CC BY
27
УДК 8204
TYPKi бтктас жырларыньщ эдеби-кeркемдiк сипаты
Желбайулы Yрiмжiбай
1ле педагогикалык унверситетшщ профессоры. 835000 КХР, ШYАР Кулжа к., Азат к-ci, 298. E-mail: ub.j@163.com
Тушн. Макалада «^лтепн», «Бтге каган», «Тоныкек», «Онгин» жэне «^льшор» тэрiздi ежелп TYPKi бiтiктас жырлары жанр поэтикасы тургысынан карастырылады. Ежелгi TYPKi бтктас жырларында кетерiлген такырып, олардыц жанрлык сипаты, композициялык курылысы, образ сомдаудагы шеберлiгi, фольклорлык сарынмен Yндестiгi ттге тиек етiледi. Автор ежелгi TYркi бiтiктас жырларыныц эдеби-керкемдiк сипатын ашып керсетуге кулшынады, бул шыгармалар кезкелген тарихи жырларда болуга тиiстi керкемдк талаптарга толык сэйкес келедi деген тужырымга келедi.
TYЙiн сездер: тYркi бiтiктас жырлары; фольклорлык сарын; керкемдк сипат.
Ежелгi Моцгул Yстiртi мен казак сахарасында, Кытайдыц батыс терютт мен орта Азяда кезiнде кептеген кешпендi улыстар мен тайпалык одактар, iрi кагандыктар емiр CYPдi, бiрак оларда жазба эдеби тт дэстYрi болмады. Заманымыздыц 6 гасырына келгенде осынау улы дала теане ежелгi тYркiлер ез билтн жYргiзе бастады. Олар аса кудыретт кYш ретiнде Шыгыс Азия мен Орта Азияныц, Батыс Азия мен мацындагы аудандардыц еркениетiне, дамуына белсене араласып, кYштi ыкпал жасаумен бiрге, бiрiншi болып, тYрiк бiтiк жазуын тауып, ездерЫщ бай жазба тарихын, шугылалы мэдениетiн керкем тiлмен тас ютаптарга ойып ернектедi, сейтiп, артына мэцплк мура етiп калдырды. Ежелп тYркiлер жагынан калыптаскан бул жазба эдеби тт дэстYрi уксамаган тарихи себептерге байланысты iз-екшесiн баса келген жазу тYрлерiнщ езгерyiне карамастан, кейЫп тYркi халыктары жазба эдеби т^ мен керкем эдебиетЫщ дамуына непз болып каланды.
Алгаш, 1893 жылы, Дания галымы В. Томсен ежелп TYPкi бiтiк жазуыныц жумбак сырын шешiп, тYркiтанy гылымыныц калыптасуына жол ашканнан казiрге дейiн эр ел галымдары тYркiтанy гылымыныц тYрлi салаларында, эсiресе кулпытас мэтiнiн шешiп, оку саласында елшеyсiз жумыстар iстедi. Сейтт, ежелгi тYркi жазба ескерткiштерiн тану, оныц тiлiн, эдеби, тарихи жэне мэдени мэын аныктауда мол табыстарга кол жеткiздi. Десе де, гасырдан гасырды кектей етiп бiзге жеткен бул ескертюштердщ ашылмаган жумбак сырлары, терецдей зерттеyдi кYтiп турган мэселелерi элi де ушан-те^з. Бiз бул макаламызда жанр поэтикасы тургысынан, ежелп тYркi бiтiктас жырларында кетерiлген такырып пен фольклорлык сарын, жанрлык сипат пен таным-нанымдык негiз, композициялык курылыс пен образ сомдаудагы шеберлк сынды мэселелердi тiлге тиек етемiз. Кыскасы, кYллi тYркi жазба эдебиетЫщ бастау кайнары болган, ежелгi тYркi бiтiктас жырларыныц эдеби-керкемдiк сипатын ашып керсетуге кулшынамыз.
1. Бiтiктас жырларындагы Heri3ri такырып жэне фольклорлык сарын. К^рге дейiн Кытайдыц солтYCтiгi, Моцгол Yстiртi, Сiбiрияныц шыгыс- о^стт жэне Орта Азияныц улан-байтак ецiрлерi мен Еуропаныц шыгыс аудандарынан ежелгi тYрiк бiтiк жазуында хатталган 500 ден астам жазба мура байкалды. Бул муралардыц зор белiгi кулыптастарга, тас ескертюштерге ойып ернектелген. Будан сырт, тYрлi металдан, кYЙдiрiлген саз балшыктан жасалган буйымдарга, сондай-ак, агаш ютаптар мен сапасы алуан тYрлi кагаз кiтаптарfа жазылгандары да табылып отыр. Бул муралар ежелгi тYркiлердiц жазба эдеби тт муралары деп каралганымен, олардыц бэрiн тYгелдей керкем эдебиет
децгейндег авторы бар шыгармалар деп карауга келмейдк Тек булардыц шндеп эйгiлi кагандар мен батырларга, халык кадiрлеreн колбасылар мен даналарга арнап тургызылган кулпытастарга ойып ернектелген, батырлык-эпостык жыр Yлгiсiндегi бiр белiм туындылар гана керкем эдебиет децгейндеп шыгармалар деп каралады.
Демек, бiз тiлге тиек етiп отырган ежелгi тYркi жазба эдебиетi — соцгы тYрiк кагандыгы тусында дYниеге келген, тутас бiр дэуiрдi, ягни ежелгi тYркi кагандыгы курылган 522 жылдан ежелгi тYPкi кагандыгы жойылган 744 жылга дейiнгi аралыкта шынайы емiр CYрген тарихи тулгаларды, нактылы тарихи окигаларды, сол дэуiрдiц тарихи шындыгын негiзгi аркау, басты такырып ете отырып, керкем де мэнерлi тiлмен, тарихи реалистiк Yлгiде, батырлык-эпостык сарында, ежелгi тYркi бiтiк жазуымен каралы кулпытас (мэцгтас) бетiне кашап ернектелген каhармандык ерлiк жырлар шогырын керсетедi. Атап айтсак, бул жырларга «КYлтегiн кулпытасы», «Бiлге каган кулпытасы», «Тоныкек кулпытасы», «Онгин кулпытасы» жэне «^лншор кулпытасы» катарлы тарихи ерлк жырлар шогыры енедi. Бул жырлар шогырында кетерiлген езектi ой — каза болган эйгiлi тарихи тулгалардыц ел мен жерi Yшiн жасаган жанкештi жорыктарына, асыл касиеттерiне, енегелi iстерiне мадак айту, мэцгге калдырып, соцгы урпакка жеткiзу, оны Yлп етiп, елдi береке-бiрлiкке шакыру, тYркiлiк ерлiк рухты ояту, сол аркылы ежелгi тYркiлердiц ешкен Yмiтiн кайта тутандырып, кулаган шацырагын кайта кетеру, елдi егемендi ел, халыкты каганатты халык ету, сейтiп, кагандыктыц ырысын шалкытып, бейбiт емiр орнату болып келедi. Ал тэцрлк-шамандык наным-сенiм — бул жырлардыц рухани негiзi, танымдык, сана-сезiмдiк тiрегi болады да, тэцр, умай ана, киелi жер мен су кашан да ежелгi тYркiлерге медет берiп, шапагатын тигiзiп отыратын кудiреттi кYш ретiнде керсетiледi.
^ыскасы, бул жырлардагы кетерiлген такырып пен езект ой, наным мен сенм, тарихи шындык пен тарихи окига, уакыт пен кецстк уксас болып келедк Десе де, бул жырлардыц композициялык курылысы, эрбiр жырдагы неМзИ мазмун, бас кейiпкер, ягни, тарихи тулга, ойды бейнелеудегi керкемдiк шеберлк алуан тYрлi болып, негiзгi такырып пен езект ойды эр кырынан толыктап, кемелдендiрiп отырады. Сейтiп, бул жырлар шогырынан ежелгi тYркi кагандыгы дэуiрiнiц керкем эпопиясы, тарихи галлерясы калыптасады.
Фольклор — жазу-сызуы болмаган багы замандарда емiр CYрген халыктыц ата-бабалары шыгарып, пайдаланып, урпактан-урпакка аманат етп, соцгы дэуiрге жеткiзген рухани байлыгы. Кезiнде фольклордыц араласпайтын саласы болмаган, ол халыктыц рухани кажетттИн тYгелдей канагаттандырып, бYкiл тiршiлiгiнiц ажырамас белегi болган. Фольклор соцгы урпакка кебЫде ауызекi тiлде сез енерi эрi мэдени мура тYрiнде жетп отырган. Демек, фольклор авторы бар жазба эдебиеттен элдекашан бурын пайда болып, езЫе тэн керкем жYЙе калыптастырган сез енерi. Ал жазба эдебиет адамзат еркениет белгiлi дэрежеде дамып, жазу тапкырланганнан кейiн, фольклор неганде калыптасып, фольклор негiзiнде еркендедк Ондагы кунды шыгармалардыц барлыгы да фольклордан кол Yзiп, езiндiк даралык сипатымен бiрден танылган емес. К^йта фольклорлык муралардан нэр алып, фольклорлык сарында жазылгандыгы себептi аса жогары керкемдiк-эстетикалык ереге жете алган.
Ежелг тYркi жазба эдебиетi де тYрiк бiтiк жазуы тапкырланганнан кейiн, багзы замандардан келе жаткан тYркiлiк фольклорлык ДЭCTYP мен тYркi мэдениетiнiц халыктык негiзiнде калыптасты. Десе де, оган багзы замандардан келе жаткан фольклорлык сюжеттер мен кейiпкерлер, батырдыц гашыгын iздеуi мен муратына жетiп оган Yйленуi, гажайып макулыктарга кез болып, оны жецуi
катарлы эпостык эцпмелеулер аркау болган жок, кайта шынайы е|Мрде болган тарихи тулгалар мен тарихи окигаларды Heri3ri такырып eTin алды. Баскаша айтсак, тYркi эдeбиeтi фольклорды шикiзат eсeбiндe емес, шыгарманыц езект идеясын керкeмдiк-эстeтикалык ереге кетeрудi юке асыруга тамаша мYмкiндiк бeрeтiн басты курал, тэсiл рeтiндe пайдаланды. Сейтп, eжeлгi тYркi жазба эдeбиeтi заман талабына сай, ез дэуiрi ете зэру болып отырган езeктi идеяны батырлык эпостык дэстYP аясында, эпикалык поэтикалык Yлгiдe, бiрак тарихи реалист жаца сипатта баяндауды сэттi юке асыра алды.
ТYркi бiтiктас жырларындагы тарихи тулгалар багзы замандардан келе жаткан эпостардагы батырлардыц гажайып туу, ерекше ержету мотивiнe сай жырланган. Олар да гажайып киeлi ^штерден жаралады, буганасы катпай жатып жетм калады, ерте ес жиып, алгыр да алыптык касиeттeрi тез танылады. Бiтiктас жырында, Бiлгe каган мифтк сарында тiкeлeй тэ^рдщ езiнeн жаралады, ^лтепн жeтi жасында, Бiлгe каган сепз жасында экеден жeтiм калады, ^лтепн каршадайынан батыр атанады, Бтге каган он терт жасында Тардуш халкы Yстiнe шад болып, ел билеуге араласады. Ал Тоныкектщ балалык, жастык шагы Табгашта етeдi, сонда тамаша тэрбие алады. КYлi-шор эпостык эсрелеу сарыны нeгiзiндe «жeтi жасында таутеке (атып) елтiрeдi, тогыз жасында азулы кабанды (атып) елтiрeдi». Демек, болашак батырлардыц булайша гажайып тууы, жастайынан киындык керiп есуi, езЫщ тeгiн адам eмeстiгiн ерте танытуы, бiрiншiдeн, болашакта ел туткасын устар ерлердщ барлык киындыкты жеце бтетн, халыктыц муц-муктажын керiп ескен, езi де соны басынан кешкен, эрi атадан балага дарыган текттИнщ, аргы тeгiнeн келе жаткан батырлык рухтыц, табигат сыйлаган зейн-зердеанщ аркасында баскаларды ерте мойындаткан болуы кажет дейтн фольклорлык эстетиканыц, халык Yмiтiнiц жырдагы керiнiсi болса, eкiншiдeн, тарихи шындыктыц керкем шыгармадагы накты бeйнeлeнуi болып табылады. Yшiншiдeн, бул мотивтiк сипат кебЫде шыгарманыц кiрiспe белiмi ретнде соцгы белeктeрдi байланыстыру ролiн ойнап, жыр бастала салысымен-ак бас кeйiпкeрдi даралай, айшыктай керсету кызымeтiн аткарады.
ТYркi бiтiктас жырларында сол дэу1рдщ тарихи реалдыгын, когамдык-элeумeттiк зэрулИн басты такырып еткен, бiрак эпостык сарында карама-карсы койып шeндeстiрe жырланатын eкi жeлi бар. Оныц бiрi — сонау тYркi кагандыгы курылган тустан бастап-ак eжeлгi тYркiлeрдщ ¡шк жэне сырткы себептерге байланысты кайта-кайта бeрeкeсi кeтiп, торгайдай тозган, елдщ eлдiгiнeн айрылып, сергелдецге тYCкeн, болашагы Yшiн «аh» урган ашты зарын аркау етсе, eндi бiрi — катал да аласапыранды заманда ереут атка ер салган тарихи тулгалардыц eлi Yшiн, елЫщ eлдiгi Yшiн жасаган eрлiгiн, жойкын жорыктарын, ешпес ецбепн фольклорлык ершiл рухта аскактата жырлауды аркау eтeдi. Демек, буныц алдыцгысы сол дэуiрдщ гибаратнамасы, ашты сабагы, соцгы жeлiнi ерб^удщ нега болса, ал келес жeлi когамдык-элеуметтк ^рестщ елдщ eлдiгiн коргау идеясыныц, eрлiк-каhармандык рухтыц шыгармадагы накты бейнес болып табылады. Бiтiктас жырларында елдщ береке^рлктен айрылып, азып-тозган тусы: тYркi кYллi кара халкы «каныц судай акты, CYЙeгщ таудай болып жатты. Тeктi улдарыц кул болды, пэк кыздарыц болды», — деп ашына жырланса, ал халыктыц ^^ренген кYЙзeлiсi: «-eлдi халык eдiм, eлiм eндi кайда?! кiмгe ел кургызамын?! -каганды халык eдiм каганым кайда?! кай каганга iсiмдi, кYшiмдi беремЫ?!», - деп шeшeндiк сурай арнауга ауысады. Осылайша, eкiншi желЫщ ербуЫе бeрiк нeгiз калайды.
Бiтiктас жырларындагы окигалар eкiншi жeлi нeгiзiндe ежелп батырлык-эпостык сарында, ^арманныц ел басына кYн туып, терт кубыла тYгeл жау
болган туста, басын бэйгеге Tirin, сурапыл жорыкка аттануына байланысты eрбидi. Жас батырлар жойкын жорыктарда, арпалысты окигалар ортасында барган сайын тас тYЙiн боп тYЙiлiп, жау жагадан алган кан майданда ерен ерлк кeрсетедi, ауыр да азапты сыннан eтедi. Олар «елареген, кагансыраган, кул болган, kyk болган халкы Yшiн», <^нде уйыктамайды, кYндiз отырмайды, кызыл каны тeгiледi, кара терi агылады». Ендiгi жерде айбынды колбасы ретЫде ауыр колды бастап, шыгыста Шандоц жазыгына дейiн шеру тартып, мухитка аз жетпей кайтады; ТYCтiкте тогыз Ерсенге дейiн кол бастап, Тибетке сэл жетпей кайтады; Терютте ^ар жамылып, муз Кдосанган ит жеккенге дейЫ барады. Ал ендi бiрде Алтайдан аса, Ертiстi кеше кайыскан калыц жауга аттанады. Батыста куба кумды кектей eтiп, Инчу (Сыр) езеын кеше темiр какпага дейiн барады. Сeйтiп, «Тэцiрi жарылкаганы Yшiн елi барды елсiретедi, каганы барды кагансыратады, жауын бойсындырады, ^зелУ шeктiредi, бастыны жYгiндiредi». Демек, тYркiнiц eшкен Yмiтiн кайта тутатып, кулаган шацырагын кайта кeтередi, кагандыктыц ырысын шалкытып, бейбiт eмiр орнатады. Осылайша eршiл рухта жырланган батырлар барган сайын iрiленiп, каhарына iлiккендi алмай коймайтын баhадур батырга, кемецгер акылшыга, кайырымды каганга айналады. Мiне бул бтктас жырларыныц эпостык сарында жырланган, окыйгалардыц басталуы, eрбуi, шарыктауы жэне нэтижес бар, кемелдi эпикалык шыгарма екенiн айкын танытады.
Ежелгi тYркi кулыптас мэтiндерi кeп кырлы жазба мура болып, жанрлык сипаты тургысынан реалистiк Yлгiде, эпостык сарында жырланган, тарихи-батырлык жыр деп каралады. Десе де, мэтЫдердщ eн-бойында баска жанрларга тэн касиеттер де кездеап отырады. Буныц бiрi, жырдыц каралы кулпытас бетiне eрнектелiп, жоктау сипат алуы болса, ендi бiрi, тарихи тулганыц eмiрi жайлы толгаудыц тарихи шындык негiзiне курылатын эссе сипатын алуы болып табылады. Буныц алдыцгысы тарихи-батырлык жырдыц хатка тYсуiнiц салт-дэстYрлiк алгы шарты болса, соцгысы тарихи-батырлык жырларда кем болса болмайтын курылымдык касиет болып табылады. Ал кулпытас мэтЫдерЫщ жырга тэн басты сипаты, тармактарындагы буын саныныц тец болуы жэне соцгы дыбыстардыц Yндесiп-уйкасып келуЫен емес, шумактардагы сeздердiц айтпакшы болган ой жYиесiне карай ритимикалык топ курап, поэтикалык ыргакка карай киысып келуiнен кeрiнедi. Жалпы, жыр басынан аягына дейiн эпостык сарында окигаларды сыпыра жырлау Yлгiсiмен жырланып отырады.
Ескеретiн нэрсе, кулпытас — маркум болган адамдардыц кабырыныц басына, койылатын ескерткiштi, тас белпы кeрсетедi. Галымдар кулпытас орнату салтын аруакка табыну нанымына байланысты, заманымыздан бурынгы кола дэуiрiнде, ттт одан да бурын калыптаскан болуы мYмкiн деп межелейдi. кулпытас орнату кейЫ дамып, iрi тарихи окигаларга да, киелi орындарга да орнатылатын болган. Сондай-ак халыкка арналган келелi мацызга ие Yндеу, зац-жаргы сипатты шыгармалар да кулпытас Yлгiсiнде мэцгi тастарга ойып-eрнектелiп, адамдар кeп жиналатын жерлерге тургызылып, мэцгiлiкке калтырылып отырган.
кулпытас орнату ежелп тYркiлерде кайтыс болган атакты тулга аруакка айналып, кeктегi тэ^рге карай «уша барады», жебеушi ^шке айналады деп карайтын шамандык нанымга байланысты калыптаскан дэстYP болып, онда кулпытас койудыц байыргы халыктык дэстYрi сакталумен бiрге, отбасылык жоктау сипатында емес, халыктык жоктау сипатындагы тарихи-батырлык жыр хатталып, «елге жакын, тогыз жолдыц торабына» тургызылатын болган. Демек, бтктас жырларында, каралы орында кайгырудыц мiндеттi тYPде болатыны,
казаны жоктау терец ойлы, эсeрлi де муцды сездермен айтылатыны, сейтп оныц сeзiмгe тiкeлeй эсер ететн табигаты, тYркi бiтiктас жырларында максат eтiп алга койылган Yндeу-есиeт тYрiндeгi езeктi оймен кабыстыра сабактастырылып, тарихи-батырлык жырдыц коfамдык-элeумeттiк куны мен керкемдк- эстетикалык кунын тiптi де аскактата тYCкeн.
2. Бiтiктас жырларыныц курылысы жэне образ сомдау шеберлiгi. ТYркi бiтiктас жырлары тутас бiр дэуiрдi жырлаган жырлар шогыры ретнде, кетерген нeгiзгi такырыбыныц мазмундык ерекшелИне карай, курылысы жактан сол туста билете отырган каганныц халкына арнаган Yндeу-есиeтнамасы, ата-бабаныц улы eцбeктeрi жайлы тарихи жыр, маркум болган тарихи тулга жайлы батырлык-eрлiк жыр сынды Yш белiмнeн жэне сол тарихи тулганыц дYниeдeн еткeнi, оны жерлеу мен асын беру, бтктасын бiтiктeп, кeшeнeсiн орнату жайлы косымша тарихи мэлiмeттeн куралады. Десе де, бул мазмундык, курлымдык жYЙe барлык жырларда бiр iздiлiк сактап, бiр гана Yлгiмeн кайталанып отырмайды. Мысалы, КYлтeгiн мен Бiлгe каган кулпытасы жогарыдагы мазмундык-курылымдык жYЙeнi толык сактаган кeмeлдi тарихи поэма Yлгiсiндe жырланса, Тоныкек пен КYлi-шор кулпытасы тек тарихи тулганыц езiнe гана арналган eрлiк жыр Yлгiсiндe жырланады. Ал Онпин кулпытасы тутас бiр эулеттщ eрлiк-батырлык жыры рeтiндe жырланады. Демек, эр бiр жырдыц ез курлымы, езiнe тэн баяндау даралыгы бар болып, олар жалпы жырлар шогырындагы бiртутас мазмундык-курылымдык жYЙeнi тецiрeктeй ерютеп, оны эр кырынан толыктап, кемелдецдрт отырады.
(1) Жырлар шогырыныц Yндeу-есиeтнама белiмi, бiтiктас жырларыныц басын бiрiктiрiп, жырлар шогырын калыптастыруга нeгiз, аркау рeтiндe тартылган тарихи толгау болып, сол туста такта, билете отырган Бiлгe каганныц кYллi ел-журтына арнаган арнауы тYрiндe баяндалады. Ол «Култепн кулпытасы» мен «Бiлгe каган кулпытасында» кайталанып бeрiлeдi. Онда ец эуел^ Бiлгe каганныц тYрiктiц iрiгeн елЫ уйытып, eгeмeндi eлдiгiн кайта орнату сынды алга койган мураты, сол муратты iскe асыру жолындагы арпалысты жорыктары, акыры тYркiнiц ешкен Y!^ кайта тутатып, кулаган шацырагын кайта кетергеы, кагандык ордасын 0тYкeн тауына тiккeнi, сол жерде отырып, Табгаш халкымен байланысты тYзeгeнi, eндi халыктыц басына муц-кайгы тYCпeйтiнi баяндалады. Осыдан кeйiн, тYркi халкыныц узак жылдар бойы бодан болып, азып-тозуы, кул болып, куц болып сергелдецге тYсуi жэне оныц басты сeбeптeрi епжей-тепжей талдап тYсiндiрiлeдi, ашына баяндалады. Соцында, ел басына кYн туып, курып-жогалуга бет алган киын сэтте, Бтге каганныц «тэцiр жарылкаганы Yшiн, езЫде кут болганы Yшiн», тYркi халкы Yстiнe каган болып такка отырганы, жутаган, азып-тозган eлдiц басын косып, кедей халыкты бай кылганы, аз халыкты кеп кылганы баяндалады. Бтге каган «бул сезiмдe жалгандык бар ма?» деп, барша халыкка арнап сурак кояды. «ТYрiк бeктeрi, халкы буны тыцдацдар! тYрк халкын калай жиып, eлдi калай курганымды мунда (кулпытаска) кашадым, (сeндeрдiц) жацылып, елгендер^ жэне мунда (кулпытаска) кашадым. ^андай сезiм болса да мэцгi таска кашадым. Муны керiп б^цдер, тYрiктiц казiргi халкы мен бeктeрi» деп жар салады. «Сендер (жэне) жацыласыцдар ма?!» деп кайталай катац сурак кояды.
Къскасы, жырлар шогырыныц толгау тYрiндe жырланган бул белiмiндe, дэуiр тiрлiгi, заман талабы, аласапыран емiрдiц каталдыгы, халыктыц хал-жэйi, ашты зары, ел болашагы тYгeл камтылады. Сейтп толгау, бiрiншiдeн, eжeлгi тYркiлeрдi треске, бeрeкe-бiрлiккe, eлдiц eлдiгiн коргауга шакырса, eкiншiдeн, eлдiц eлдiгiнeн айрылып азып-тозуы — кашанда бeрeкe-бiрлiктiц болмауы, тYркiлiк рухтыц азгындап, алдап-арбауга тYсуi салдарынан болатындыгы,
сондыктан елдщ санасын, намысын, арын, жiгерiн оятып, берекесiздiк, опасыздык, пенделiк келтiрiп шыгарган ауыр зардапты, ашты сабакты гибрат етуге Yндеу болып табылады. Yшiншiден, ец мацыздысы, осылардыц бэрiн болашакка усынар Yлгi, айтылар eсиет ретiнде жеткiзу максат етiледi.
(2) Жырлар шогырыныц ата-бабаныц улы ецбектерi жайлы тарихи жыр бeлiмi, Ашына эулетiнiц ежелгi тYрiк кагандыгын куру жолындагы бiрнеше урпакка жалгаскан кYрескерлiк рухын жырлауга арналады. Атап айтсак, онда ацыздык-мифтiк сарында, тарихи шежiрелiк Yлгiде ежелгi тYркi кагандыгыныц 200 жылга жуык тарихына, эйгiлi кагандарыныц eшпес ецбектерiне жинактай шолу жасалады. Бул тарихи шежiрелiк жыр «^лтепн кулпытасы», «Бтге каган кулпытасы» жэне «Онгин кулпытасында» кайталанып берыледi, ол eз iшiнен мынадай екi бeлiке бeлiнедi:
Бiрiншi бeлiк, алгашкы TYPкi кагандыгыныц курылуы мен жойылуы жайлы жыр болып, ол шендес^ре баяндалган екi желi бойынша eрiстейдi. Алгашкы желi, шамандык наным негiзiнде калыптаскан, элемнiц жаралуы жайлы тYркiлiк мифтiк философиядан басталады. Жырда тэцiрдiц, осы жалгыз жаратушыныц кудыре^мен, «^к пен жер жаралганда арасында адам баласы жаралыпты. Адам баласыныц Yстiне (оларды билеуге) ата-бабам БумЫ каган, Естеми каган отырыпты» дейдк Сeйтiп, ата-бабаларыныц тэцiрдiц колдауымен жаралган, табигатынан акылды да парасатты, киелi де тектi адамдар екендiгiн ацгартады. Олар тэцiрдiц шапагатымен елiн (алгашкы тYркi кагандыгын) курады, зацын тYзедi. Тeцiректiц тeрт бурышына жорык жасап, бастыныц басын игiзедi, тiзелiнiц ^зеан бYктiредi. ТYркi халкын бурын-соцды болмаган бейбiт, жайма-шуак заманга жеткiзедi. Олардыц бектерi акылды да iскер, табанды да ержYрек болады. Халкы каганга адал кызмет етедi. Осылайша, елЫ узак билеген бiлiктi каган дYниеден eтедi. Оныц eлiмiне дYниенiц тeрт бурышынан жоктаушы-сыктаушы келедi. Келесi желще, бiлiксiз кагандардыц билiкке отыруы, шю жакта берекесiздiк, алауыздык орнауы, сырткы жакта Табгаштардыц кeлгiр саясаты салдарынан ага мен iнiнiц, бек пен халыктыц жауласканы, ел етiп курган елдИнен, каган етiп койган каганынан айрылганы, кыскасы, алгашкы тYркi кагандыгыныц жойылып, бодан болган кYЙзелiстi тагдыры, 50 жылдай Табгашка iсiн, ^шЫ бергенi, акырында кYЙзеле кYцiренгенi баяндалады. ^орытып айтканда, бул бeлiкте бткт каган мен бiлiксiз каган, бiрлiк пен берекесiздiк, егемендiк пен бодандык салыстырыла баяндалады да, каган мен халыктыц ортак максат тeцiрегiнде жудырыктай жумылуы, каганныц бiлiктiлiкпен ел билеу^ халыктыц каганга шексiз адал болуы ел iргесiн баянды сактаудыц кеп^ екенiн eсиет ретiнде ескертедi.
Екiншi бeлiк соцгы TYрiк кагандыгыныц курылуы жайлы жыр болып, онда ежелп тYркiлердiц екi кeтерiлiсi жэне Елтерю каган мен ^апаган каганныц ерлк жорыктары баяндалады. Бул бeлiм, елдИнен айырылып, «а^> урып, ацыраган халыктыц соцгы тYрiк кагандыгын куру жолында «Табагаш каганга жау болган, жау болып колдарынан тYк келмей жэне багынган» алгашкы кeтерiлiсiнiц сэтсiз аяктауынан басталады. Десе де, тагдыры талкыга тYсiп, жойылып-жогалуга бет алган тYркiлердi кeктегi тэцрi, киелi жер мен су жэне жебейдк Ол «^рк халкы жок болмасын, халык болсын!» — дейдi. Сeйтiп, Елтерiс каган бастаган екiншi кeтерiлiс басталады. ^тертю хабары тез тарайды. Торгайдай тозып, тау мен тасты, кала мен даланы паналаган тYркiлер эр тараптан аттанып, Елтерiс тeцiрегiне жинала бередк «Тэцiрi кYш-куат бергенi Yшiн, Елтерютщ жасактары бeрiдей, жаулары койдай болады». Олар «iлгерi (кYн шыгатын жакка), кейiн (кYн бататын жакка) жойкын жорыктар жасайды. Осылайша, тYрiктiц кулаган кара шацырагын кайта кeтередi. Елдi тэцiрлiк наным мен дэстYрге, содан туындаган
ата зацга кайта оралтады. Елдщ Телю, Тардуш деп аталатын белiктeрiнiц басын косып, оларга ябгы, шад шeндeрiн бeрiп, кагандыктыц керегеан жайып, уыгын шаншады. Бул туста кагандыктыц терт кыбыласы TYгeл жау ед» Елтeрiс 47 рет жорык жасап, 20 рет шайкаска тYсeдi. Елi барды eлсiрeтeдi, каганы барды кагансыратады. Ол осылайша ел курып, зац орнатып барып дYниeдeн етедк Басына баз каганныц балбалы тургызылады.
Елтeрiс каган кайтыс болганнан кейн такка iнiсi ^апаган каган отырады. Ол билiктe отырып eлдiц тынысын барынша кeцeйтiп, ордасын зорайта тYсeдi. Шыгыста жасыл езеннен Шандоц жазыгына дeйiн, батыста тeмiр какпага дейн жорык жасайды. Кешеннен аса ^ыргыз жeрiнe дeйiн шеру тартады. Жалпы 25 рет жорыкка аттанып, 13 рет шайкаска кредк ТYркiлeрдeн бет бурып, кiнэлi болган тайпаларга жаза жорыкка аттанып, оларды катац жазалайды, бiрак eлiн билeудi кайтадан ездерЫе бeрeдi. Осылайша тYркiлeрдiц жeрi кецп, eлi молаяды. «Ол кезде кул кулды болады, кYЦ кYЦДi болады, iнiсi агасын, улы экeсiн бтмейтн» баяшат заман орнайды. Десе де, ел ш тыныш болмайды, тYркi бeктeрi мен eлiнiц астамдыгы, кас пен досты, камкоршы мен кара ниетт айыра алмагандыгы, кара басыныц камын кYЙiттeгeнi сeбeптi, ауыр да апатты, кYЙзeлiстi кYЙгe кайта тYCкeнi ашына баяндалады. Соцында «тYркi халкы, екiн!» — деп толгана жар салады. Сeндeрдiц бiлiмсiздiгiц, опасыздыгыц себепт, агам каган дYниeдeн ушты» — дейдк Басына ^ыргыз кагандыгын балбалын тургызганын айтады.
Демек, бул белiмдe аfалы-iнiлi eкi каганныц соцгы тYрiк кагандыгын куру, оны аман сактап калу, eлдi eркiн де ырысты емiргe жeткiзу жолында жасаган жойкын жорыктары, ерен eрлiгi, акыл-парасаты, кыскасы олардыц улы eцбeктeрi жырланумен бiргe, eлдiц астамдыгын, езiмшiлдiгiн, дос пен касты айыра алмайтын ацгалдыгын ^йне eсiнe салып, оларды бeрeкe-бiрлiккe, бiрауыздылыкка шакырады. Оны болашакка сабак болатын есиет eтiп кулпытаска кашап жазады. Жырда Елтeрiс каган — тYркi кагандыгын кайта орнатушы, тYркi зацын кайта жасаушы, eлдi ата дэстYргe кайта оралтушы i р i тулга рeтiндe танылса, ал ^апаган каган — оны жалгастырушы, тYркiлeрдiц жeрiн кeцeйтiп, eлiн молайтушы, елге бeйбiтшiлiк, молшылык орнатушы iрi тулга ретнде танылады.
(3) Жырлар шогырыныц тарихи тулга жайлы батырлык-eрлiк жыр белiмiндe, соцгы урпактыц ата-бабалары аманат eтiп калдырган улы iCTi одан ары жалгастыруы, елдщ елдИн сактап, оны одан ары керкейту жолындагы кYрeсi, ауыр да азапты жорыктары, eрлiгi мен батырлыгы тарката, епжей-тепжей жырланады. Онда маркум болган тарихи тулгалардыц балалык шагы, жастык дэурeнi, кeмeлiнe келген азаматтык кeзeцi, сондай-ак, эр кезецдердеп ерлИ мен батырлыгы жеке-жеке, рeтiмeн баяндалады. Алайда, олардыц бар емiрi, ерлк жорыктары тYгeл баяндалмайды, тек олардыц емiрiндeп eлeулi бурылыс кезецдер^ ерлИн эйгiлeйтiн шeшушi жорыктары талдап алынады да, кебiндe оны фольклорлык сарында тарихи тулганыц емiр жасымен коса ерт, сабактастыра баяндайды. Бул белiмнiц нeгiзгi мазмуны эрбiр тарихи тулганыц даралык касиeтiн эйгiлeугe арналады.
«^лтепн кулпытасы» мен «Бiлгe каган кулпытасында» ец эуeлi, жаратушы жалгыз тэцрдщ eркiмeн Бiлгe каганныц «iшi ассыз, сырты тонсыз, бейшара, мYCэпiр халыктыц Yстiнe такка отырганы» жайлы жалпы мэлiмeт бeрiлeдi де, осыдан кейн Бiлгe каган мен КYлтeгiннiц «халыкты тойындырайын» деп тiзe коса жасаган жорыктары, ерлктер^ «жалацаш халыкты тонды, кедей халыкты бай кылганы», оларды «от пен судай» бiр-бiрiмeн жауыкпас eткeнi, олардыц енeгeлi емiрi жинактай жырланады да, осыдан кeйiн, Бтге каган мен КYлтeгiннiц
ерлк жорыктары жеке-жеке ре^мен тарката баяндалады. «КYлтегiн кулпытасында» ^лтепннщ 16, 21, 26, 30, 31 жаска келген тустарында жасаган жорыктары баяндалумен бiрге, «ел корганы — ер, ер канаты — ат» дейтЫ эпостык кагидага сай, ^лтепннщ согыстагы ереуiл аттары да аскакатата жырланады. Бiрак бул аттар киялдан туган эпостык сарындагы тулпарлар бейнеанде емес, батырдыц серiгi, кэдiмгi жорык аттары бейнесiнде CYреттеледi. «Бiлге каган кулпытасында» Бтге каганныц 17, 20, 22, 26, 27, 30,31, 32, 34, 38, 39, 50 жаска келген тустарында жасаган жорыктары, сондай-ак, Бтге каганныц 19 жыл шад, 19 жыл каган болып, ел устаганы жырланады. Соцында ^лтепн мен Бiлге каганга арнап кулпытас орнатып, кешене тургызганы жэне оларга арналган шын мэнiндегi азалы жоктау баяндалады. ^ыскасы, «КYлтегiн кулпытасыныц» батырлык-ерлк жыр бeлiмiнде, КYтегiннiц каршадайынан ер, жалынды жастык шагында батыр, кемелЫе келген азаматтык дэуiрiнде баhадYP атанган алып тулгасы сомдалса, ал «Бтге каган кулпытасыныц» батырлык-ерлк жыр бeлiмiнде, Бiлге каганныц 14 жасынан бастап билкке отырып, шад болган, жалынды жастык шагында кол бастап, бткт колбасы болган, такка отырып, билк устаган туста дана саясаткер, кайырымды каган болган бейнесi сомдалады.
«Тоныгак кулпытасында», ец эуелi, Тоныкeктыц балалык шагында Табгашта тэрбие алып eскенi, ол кезде тYрiк халкыныц табгашка карайтыны баяндалады да, осыдан кейЫ тYрiктердiц екi реткi кeтерiлiсi, соцгы кeтерiлiс Yстiнде, кан майданда батыл шешiм жасап, Елтерiстi такка отыргызганы, огыздарды багындыруы мен тYркiлердiц 0тYкен тауына кeшiп келуi, шыгыста Шандоц калаларына, солтYCтiкте ^ыргыздарга, батыста он ок ТYркештерге, одан киырдагы темiр какпага дейiн барган жорыктары баяндалады. Жырдыц соцында, Тоныкeктыц ежелгi тYркiлердiц Yш урпак каганына акылшы болганы, тYрiк халкы Yшiн жасаган жорыктарыныц жемiсi, оган болган багасы, тYркi халкына арналган Yндеу-eсиетi баяндалады. Бiрак оныц Yндеу-eсиетi бeлек мазмун ретЫде емес, жырдыц кортынды бeлiгiне сНре, уштастыра баяндалады. Сeйтiп, Тоныкeк жырында дала данасы Тоныкeктыц ел бастаган ерлiгi, жанкештi жорыктары, кeрегендiгi, шытырманнан жол тапкан айласы, eнегелi eмiрi жырланумен бiрге, оныц суцгыла стратег, аса iрi саясаткер, парасатты согыс маманы, шебер де айлалы колбасы бейнесi сомдалады.
«^лншор кулпытасында» ец эуелi, КYлi-шорfа Тонышктыц «апа таркан шыган» атагын (шеын) бергенi, ^апаган каган елiнде картайып, бакытты болганы, 80 жас жасаганы, кeзi тiрiсiнде боз ат мУп, сэндi киiнiп жYретiнi, ерлiгi мен бткттт сондай Yстем болганы баяндалады. Осыдан кейЫ КYлi-шордыц елiнiц елдт Yшiн ереуiл атка ер салган жау жYрек жорыкшыдан бiлгiр де айбынды колбасыга кeтерiлген жорыктары, соцгы тYркi кагандыгы Тардуш бeлiмiнiц билеушiсi болганы баяндалады. Ол сан рет айкаска тYседi. Соцгы рет, 80 жаска келген дарабоз шагында «мен де (жау) жасагын тосайын» — деп, урандап жауга шабады. Бул жолы ол кайта оралмайды, шайкас Yстiнде опат болады. Шыгарма трагедиямен аякталады. «КYлi-шор кулпытасындагы» ат бейнес де, фольклорлык сарында, карт батырдыц сенiмдi серiгi эрi курметiне сай шлИ ретiнде суреттеледi. Демек, ^лншор жырында КYлi-шордыц жанкештi жорыктары, ерен батырлыгы, бiлгiр колбасы, ел билеген даналыгы жырланумен бiрге, картайып, 80 жаска келгенше жауга шапкан дарабоз батыр тулгасы сомдалады.
«Онгин кулпытасында» ец эуел^ ата-бабалары Бумын каганныц алгашкы тYркi кагандыгын куру жолындагы улы ецбектерi, ол кайтыс болган соц, елдщ елдiгiнен айрылган берекеаздт ашына жырланады эрi тYрiк халкы курып,
жогалуга айналганда тэцрдщ колдауымен кайта ел болганы баяндалады. Осыдан кeйiн, Ел eтмiш ябгыныц емiрбаяны мен eрлiк жорыктары жырланады, онда езЫщ К;апаган каган мен Елтерю каган eлiндe eржeткeнi, ныспысыныц Ел етмш ябгы, барлыгы бiр атадан тараган 65 ер eкeнi, олардыц тYгeл жауга аттанганы сондай-ак нактылы жорыктары, ел мен каганга адал кызмет eткeнi, каганныц адал кызмет еткендерге курмет бiлдiрiп, атак-шен бергеы, бYкiл эулeттiц уйымшылдыгы, экeсiнiц ж^ер бeргeнi Yшiн жауды жeцгeнi, езЫщ елге, ел иeсi каганга адал болуы жайлы iнiлeрiнe, балаларына айткан насихаты, есиeтi баяндалады. Соцында, дYниeдeн еткен тарихи тулганы жерлеу, оган арнап, кешене тургызып, кулпытас орнату жайлы мэлiмeт бeрiлeдi. ^ыскасы, «Онпин кулпытасында» жеке бiр гана тулганыц eрлiгiн емес, тутас бiр эулеттщ eлдiц eлдiгi Yшiн жасаган жорыктары, ерлИ, бiрауыздылыfы, елге, ел иес каганга адалдыгы жырланады, оны Yлп eтiп усынады. Сейтiп, eжeлгi тYркiлeрдi каганныц тецiрeгiнe топтасуга, бeрeкe-бiрлiккe, болашак Yшiн кYрeскe шакырады.
Демек, тYркi бiтiктас жырларында шыгармага аркау болган тарихи окига мен тарихи шындык уксас болып келеды. Буган карап, оларды бiрi-бiрiнiц кешiрмeсi деуге болмайды. 0йткeнi, тYркi бiтiктас жырлары бiр дэуiрдe туылган ортак тарихи окигалардыц сiлeмiн сактай отырып, езeктi ой тецрепндеп тYрлi мэсeлeлeрдi тYрлiшe кырынан кетeрeдi. Сейтiп, бiр-бiрiнe уксамайтын даралык сипатка ие туындылар жаратады, алуан тYрлi образдар сомдайды.
ТYPкi бтктас жырларында Бумын мен Естеми, Елтерю пен ^апаган, Бiлгe мен ^лтепн, Тоныкек пен КYлi-шор жэне Ел етмш ябгы катарлы тарихи тулгалардыц керкем образы сомдалган. Бiтiктас жырлары бул образдарды сомдауда eжeлгi ертеплерде, ацыздарда, эпостарда сан рет кайталанып кeлeтiн фольклорлык модeлдeрдi, оныц образ сомдау Yлплeрiн нeгiзгi курал, басты тэсiл eтiп алады. Бiрак тарихи тулгаларды киялдан туган бейне тYрiндe емес, емiрдe болган, рeалистiк Yлпдeп керкем бейнелер eтiп сурeттeйдi. Жогарыда баяндаганымыздай, тарихи тулганыц балалык шагы eжeлгi эпостардагы батырлардыц ерекше ержету мотивЫе сай жырланады. Олар да буганасы катпай жатып жeтiм калады, ерте ес жиып, алгыр да алыптык касиeттeрi тез танылады. Ал олардыц кемелЫе кeлiп, кас батырга айналган тусы эпос каhармандары сиякты окигалар ортасында, толассыз шайкастарда, Yздiксiз жорыктарда сомдалады. Олар да «жау аз ба, кеп пе?» деп сурамайды, «жау кайда?» деп сурайды, соган карсы кол бастап, ^арлана шабады. Олар шайкастагы зор жецс, сeскeнудi бiлмeйтiн жаужYрeктiгi, алып кайраты, азып-арыганды бiлмeйтiн кайсарлыгы, eлi Yшiн туып, eлi Yшiн елетн жанкиярлыгы аркылы кезге тYсeдi. Олардыц толассыз жорыктардагы ерен eрлiктeрi ездерЫщ емiр жасымен коса ерiлiп, сабактастыра баяндалса, eрeуiл аттары эпостык сарында, бiрак киялдан туган бейнеде емес, батырдыц сeрiгi, кэдiмгi жорык аттары бейнеснде CYрeттeлeдi. Осылайша, окигалар ортасында шыцдалып, барган сайын iрiлeнгeн тарихи тулгалар, eндiгi жерде ездeрiнiц ерлИмен, аткарган iсiмeн, даралык характeрi мен болмысы бiр-бiрiнeн езгеше тулгага, кайталанбас образга айналады. Бул образдар жалпы жактан каган-батырлар (Бумын, Естеми, Елтерю, ^апаган, Бiлгe) образы жэне колбасы-батырлар (КYлтeгiн, Тоныкек, КYлi-шор, Ел етмш ябгы) образы болып eкi топка белЫедк Булардыц iшiндe нагыз батырлар рeтiндe ерекше дараланып, окшау кезге тYсeтiн тулгалар — Бiлгe каган, ^лтепн, Тоныкек жэне КYлi-шор образдары болып, олар жалпы тYркi эдебиетнде символдык TYC алган образдар ретнде танылады. Эдетте, КYлтeгiн eрлiктiц, Бтге каган кайырымдылыктыц, Тоныкек даналыктыц, ^лншор карт батырдыц символы деп каралады.
^орытып айтканда, тYркi бтктас жырлары кезкелген тарихи жырларда болуга тиiстi кeркемдiк талаптарга толык сэйкес келедк Онда кeркем шыгарманыц композициялык курылысындагы барлык детальдардыц басын бiрiктiретiн тэсiлдер — шыгарманыц iшкi мазмуны мен сырткы формасы, ягни сол дэуiрдiц реалистiк шындыгы мен сол шындыкты поэтикалык суреткерлiкпен жеткiзетiн гаркемдк eрнектер аса шеберлiкпен уштастырылган. Сол себепД тYркi бiтiктас жырларын ата-бабаларымыздан бiзге жеткен эдеби-кeркем мура деп мактанышпен айта аламыз.
Эдебиеттер Ti3iMi/ Список литературы
1. Гыцшымын Ежелгi TYPKi тiлiндегi ^улпытастар. - Пекин: Орталыщ улыттар унтверситетHiц баспасы, 2005.
2. Ецсегенулы Т. Кене TYPKi руна жазба поэзясь. - Алмать: Бiлiм баспасы, 2008.
3. K^ipri эдебиет жэне фольклор. - Алмать: «Арда» баспасы, 2009.
4. Кытай тарихнамаларындагы ^азада ^атысты деректер: 2 кiтап. - Пекин: ¥лыттар баспасы, 2003.
5. Тэyелсiздiк жэне фольклор. - Алматы: «Тiл» о^у-эдютемелк орталыгыныц баспасы, 2012.
6. 1±^е зоцжыц ТYpкiлеpге ^атысты сiйpек кез^етш тарихи мэтериялдар топтамы. - Ypiмжi: Шинжац халыщ баспасы, 2005.
Reference
Ensegenuly 2008 - Ensegenuly, T 2008, Kjne turki runa zhazba pojezjasy, Bilim baspasy, Almaty. (in Kaz).
Gynshymin Ezhelgi tYrki tilindegi kulpytastar 2005 - Gynshymin Ezhelgi turki tilindegi kulpytastar 2005,
Ortalyk ulyttar untversitetinin baspasy, Pekin. (in Kaz). Kazirgi adebiet zhane fol'klor 2009 - Kazirgi adebiet zhane fol'klor 2009, Arda, Almaty. (in Kaz). Kytaj tarihnamalaryndagy kazakka katysty derekter 2003 - Kytaj tarihnamalaryndagy kazakka katysty
derekter, 2 kitap, Ulyttar baspasy, Pekin. (in Kaz). Tauelsizdik zhane fol'klor 2012 - Tauelsizdik zhane fol'klor 2012, Til, Almaty. (in Kaz). Kytaj tarihnamalaryndagy kazakka katysty derekter 2003 - Kytaj tarihnamalaryndagy kazakka katysty
derekter, 2 kitap, Ulyttar baspasy, Pekin. (in Kaz). ShYe zonzhyn Turkilerge katysty 2005 - ShYe zo^zhyn Turkilerge katysty sijrek kezigetin tarihi materijaldar toptamy 2005, Shinzhan halyk baspasy, Urimzhi. (in Kaz).
Литературно-художественные особенности древнетюркских памятников письменности
Жетыбайулы Урымжыбай
профессор Илийского педагогического университета. 835000 КНР, СУАР, г. Кулджа, ул. Азат, 298. E-mail: ub.j@163.com
Аннотация. В статье рассматриваются такие древнетюркские памятники письменности как: «Кюльтегин», «Билге ^аган», «Тонйукук», «Онгин» и «Кули-шор» с точки зрения жанровой поэтики. Определяется тематика древнетюркских памятников письменности, их жанровые особенности, композиционный строй и мастерство создания образа, сходство с фольклорными мотивами. Автор старается раскрыть литературно-художественную особенность древнетюркских памятников письменности и приходит к выводу, что эти произведения полностью отвечают всем литературным и художественным требованиям, предьявляемым к историческим поэмам. Ключевые слова: древнетюркские памятники письменности; фольклорные мотивы; художественное свойство.
Literary and artistic features of the ancient Turkic written works
Zhetibayuly Urymzhybay
Professor of Ili Pedagogical University. 835000 China, Xinjiang, Yining city, Azat str, 298. E-mail: ub.j@163.com
Abstract. The article deals with such records of ancient Turkic writing as «Kultegin», «Bilge kagan», «Tonyukuk», «Ongin» and «Kuly Shor» from the point of view of genre poetics. The themes of ancient Turkic written records, their genre features, the composite structure and the skill of creating an image, similarities to the folk motifs are determined. The author tries to reveal the literary and artistic features of ancient Turkic written records, and comes to the conclusion that these works fully meet all the literary and artistic requirements to historical poems.
Keywords: ancient Turkic written records; folklore motifs; art property.
