередi. э) жапандагы жолаушыларды eлтiрiп, малды жарады. Тургындарды шыгынга батырады.
Осылайша, миф пен ертеплердеп каскыр бейнесiнiц берiлу барысындагы мынадай сюжеттiк уксастыктарды атап ету керек:
1. Каскыр мен адам некелеседк Мифте мундай некенщ нэтижеане бYтiндей бiр халык дYниеге келт, куатты, iргелi елге айналады. Каскыр жогаргы сананыц иесi ретiнде бейнеленедк Ал, ертегiде каскыр мен адамныц некелесуi шытырман окигалардыц eрбуiне себепшi болады. Мундагы басты мэселе олардан урпак таратып, eсiп-eнгенiн баяндау емес, ертепнщ бас кейiпкерiнiц макста-муратына жету жолындагы кездескен киыншылыктар пен тоскауылдарды жецу ретiн эцгiмелеу болып табылады.
2. Каскыр мен адам баласыныц одагы. Мифологиялык ацыздарда каскыр кысылган халыкка кектен нур кейпЫде тYсiп, ажалдан арашалайды. Жорыктарда колды бастап, кешкенде жол кeрсетедi.
Адам санасыныц тотемдiк тYсiнiктен ада болуы хайуанаттар туралы ертегiлердiц мазмунына да тYбегейлi eзгерiстердi енгiздi. Табиги кубылыстардыц алдындагы коркыныш бултын аздап серпе бастаган ата-бабаларымыз бiрiншi орынга адамды, оныц кайсарлыгы мен амал-айласын шыгарды. Халык санасындагы осындай езгерютерге сэйкес каскырлар жайындагы ертегiлердiц де темендегщей топтары пайда болды: халык турмысынан мэлiмет беретiн архаикалык ертеплер, ата-бабаларымыздыц жаратылыс пен оныц купия сырлары туралы ой-корытындыларыныц тYЙiнi -этиологиялык ертегiлер, сатиралык ертегiлер.
Архаикалык ертеплерде каскырды анык хайуан етт суреттейдi. Оныц eзiне тэн мЫез-кулкы, iс-эрекетi, адам баласына тигiзетiн зияны кeрсетiледi. Ертегiнiц екiншi тобы - этиологиялык ертеплерде каскыр табигатына гана тэн ерекшелiктер сез болады. Каскырдыц ел кeцiлiн аударатын ец басты ерекшелiгiнiц бiрi - оныц улуы. Дала тeсiн тiтiркендiрiп, тYн карацгысын жацгырта улыган каскырдыц даусы адамга коркыныш-Yрей уялатытына сeзсiз.
Оны агылшын жаратылыстанушысы О.Тэннердiц: «Специалисты точно не знают, что именно побуждает волков выть. Возможно так они подают сигнал отбившимся членам стаи, или предупреждают соседние стаи, что здесь их территория, или передают какие-то другие, не столь очевидные сообщения. Некоторые же полагают, что волки как и люди, просто поют, когда им этого хочется» деген ойынан кeремiз (Tanner 1980, B. 62). Ал, казак халкыныц «Каскыр неге улиды?» деген ертепанде каскырдыц улу себебi былайша тYсiндiрiледi: «Халык деген кедейдщ жалгыз улы бiрнеше шеп тамырын кайнатып, каскырды ел^ретЫ дэрi жасайды да оны жемтке сеуiп, корага жакын жерге тастайды. Комагайлау бiреуi келген бетiнде арс етт, жемтiктi кауып eтедi де: «У-у-у», - деп мурнынан шаншыла кулайды. Содан берi каскырлар: «У-у-у», - деп улиды екен (Fairy tales 1988, B. 110). «Каскырлар бiр-бiрiмен улып сeйлеседi» деген угым казак халкында да бар. Мэселен, «Сурмерген» деген ертегiде каскыр улу аркылы мергендi жейтiнiн ескертсе, «Акымак каскыр» атты ертегiде «Баглан козымды ертiп келемiн» деген койга алданган каскырдыц элi кYнге дейЫ кеш болса улып, оны шакыратындыгын баяндайды.
4. Корытынды. БYкiл тYPкiлер кауымы Yшiн «Кек Тэцiрi», «Кек берЬ> сeздерi киелi, кадiрлi де касиеттк «Кeшпендiлер» деп аталган бабалардыц кешЫе енген бар казактыц да жан жYрегiнде сакталган, куранныц аятындай жатталган угым екенi анык. Кек берЫщ тотемдiк бейнесi халыктыц рухани мэдение^мен етене байланысты болды. Кезiнде жебеушi рух, нагуалга айналган Бeрi тYсiнiгi казiргi уакытта да халыктыц руханиятынан ажырап калмады, эр тYрлi наным-сеымдер, каскырга байланысты адам есiмдерi, ру атаулары жырткыш ац ретiнде гана емес, «киелi жануар» деп санауымызга себепшi болады. Фольклорлык шыгармаларда каскыр образы катыскан ацыз, миф, ертеплерде оны ею тYрлi кейiпте керсетедк Бiрi - адамга дос, екiншiсi -адамга кас. Кекжал ацныц бойындагы кайсар касиет улттык мЫездщ калыптасуына дэнекер болады. «Кек БерЫщ урпагымыз» деген концепт кYллi тYPкi журтында мэцгiлiкке орын тептi. Каскыр халыктыц дЫи наным-сенiмiн, дYниетанымын танытатын, бiрде тотемдiк тулгада, бiрде жырткыштык кейiпте берiлетiн жан-жакты сомдалган, кYPделi кейiпкер болып табылады.
Мифтерден, ацыздардан, ертеплерден жан-жакты образы ашылып, эволюциялык тYPfыдаfы сомдалу функциялары аныкталды.
Осылайша каскыр бейнес бiрте бiрте дами калыптасып, жазба эдебиетте де керЫю тапты. Казак эдебиетЫде ерекше шеберлiктi кажет ететЫ такырыпка айналды. М. Эуезовтiц «Кексерек», М. Маfауиннiц «Каскыр-Бeрiсi» мен «ТYЙешi Камбар», F. Кулахметтiц «Yйiрi жок кекжал», Д. Рамазанныц «Кекжал», А. Алтайдыц «Туажат» жэне тагы да баска шыгармаларда Кек бeрiнiц жеке керкем бейне ретЫде жасалуына YЦiлсек, тотемдiк-мифтiк угымдар мен фольклордагы суреттелуЫен кеп eзгерiске тYсiп, классикалык образ дэрежеане дейiн кeрiнгенiн байкар едк Казак эдебиетiндегi жэне элем эдебиетЫдеп каскыр образыныц сомдалу эволюциясын салыстырмалык, типологиялык тургыда гылыми зерттеу алдагы кYннiц мiндетi.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Ахметов 6. TY6i TYPKi еркениет. - Алматы: Арыс баспасы, 2009. - 344 б.
2. А^атай С.Н. kyh мен келецке: гылыми-танымдыщ ацсар. Тарихи материалдар. - Алматы, 2011. 424 б.
3. ббсадыщов А. Алаш ураны жэне берi тотемi. Каза^ эдебиетi. - 2001. - №12.
4. Габитханулы К Каза^ мифологиясыныц тiлдегi керiнiсi. - Алматы: Арыс, 2006. 168 б.
5. Ертеплер. I том. (Жауапты шыгарушы Т.Алпысбаев) - Алматы: Жазушы, 1988. - 288 б.
6. Макридин В.П. Волк. Окраска опущения и его строение. Крупные хищники и копытные звери. -Москва: Лесная промышленность, 1978. - 195 б.
7. Орынбеков М. Каза^ сешмдерЫщ бастаулары: О^у хуралы. - Алматы: Каза^ университетi, 2002. 200 б.
8. Тэннер О. Медведи и другие хищные звери (пер.с англ. П.Гурова) - Москва: Мир, 1980. - 277 с.
9. Фрейд З. Тотем и табу.- СПб -М.: Олимп; ООО «Издательство АСТ-ЛТД», 1998. - 448 с.
10. Халид Курбангали. Тауарих хамса (Бес тарих). - Алматы: Казахстан, 1992. - 304 с.
References
Akatay 2011 - Akatay, SN 2011, Kun men kolenke: gylimy- tanimdik ansar. Historical materials. Almaty, 424 p. (in Kaz).
Ahmetov 2009 - Ahmetov, A Tubi turki orkeniyet, Arys publishing house, Almaty, 344 p. (in Kaz). Abdysadikov 2001 - Abdysadikov, A 2001, Alash urany zhane bori totemi, Kazakh literature, №12. (in Kaz).
Gabithanuly 2006 - Gabithanuly, K. 2006 Kazak miphologiyasinin tildegi korinisi, Arys, 2006, 168 p. (in Kaz).
Fairy tales 1988 - Fairy tales, Т. I (Responsible for the release T. Alpysbaev), Writer, Almaty, 288 p. (in Kaz).
Makridin 1978 - Makridin, VP 1978, Wolf. Painting of omission and its structure. Large predators and
hoofed animals, Forestry, Moscow, 195 p. (in Rus). Orynbekov 2002 - Orynbekov, M 2002, Kazak senimderinin bastaluy. Tutorial, Kazakh University, Almaty, 200 p. (in Kaz).
Tanner 1980 - Tanner, O 1980, Bears and other beasts of prey (per.s P.Gurova Eng.), Mir, Moscow, 277 p. (in Rus).
Freud's 1998 - Freud's, Z 1998, Totem and Taboo, Olympus, Sankt-Petrsburg, 448 p. (in Rus). Khalid 1992 - Khalid Kurbangali 1992, Tauarih hamsa (Five History), Kazakhstan, Almaty, 304 p. (in Kaz).
Образ серого волка в тотемных понятиях и фольклоре
Смагулов Жандос Кожахметович
доктор филологических наук, профессор Карагандинского государственного университета имени Е.А. Букетова. 100024 Республика Казахстан, г. Караганда, ул. С. Муканова, 1. E-mail: Jandossmagulov@mail.ru
Аннотация. Для всех народов турецкого происхождения тотем волка имеет огромное значение. Тюркские народы, в том числе, казахи, считают себя вышедшими от волков и уважают волка за его отличие от других животных. Волк - свободолюбивое, гордое, мстительное, сильное животное, и эти качества тюрки приписывают себе, тем самым, подчеркивая сходство с волком. В генеологической мифологии тюркских народов волк является освободителем вражеской засады, лидером войск, а также, опекуном детей-сирот. В тотемном, мифологическом восприятии народа волк стал святым и почитаемым животным.
В статье рассматривается с научной точки зрения эволюция концепции образа волка в тотемных понятиях и фольклорных произведениях казахского народа.
Ключевые слова: тюркоязычные народы; казахский народ; тотемные понятия; фольклор; образ серого волка; эволюция концепции образа волка.
The image of a gray wolf in totemic terms and folklore
Smagulov Zhandos Kozhakhmetovich
Doctor of Philology, Doctor of Philology, professor of E.A. Buketov Karaganda State University. 100024 Republic of Kazakhstan, Karaganda, 1 S.Mukanov street. E-mail: Jandossmagulov@mail.ru
Abstract. For all the peoples of Turkish origin, totem of the wolf has great importance. Turkic people, including the Kazakh believed that they came from wolves. They all respect the wolf among other animals. Wolf is a freedom-loving, proud, vengeful, masculine and powerful animal. These qualities are attributed by Turkic people to themselves, thus emphasizing their similarity to the wolf. In the genealogical mythology of the Turkic peoples, the wolf is the liberator from the enemy ambush, the leader of the troops, as well as the guardian for orphans. In the totem, mythological perception by people, the wolf became a holy and esteemed animal. The article deals with the scientific side of the evolution of the wolf image concept in the totem concepts and the folklore works of the Kazakh. Keywords: Turkic people; the Kazakh; totem-mythical concepts; folklore; the image of the wolf; evolution of the wolf image.
