CC BY
33
The Text that was written in Old Uighur
Sartkozhauly Karzhaubai, Doctor of Philological Sciences, professor, the Director of the Center for Turkic and Altay studies of the Eurasian national University named after L. Gumilev. Republic of Kazakhstan, 010000 Astana, Yanushkevich street, 6. E-mail:
Abstract. In the article the author gives the characteristic of the well-known monument of Uighur script Doloodoi, which was discovered in 1955 during archaeological excavations in Western Mongolia by the expedition of C. Dorjsuren. The article describes and gives the translation of the monument into the Kazakh language. Translation comes with the author's explanations of the meaning. Besides, there are an analysis of the ancient Sogdian-Uighur graphics, historical meaning of the text and comparison text graphics of Doloodoi and ancient Sogdian alphabet.
Keywords: Western Mongolia; monument; Ancient uighur graphics; Doloodoi text; А.М. Shcherbak. Кадым уйгыр графикасымен жазылган мэтш
Сарткожаулы Каржаубай, филология гылымынын докторы, профессор, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет TYPKiTaHy жэне алтайтану орталыгынын директоры. Казакстан Республикасы, 010000 Астана, Янушкевич к-d, 6. E-mail:
TYrnH. Макалада Батыс Монголия Увс аймагынын TYргэн сумынынын Хар-ус (Карасу) деген жерЫен 1955 жылы Монгол археологы Ц. ДоржсYрэн тапкан, кaзiр Увс аймагынын ©лкетану муражайында сакталган ескерткштщ кадым уйгыр графикасымен жазылган мэтiндерiне автор езЫщ ескерткiшке жасаган квшiрмесi негiзiнде талдау жасаган.
Автор ескертюштщ зерттелyi мен непзп сипаттарына топтала келiп, устынтастагы кадым ¥йгыр мэтiндерiн транскрипцияга TYсiрiп, казакша аудармасын жасап, мэтшнщ мазмунына толык TYсiнiктеме берген. Сонымен катар, кадым согды-уйгур графикасына, мэтЫнщ тарихи маныздылыгына сараптама жасап, Долоодой мэтУнщ графикасын кене согды алфавитшщ кескiндерiмен салыстырган.
TYЙiн сездер: Батыс Монголия; ескерткш; Кадым уйгыр графикасы; Долоодой мэтш^ А.М. Щербак.
Текст написанный древнеуйгурской графикой
Сарткожаулы Каржаубай, доктор филологических наук, профессор, директор Центра тюркологии и алтаистики Евразийского национального университета имени Л.Гумилева. Республика Казахстан, 010000 г. Астана, ул. Янушкевича, 6. E-mail:
Аннотация. В статье автор дает характеристику известному памятнику уйгурской письменности Долоодой, обнаруженному в 1955 году при археологических раскопках в Западной Монголии экспедицией Ц. Доржсурен. В статье дается характеристика памятника и перевод его на казахский язык. Перевод автор статьи сопровождает пояснением смысла. Кроме этого, в статье дан анализ древней согдийско-уйгурской графике, историческому значению текста, а также проводится сравнение графики текста Долоодой с древнесогдийским алфавитом. Ключевые слова: Западная Монголия; памятник; Древняя уйгурская графика; текст Долоодой; А.М. Щербак.
УДК/ЭОЖ 003.335
Кадым уйгыр графикасымен жазылган мэтш
Сартцожаулы
Орны. Бул ескертюшт Батыс Монголия Увс аймагыныц Typ^h сумыныныц Хар-ус (^арасу) деген жерЫен 1955 жылы Моцгол археологы Ц. ДоржсYрэн тапкан. K^3ip Увс аймагыныц ©лкетану муражайында сакталган. Ескертюштщ кeшiрмесiн Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ¥лттык УниверситетЫщ
профессоры К. Сарткожаулы 2011 жылы жасап Казакстан Республикасыныц Астанадагы Орталык муражайына тапсырды (Harzhaubaj 1985, P.31-36).
Зерттелук Археолог Ц. ДоржсYрэн бул ескерткiш туралы алгашкы акпаратты 1957 жылы «Долгоодойн булш ба тYYний хешее» (Долгодой корганы жэне ондагы устын) атты макаласында жариялады (Ezhenhan, Oshan 2006, P.25-26). КейЫ Моцгол археологы Ц. ДоржсYрэннiц жiберген кешiрмесiн пайдалана отырып Ресейлiк тYркiтанушы А.М. Щербак алгашкы окылымын 1958 жылы жариялады (Shherbak 1959, P.34-36). А.М. Щербактыц алгашкы окылымын Моцгол филологы Э. Вандуй Моцгол ттЫе аударып 1958 жылы жариялады (Vanduj 1958, P.45-47). А.М. Щербак 1961 жылы мэтЫнщ толыктырган соцгы нускасын жария еттi (Shherbak 1961, P.23-25). А.М. Щербактыц соцгы окылымын mm алып С.Г. Кляшторный ескерткiшiн мэтУнщ хронологиясы мен тарихилыгына тYсiнiктеме беруге (историческая интерпретация) талпыныс жасады (Kljashtornyj 1961, P.26-28). С.Г. Кляшторныйдiц осы макаласынан кейiн 1963 жылы «Советская археология» (Kljashtornyj 1963) журналында Л.Н. Гумилевтыц сын макаласы жарык кердк Л.Н. Гумилев ескерткiштiц хронологиясына жэне А.М. Щербактыц Тиветке байланысты окылымына кYмэнмен карады (Gumilev 1963, P.295-298). КейЫ С.Г. Кляшторныйдыц «По поводу интерпретации Уланкомской надписи» деген атпен Л.Н. Гумилев сынына карсы макаласы «Советская археология» журналына (Kljashtornyj 1963), одан кешн «История Центральный Азии и памятники рунического письма» атты жинагында жарияланды (Kljashtornyj 2003, P.284-288). 1980, 1986, 2011 жылдар К. Сарткожаулы кадым уйгыр графикалы мэт^ Yш мэрте кешiрiп 2014 жылы жаца окылымын жасап осы ецбекке ец^ (Sartkozhauly 2011, P.18-19; Harzhaubaj, Kljashtornyj 1980, P.21-24; Harzhaubaj 1985, P.31-36).
Сипаттамасы. Ескерткiш орналаскан Карасу (Хар-ус) деген жер Увс аймагыныц орталыгы Улаангом каласыныц СолтYCтiк батыс багытында 50 км кашыктыкта екен. Осы жерде багзы заманныц екi тас корган орналаскан. Бул ею корган археолог Ц. ДоржсYрэн 1956 жылы казба жумысын жYргiзген. Корган тарихи-мэдени кундылыктар табылмаган. Адам CYЙегi де шьщпаган (Ezhenhan, Oshan 2006, P.3-4). Жергiлiктi халык бул ею Yйме тас орнын «Долоогодойн керексур» деп атайды екен. Булайша аталуыныц себебiн жергiлiктi тургындар тYсiндiрiп бере алмайды. Екi коган езен суына желiнiп малта болып калган Yлкендi-кiшiлi тастардан Yйiп жасаган. Кос корган бiрiнiц артына бiрi катарласа орналаскан. Шыгыс жагындагы корганныц бшкпп 2 м, шецберiнiц диаметрi 20 м. Терт жагына терт кызыл гранит тас орнатылган. Эр кайсысыныц биiктiгi 107130 см. Шыгыс жагындагы тастыц биiктiгi 168 см, ен 70 см, калыцдыгы 21-22см. 8 жол кадым уйгыр графикасымен мэтiн кашалган.
¥стынтастагы кадым ¥йгыр мэтiнi эрозияга кеп ушырамаган. Муражай кызметкерлерi устындагы жазудыц эрiп кесюндерЫ айкындамак болып ак тYCтi бояумен жосыксыз бояп тастагандыктан окуга ауыртпалык тудырды. Мэтiн жогардан теменге карай багытталган. 3-жолдагы 5-сездiц екiншi эро, 4-жолдыц 6-сезi эрозияга ушырагандыктан окылмайды. Транскрипция:
1. Er atytm boYaz tegin jeti jigmir [1] jasymta bul-uluY-ta [2]
2. sül[e]dim. Myn jont aldym. Toquz jigirmi joqum-ta
3. öki [3] sunctu [4] tacyY-un [5] sunlundy [6].........[7]
4. ydtym. jarYan-ta [8] eqitü [9] toqYm [10] tolu[q] [11]
5. tübünce[13] tölüg [14] kisre türges bolcu ögüz-[te]
6. altym. Ben [15] otuz jasym-ta otun-sa [16] söntim [17]
7. töplet [18] baba ögej [19] tegin el tükdi [20] kisre
8. men etni-ke [21] [etintim]
Фото №1. Мэтш
Аударма:
1. Ер атым (азаматтыц еамО Богаз-тепн. Он жет жасымда Бул-улугта
2. шабуылдадым. Мыц жылкы барымталап (шауып) алдым. Он тогыз жаска жетпей
3. мацдай шеп [баскарып] шабуылга усынылып (жiберiлiп) ............. (2 сез
окылмады).............
4. жiбердiм [жауды]. Жарып кiрiп багындырып малын [мал-мYлкiн] толык жинап [алдым].
5. ТYбiне (соцына) дейiн телеан (эрекетi Yшiн соцына дейiн жауап бередО одан соц тYPгештi Болчу дариясында
6. [жаулап] алдым. Мен отыз жасымда отша сeндiм (eмiрден eттiм).
7. Баба-0кей ханзада [елд^ баскар! Одан соц Елдi устады (басшылык еттi)
8. Мен iстерiмдi [iстедiм].
ТYсiнiктеме:
[1]. ¥стында «jigirmi» сeзi «jigmir» деп кате кашаган «-r» эрiпiнiц орны ауысып кеткен.
[2]. Бiрiншi жолдыц соцгы сезЫ А.М. Щербак «bur uluYta» деп окыган. Мэтiнде гЧ? деп жазылган алгаищы «Ьи»-буыннан кей1н «-г» эр1п-кесюн емес «-I» epini кашалган.
[3]. ¥стындагы JJ^ деп жазылган сезд1 A.M. Щербак «ögi» деп окыган. Ty6ipi «ök/ög» кыпшак тт тобыныц барлыгында сакталган. БYгiнге дейЫ «ök de/te»-(кYштеу магынасында) жэне «öktem/ögdem» тYрiнде колданыстагы сез. Магынасы: ектем, epKeKipeK, батыл, жYректi, батыр (ЭСТЯ1 518), жэне QBN2 593, QBN 1578, ДТС3 379, 381). Моцгол ттЫе «öki» ce3i «бик, жогаргы, алдыцгы, мацдай алды» (БАМРС4. - Т.2. - 505 бет) деген магына бередi. VII-X гасырлардан бiзге жеткен байыргы тYрiк тYпнYCка жазба деректерде «0де» -атак-дацк атауы (Е. 492; С3; USP 2616) болумен катар «0де а^т^шепне жеткiзiп керемет мактау) (ТТ5.111.97), 0де bilge (керемет бiлiктi) (QBN 1224; Uig. I6 1411) деген магына бередi. Ал моцгол тiлiнде öki manlaj (алдыцгы шеп), öki degeji (керемет дэн).
[4]. Бул C63fli A.M. Щербак «sunutu» деп окып алдыцгы «ögi» сез1мен 6ipre жер атауы ретЫде алган. Мунда 4-opin KecKiHi «-и» емес «-с». ОЗс^-^деп жазылган. Сондыктан 6î3 «sunctu» деп транскрипция жасадык. Сeздiц тYбiрi «sun» (YCыну, созылу, жiберу) (МК7.11. 28. QBN 2977; Chaust ie coq. 93; Suv. 61610; ДТС. 514 жэне кептеген казiргi тYPкi тiлдерiнде - ЭСТЯ. - C.335), «sunlunsy» - Yсынылды (МК.11.28). sunus-екi жак бiр-бiрiне элде бiр нэрсенi Yсынып берiстi (МК.11.112). кадым моцгол тiлiнде тYбiрi «sun» ^сыну, созылу, алга Yмтылу), «sunYuqu» (алга Yмтылу, созылу).
К^рп казак ттЫде «CYнды» (бой CYнды), <^сыну». Мэтiнде «sunctu» Yсынылfан, жiберiлген сeзi 3-тYсiнiктемедегi ögi/öki сeзiмен жYптаса «алдыцгы Yсынылfан, алдыцгы жiберiлген топ (шеп)», «taCyY-un»(шабуылы) деген етiстiктiц аныктауы бойынша «алдыцгы топ=мацдай шеп» деп аударуды жeн кeрдiк.
[5]. YmiHLui жолдыц 3-ce3iH A.M. Щербак «tytamta» деп окыган. ¥стындагы motîh
A^i^j tacyy-un деп жазылган. Магынасы «шабуылын» деген сез.
[6]. YmiHLui жолдыц 4-сез1н A.M. Щербак «sületip» деп окыган. Олай окуга келмейдк ¥стында "У^х^^ sunlundy (ж1бертд0 деген магына беред1 (карацыз 4-тYCiнiктеме).
[7]. Осы жолдыц 5-сeзiнiц Yшiншi эрiпi эрозияга Yшыраfандыктан ДYPыс оки алмадык. Одан кейЫп 6-сeздi де шыгара алмадык.
[8]. ¥стындагы 4-жолдыц еюним сез1н A.M. Щербак «jarmayanta» деп окыган. МэтЫде —^-^^Aejaryan-ta» A.M. Щербак «г» эронщ артындагы тастыц eзiнiц жарылган эрозиясын «m» эро деп тYсiнген. Егер нагыз «m» дыбысы екенi рас болса «г»-дан кейiн алга карай тагы бiр «тiс» белгiленiп барып «m» дыбысыныц кYЙрыкшасы тeмен тартылган болу керек едк БYл арада «r» мен «т»-ныц ортасына арнайы «тiс» салынбаган. Сондыктан «m» дыбысы деп окуга келмейдi. Сондыктан да бiз бYл сeздi «jaryan-ta» деп транскрипция жасап «жарып юргенде» деп аудардьщ.
[9]. Жогардагы сезден кейЫг жазылган. A.M. Щербак «irtürü» деп окыган. БYлай окуга келмейдi. Транскрипциясы «erçitû», магынасы (багындыру,
1 Этимологический словарь тюркских языков.
2 Qutadyu ЫИд (список Наминганский вариант)
3 Древнетюркский словарь
4 Большой академический монгольский словарь
5 список Манихейским письмом
6 Фрагменты из буддийской сутры «Золотой блеск» (уйгурским письмом)
7 KasgarT М. Divanй Lugat-it-tйrk (В. Atalay)
Ti3e6YKTipy). TY6ipi «er|» (er). II. -ТТ. V8. А57; ДТС. 174; ThS9. II 47;) enittir — Ti3e буючру, багындыру (ТТ.11178; ДТС. 175).
[10]. Одан кейЫп сeздi А.М. Щербак «tudym» деп окыган. ¥стында «toqym» (мал, ¡рщара мал, сиыр, жылкы, туйе) (QBK10. 27610; ДТС. 576).
[11]. Мэ-пнде ' ^^^деп жазылган. A.M. Щербак «tolun» деп окыган «toi» тYбiрдeн кeйiн u- opini бар. Ал одан кейЫп эрiптeр эрозияга ушыраган. А.М. Щербак eшiп кеткен opinTi таста сакталгандай eтiп «n» opiniH жазып жiбepгeн. Бiз бул сездщ соцгы opini «q» болуы mym^ деп жацгырттык. бйтсе «tolu[q]» деп окылады. Бундай TYбip байыргы TYpiк тiлiндe сакталган (ДТС.574; U5p.7010).
[12]. Одан кейЫп сeздi А.М. Щербак «jylqy» деп транскрипция жасап «год (жыл)» деп аударган. Мэт1нд1 былай окуга келмейдк Муражай кызметкерлер1 бул сезд1 шала айкындаган. МундаФ^) деп жазылган. Транскрипцияласак «qam» болып шыгады. ТYбipгe жалганган жалгаулары eшin кеткен. Магынасы «^амтып, жинап, топтап» боп келедк
[13]. BeciHLui жолдыц 6ipiHi±ii C63íh A.M. Щербак «tübüt» (Тивет) деп транскрипция жасаган. ¥стындагы motíh ^-^-^С^о деп жазылган. Бул сезд1 калай окысацыз да «tübüt» (Тивет) деген сез шыкпайды. Транскрипциясы «tübüncü» (тубшде немесе туптщ туб1нде) деп окылып аударылады.
[14]. A.M. Щербак устында ^-^^^деп жазылган motíhaí «tünlüg» деп окыган. Бiз бул транскрипцияны кабылдай алмадык. Сeбeбi, «t» эpniнeн кейЫп доганыц астындагы «тiс» догамен бipiгin -«ü/ö» графикасын бeлгiлeйдi. Одан кейЫп «тiс» жогары кайырылган «куйрыкпен» бipiгin - «l» эрпЫщ кeскiнiн бередк Осы жагдайда «n» эpniнe орын болмай калады. Сондыктан 6í3 бул сeздi «tölüg» деп транскрипциялап, «тeлeсiн» (iстeгeн эpeкeтiнe жауап бepсiн) деген магынада аудардьщ. «töle.II» (телеу) (Usp11 3216; ДТС. 579).
[15]. 6-жолдаг «Ьеп» сез1н A.M. Щербак «bir» деп транскрипция жасаган. Мунда -r эрпЫщ тацбасы жок.
[16]. 6-жолдыц 6eciHi±ii сез1н A.M. Щербак «omuza» деп транскрипция жасап жер атауы eTin керсеткен. Motíh —"Ч-^ьс* деп жазылган. Транскрипциясы «otun-sa», аудармасы «отша» (ошактагы отша) болады. Бул окылымныц дурыстыгын 17-тус1н1ктеме кептденд1ред1.
[17]. Мэт1нде ^деп аньщ жазылган сезд1 A.M. Щербак «sületib» деп транскрипция жасаган. МYлдe кате. Бiз «söntim» (eштiм, бул дYниeдeн eTTiM) деп транскрипция жасап аудардьщ.
[18]. ¥стындагы ^^Vvíí^oo деген сезд1 A.M. Щербак «töbelib» (стустился вниз) деп транскрипция жасап аударган. «töb» тYбipдeн кeйiн «е» эpini мэтЫде жок. Соцгы «дога» «b» эро емес «t» графикасы. Сондыктан 6í3 «töplet» деп окып, «баста, басшы бол» деп аудардьщ (MK.III. 322; ДТС. 580).
[19]. ¥стындагы ^Ч^Ч^-Ч^ сез1н A.M. Щербак «biditegi» деп транскрипция жасаган. Булай окуга мYлдeм кeлмeйдi. Транскрипциясы «baba ögej», магынасы «eгeй эке», «ögej» (MK.I.123; ДТС. 379). бул арада «Баба^гей тепн» (Баба-eгeй ханзада) деген адам edMi peтiндe бepiлгeн. Моцгол империясыныц каганы 0гедей (Ögedej) деген eciM бар (Usp 2213).
[20]. ¥стынд ^-^^деп кашалган мэтЫдеп ею сезд1 A.M. Щербак 6ip сез peтiндe карастырып «iltügi» деп транскрипция жасаган. МэтЫде el сeзiнeн кeйiнгi «t» графикасы «l» тацбага косылып жазылмаган. Осы ерекшелИн еске
8 Буддийский текст уйгурским письмом
9 Рукописные фрагменты руническим письмом лондонский коллекции
10 Qutadyu ЬШд (список гератский вариант)
11 Уйгурские юридическте докменты XII - XIV вв.
ала отырып бiз «el tükdi» деп транскрипция жасап «елдi устады, елдi баскарды» деген магынада аудардык. Tük-уста (МК.111.270; ДТС.595). [21]. Соцгы 8-жолды А.М. Щербак окымаган. Бiз мундагы екi сездi окуга тырыстык. «men» (мен) деген сезден кейЫп сездi «etni-ke» (iстеуге тиют iстi) деп аударып одан кейЫп эрозияга ушыраган етiстiктi «etintim» (iстедiм) деп жацгыртуды жен кердiк.
Кадым согды -уйгур графикасына сараптама.
1. Жогарыда Долоодой мэтiнiнiц тYпнускасы жэне оныц транскрипциясы аудармасымен таныстырдык. Барлык жагдай окырманга тYсiнiктi болган болар деген сенiмдемiз.
Мундагы А.М. Щербактыц Yлкен кателiгi устынды ез кезiмен керiп, мэтiннiц кешiрмесiн езi жасаган болса мундай кателiкке урынбас едк Асыгыстыктыц салдарынан С.Г. Кляшторный А.М. Щербактыц кателИн онан эрмен еселеп жiбердi. Л.Н. Гумилев аталмыш ею зерттеушiнiц кателiгiн деп басып тапкан. Буган будан 1200 жыл бурын жазылып бiзге жеткен тYпнуска мэтЫ дэлел болып отыр. Муны тYрiктанумен айналысып жYрген зерттеушiлер (тiлшi, тарихшы, эпиграфист) мойындау керек. Барлык жагдай тYсiнiктi болгандыктан С.Г. Кляшторный мен Л.Н. Гумилев екеуЫщ тартыстары ^нтэр^бЫен езiнен езi ысырылып калып тур.
А.М. Щербактыц тагы бiр ебедейаз кателiгiн айтпай кетуге болмас. А.М. Щербак макаласын «надпись на древнеуйгурском языке ...» деп атаган. ол дэуiрде «уйгур» деген улт болган жок. Б.з. 744-841 жыл аралыгында Орталык Азияга билiк жYргiзген Каганаттыц атауы «¥йгур». Бул бiрiккен тYрiк тайпаларыныц мемлекетi болгандыктан осылай атаган. Тiл-тYрiк тiлi. Ол туралы белг^ тYрiктанушы Л. Тугушева: «Время их создания относится к периоду между IX и XIV вв. Авторы текстов называли язык своих пройзведений тюркским (türk tili). Этот термин несомненно восходит к тому периоду в жизни тогузогузских племен, когда они вместе с тюркютами (позднее-коктюрками), являвшимися доминирующим племенем в тюркских каганатах, составили этническое ядро каганатов и имели единый с ними литературный язык, отраженный в рунических на монументах в прихангайских степях, где находились главные резиденции тюркских каганатов» (Tugusheva 2011, P.5) -деген тужырымы дэлел бола алады.
Бул графиканыц кайнары финикиядан басталып —► уйгур —► уйгуржын (моцгол) мэнжi алфавитi пайда болып еркен жайганы гылымда белгтк Согды графикасы бYгiнгi моцгол Yстiртiне таралганы какында тиветтiц «Хор чойнжунг» деп аталатын кене тарихи нускасында былай деп жазып калдырган. Онда: «Согдылардыц бiлiктi бiлiмпаздары уйгурлар ортасына хат танатып, бурханныц улы есиеттерi мен жарлыктарын, шежiрелерiн сол ттде окытуды керсетiп Yйреттi» (Shagdarsurjen 2011, P.133). Бул тарихи дерек VIII гасырдыц екiншi жартысында ¥йгурдыц Бе^ каганы Манихей дiнiн кабылдап ез елЫе таратуга эрекеттенген кезецiн мегзеп отырган сиякты. 0йтсе, согды жазуы тYрiктер ортасына манихей дiнiмен бiрге келгендiгiне кYмандана алмаймыз.
Долоодой мэтЫшщ графикасы согды-уйгур Yлгiсiнде жазылган. МэтЫ жогарыдан темен багытталган. Ал, кене согды мэтiндерi оцнан солга карай келденец (горизонталды) багытта болган едк
Кене согды графикасымен согды ттЫде жазылып бiзге жеткен эпиграфикалык бiраз нускалар моцголиядан табылды. Олар Бугыты ескерткiшiнiц мэтiнi (581-582 жж), бмнегов аймагыныц Сэврээ тасыныц жазуы, жэне Говь-алтай аймагыныц Жаргалант сумыны, Хайрхан (Кайырхан) тебедегi жартас бетiндегi мэтЫдер.
¥йгыр графикасымен сакталган мэтЫдер жогарыдагы Хайрхан тебе, Завхан аймагыныц Идэр сумынындагы Бичигт булан, Архангай аймагыныц Их-тамир сумыныныц Тайхар тас мэтЫдерЫ атауга болады.
Долоодой мэпншщ графикасын кене согды алфавитЫщ кескiндерiмен салыстырып караганымызда аса улкен айырмашыльщ байкалмады.
Кене согды "Í (альф) графикасын TypiK ттЫщ а, е дыбысын сез басында жэне ортасында белплеуге колданса, сез аягында согдыныц О графикасымен
TYPÍKT¡n i, ï дыбысын белплеген. Ал сез аягында согдыныц 1 деп альфтщ аягын созып колданган.
Согдыныц «а» дыбысын сез басында кос альф (коспсп) кесюшмен жазылган едi. ТYрiк ттЫщ ¥йгур графикасында сездщ басында, ортасында жэне аягында согды графикасымен б1рдей колданган.
Согдыныц $ (альф+вав) o/u; i (альф+вав+иод) ó/ü дыбыстарын TypiK тiлiнiц уйгур гафикасында езгертпестен колданган.
Кене согды мен согды-уйгур, жэне кейЫп ТYрiк-уйfур айырмашылыктагы дауыссыз дыбыстарын белгiлеген графикаларын салыстыра карастырсак:
Œ к Согд ТYрiк-yЙFyр (Долоодой) X-XVI FF TYрiK-yЙFур
X S ГО ^ Œ С 1— s басы орта аягы бас ы орта аяFы басы орта аягы
j/Z i A t л 4 о 1 A О
L V y* th ¥ JL f ¥ L
t T Ч Ч «
d Л п л r чг| ;A M ■4/4
с h { 3 ч Ч \ H •V
s — f h — — — b —
s ? г t r
z * T- +
п _ — — — — i é» >
0 b/p i> J <Р i Ф
1 m t fi to* Р M * Л
2 k/g 1 6 vi ь JD я i
Кестедегi салыстырмага Караганда кылауышпен жазылган t, b, p, m, k, g эрт кескiндерi мен сызып жазылган эрiп кескiндемесiнде аздаган eзгешелiк бар
болып керЫгенмен оныц жалпы сипаты бiрдей. Ал, j/Z, 1_, d, с, э, § эрiптерi кене согды графикасынан езгеше. Бул дыбыстардыц тацбасын тYрiктер ездерi косканы байкалып тур. Кене согды графикасында «п» дыбысы белпленбеген. Бул дыбысты турктер ^ п+д=Г) болдырып белплеген. Долоодой мэтчжнщ гарфикасында кезге тускен тагы б1р ерекшелк сез аягында байыргы турк
бтгтщ «т» дыбысын белплеген"^ кесюшн колданган. Буган Караганда Орхон бтпнщ эсерi мол болган сиякты. Калган баска дауыссыз дыбыстарды белгiлеген тацбаларда айырмашылык жок.
Х-ХУ\ гг аралыгында уйгур графикасын турктер жеттд1р1п, альфтщ алдына
«б1р нукте» койып Н (п) дыбысын е, ¡, Т кесюндер1мен айырган, ^ (д) тацбаныц алдына кос нукте койып 'А (у) дыбысын белплесе, К (э) дыбысын белплеген тацбаныц артына кос сызьщ койып Т" (§) дыбысын белплеген. Бул езгерю байыргы тYрiк ттЫщ табиги зацдылыгын назарда устаумен катар кадым уйгыр мэтiнiн дурыс окып, жазуга Yлкен эсерiн тигiзген.
Мiне осы ерекшелктер Долоодой жазуы Согды-¥йгур Yлгiсiмен жазылгандыгын дэлелдейдi.
Мэтiннiи тарихи маныздылыгына сараптама.
1. МэтЫде Боfаз-тегiн ханзаданыц ю-эрекеД оныц баскарган колыныц (армиясыныц) жетютИ жэне жалындап турган жас шагында (30 жасында) емiрден еткенi сез болады.
2. Байыргы тYрiктердiц эскери тактикасынан (мацдай шеп) акпарат бередк
3. Елдi (каганатты) баскаруды эке орнында журген егей экеге тапсырганы.
4. Долоодой мэтiнiндегi согыс ТYргештермен (карлук, шато (кумдыктар = кешн онгут атанган) Тиветтердщ каолациясы) болган окиганы керсеткен.
©йтсе Баба-9гей ханзада деген юм? ¥йгыр каганатыныц кесемдерi манихей дiнiн кабылдаганнан кейiн хан тукымынан баска тайпадан каган тагына отырган каган кiм? Мiне осы сауалдарга жауап табу кажет болды.
©гей (6gej) сезi «жат тукым» (не родной; не кровной) деген магына бередi. Жат тукымнан Богаз-тепн ханзадага эке орнына эке болган ©гей-эке юм?
«Синь Тан шудыц (Тац патшалыгыныц жаца тарапы) «¥йгур баяны» 217 бумада: «11-жылы (795 жылы) каган кайтыс болды. Оныц ез кiндiгiнен туган ул болмагандыктан ел оныц орнына уэзiр Кутлугты каган сайлады. Олар (¥йгур каганаты) бул окиганы мэлiмдеуге (Тан патшалыгына) елшi жiбердi. [Тац] патшасы аткарушы (орындаушы елшi) Чжан Цзяньды жiберiп: «Ай Тэцiрде Yлiк болмыш Алп Кутлуг улык бiлге каган (кытайша - Ай Тэнли илою йлу моши Хэхулу пицзя Хуйсинь кэхань) деген атак Тац патшалыгы тарапынан берiлгендiгiн жеткiзедi. Кутлуктыц езiнiц шыккан тегi Едiз тайпасынан едi. Жастайынан жетiм калгандыктан оны улыстыц тебе би (уэзiр) асырап есiрдi. Ол аса зерек, ежет, эрi кару енерЫе шебер болып ержеттi. Тэщр CYЙер каганныц (Тун Бага Тархан = Дун Бага дагань = кыт) тусында талай мэрте кол бастап, ¥лыс басшыларыныц ерекше кадыр - курметЫе белендк Ол букт ем1р1н бил1к журпзуим Иоллуг (баска тарихшылар ¿ТрЛ (ио-ло-гэ) деген иероглифт «яглакар» деп жацгыртып келген) эулетЫщ атак-абройын кетеру Yшiн кYш-жiгерiн жумсады. ©зi шыккан эулетiнiц атын да атамады. Тац патшасыныц сарайына сэлем жетюзуге (дипломатиялык елшiлiкке) каганныц урпактарын жiберiп отырды. Юнчжэньнiц бiрiншi жылы (805 жыл) каган кайтыс болды» (ВюИипп 1950, Р.330-331; МуггаЬапи1у, Akyshtajuly, ^угеГ^пЫу 2006, Р.207; Doгzhsuгjen 1957, Р.355-356).
Бул тарихи дерек акпаратта Кутлуг каганды «©гей-баба (эке)» деп атаганы айкын жазылган. ©йткенi Кутлуг хан тукымыныц алтын урпагынан емес, шыгу тегi едiз тайпасынан. ©йтсе, Богаз-тепн кiм?
Ел етмiш Бтге каганныц (Моюн-чор) Yш улы болган. Yлкен улы Жабгу (Ябгу) лауазымды Каганаттыц тардуш канатыныц басшысы Тайцзы (тYрiкше есiмi сакталмаган) екiншi улы Шад лауазымды, Каганаттыц телес канатыныц басшысы От-тепн (И-дицзянь). Моюн-чордыц туган бауыры тарихта есiмi Тун Бага Тархан (Дунь Мохэ дагань) деген атпен калган. Yлкен ул Жабгу Тайцзы кателеап жазаланган. Екiншi улы От -тепн БегY каган деген атпен (хандык атагы: Тэцiрде кут болмыш Ел тутмыш Алп КYЛYг Бiлге каган) 760-780 жж Бiрiккен тYрiк каганат (¥йгур) каганы болган. Оныц катыны (ханымы) Тогыз-огыз тайпалык Одактыц ец белдi Бугы тайпасыныц кесемi Хуай-эньнiц кызы. Тун-Бага-Тархан Бе^-каганнан жолы Yлкен эке орнында отырган адам. БегY каган Тан патшалыгы мен ¥йгур каганат арасындагы саясатта Тун Бага-Тарханныц акылын алмай карсы шыккандыктан елтiрiп, Каган тагына езi отырган. Тун Бага Тархан (хандык атагы: Алп Кутлуг Бтге каган) 780-789 жылдары Каганат ^зпнш устаган каган. Тун Бага Тарханныц Yлкен улы Долосы (Кытайша есiмi Ли Чжань-жэн. Хандык атагы: Ай Тэ^рде болмыш КYЛYг Бiлге каган). 789-790 жж. каган тагында болган. Оныц кш катыны (ханымы) Хуай-эньнщ немере кызы едi. Бугы тайпасыныц Хуай-эньнщ улы Тун Бага Тархан каган болган кезЫде Каганаттыц оц канатыныц басшысы, Тардуш канатыныц Жабгуы деген атак алган ел басшыларыныц бiрi-тiн. Осыдан кейiн БегY каган урпактары (Хуай-эньнiц жиендерi) хан тагына шыга алмаган. Тун Бага Тархан эулетЫен Хуай-энь урпактары еш кайтаруга мыктап бекiнген сиякты. Онымен катар Долосыныц Жабгу Кунчуй ханумынан туган так мурагерiне Yмiткер ул болмаган сиякты. Сондыктан Хауй-эньнщ немере кызы Жабгу Кунчуй-ханум так билтне отырып кешiкпеген Долосыга (Ли Чань-жэн) у берт елтiрген (Dorzhsurjen 1957, Р.384; Bichuгin 1950, Р.329).
Такка 790 жылы Долосыныц ^а Ачоны (ТYрiкше есiмi Ай-чор болуы мYмкiн) отыргызды.
Кезiнде Ел-етмiш Бтге каган Нинго кунчуйды (елдестiргiш ханыша) айттырып катындыкка алган-ды. Кеп кешкпей Нинго (елдестiргiш) ханшаныц байы (Ел-етмш Бiлге = Моюн-чор) елiп багы тайган соц, урпагы болмаганнан кейЫ Тац патшалыгына кайтарылган едi. Сол кезде Нинго ханшаныц шацырагына мЫт келген кыз Ордада калып койып Каганаттыц ЕржYрек (Ин-у) каганы мен Эдтетп (Ин-и) кагандарга атастырылды. Каганат Ордасында ол кiшi елдестiргiш ханым (Шао Ниньго кунчуй) деп аталды.
Долосы каганат тагына отырган соц «Тэ^р CYЙген каган» атак алган. Осы Тэ^р CYЙер (Тянь Цинь) каган кезЫде Кiшi елдестiргiш ханымды ордадан шыгарып жiберген. Ол Эдтетп каганга (Ин-и) катын болган кезЫде екi ул туган. Бул ею улдыц екеуiнде Тянь-Цинь (Долосы каган) ел^рген. Олар келешекте так мурагерлтне Yмiттi. Олардыц анасы кытай. Егер такка отырса Каганаттыц кауiпсiздiгiне каут тенедi деген сактыктан жасалган. Кек ТYрiк, уйгур каганаттарыныц билiк эулет так мурагерлерiне кыта анадан туган адам отыруынан ерекше сактанган.
Ордадагы осы интриганыц сыртында каганаттыц ОцтYCтiк батыс елкесiндегi Шато (кейiнгi Онгут, уактардыц аргы бабалары), Yш карлук Баян-тYрiктер Каганатка карсы кетерiлiп Тиветтермен бiрiгiп кеттi. Олар Тарбагатай, Тэ^ртау, Бес-балык, Кумылдан Гансуга дейiнгi территорияда орналаскан едi. Осы тайпалармен жYргiзген согыстарда ¥йгур жагы Yнемi жецтю тауып келген -дi. Соцгы 791 жылгы согыста жогарыдагы карсылык бiлдiрушi каолияцияны жецiп,
туткындарды Тан патшалыгына тарту етедi (Bichurin 1950, P.330; Dorzhsurjen 1957, P.355 бет). Ал келес жылы 792 жылы Ордадан Тан патшалыгына Иоллуга-ГYЙ (шыгу тегi кытай. Фамилиясы кытайша Люй) елшiлiкке барады. Люй жогарыдагы кагандардыц 6ipiHi^ асыранды улы боп ecin, орда Ынде Yлкен беделге ие болган адам едк Сондыктан да ол Каганаттыц билеушi тайпасы «Иоллугты» фамилия етт алган екен. Кытайша «^й = цзюн» дегендi (Bichurin 1950, P.330; Dorzhsurjen 1957, P.355; Myrzahanuly, Akyshtajuly, Kajyrzhanuly 2006, P.207) сез етт отырган Долоодой мэтiнiндегi «ögei» (егей) деп жацгыртуга болады. 0йткенi, едiз тайпасынан шыккан Кутлуг, Каган тагына отырганнан кейiн Баба-0гей деп аталган. Осы Люй (Иоллуг-0гей) Патшага барганда оныц Ордадагы беделiн, эрi Тан патшалыгына жасап отырган ецбепн ескерт мол сыйлык бередi. Онымен коса оны Бакылаушы санатыныц оцкол атарманы (кытайша; Цзянь Сяо шаншу юпушэ) етiп тагайындайды. Мiне бул адам Тан патшалыгыныц ¥йгур Ордасында отырган ец бiр сенiмдi жансызы, тыцшысы. Ордада болып жаткан окигалар мен жYргiзiлiп жаткан саясаттыц барлыгы уакытында Тан патшалыгына жетiп турады деген сез.
Тарихи дерек осындай. Буган сараптама жасайтын болсак:
Тан патшалыгы мен Бiрiккен тYрiк (Уйгур) каганаты арасында эр жактыц ез мYДдесiн мыктап устаган дипломатиялык катнас журт жаткан кeремiз.
1. Тан патшалык тарапынан:
а) Тан тарапы ¥йгур каганатымен бейбiт катар eмiр CYPумен катар eздерiне карсы шыккан кeшпелiлердi жаныштап басып устау Yшiн пайдалану;
б) Каганат iшiндегi тайпаларды бiрiне -бiрiн карсы койып, Каганатты кулату; Тан империясыныц коластына енпзу. Бул саясатта саткындарды дэулетпен сатып алу, eз тыцшыларын жiберiп жумыс жасату;
в) ¥йгыр кагандарына Тан ханышаларын берiп одан туган улдарды хан тагына отыргызып eз саясатын жYргiзу:
2. ¥йгур тарапы Тан патшалыгыныц ниетiн жаксы тYсiне отырып тeмендегi саясат колданган. Онда:
а) Ел экономикасы тыгырыкка тiрелген кезде Тан патшалыгынан кeмек алып туру максатта дипломатиялык катынасты ныгайтып, Тан патшалыгыныц кауiпсiздiгiн сактауга кeмектесу;
б) Шекаралык сауда саттыкты ныгайту;
в) Тан тарапынан кысым кYшейген жагдайда шекаралык шабуылдар уйымдастырып, сес ^рсетт отыру:
г) Каганаттыц кауiпсiздiгiн камтамасыз ету максатында жат журттыкпен кан араласкан урпакка ел тiзгiнiн устатпау.
Тан патшалыгы мен ¥йгур каганат арасындагы осындай Yлкен саяси ойынныц салдарынан Тун Бага-тархан каганныц урпактарынан такка мурагер жалгыз Богза -тепн калган сиякты.
Карацыз. Орда шшде БeгY-каfан мен Тун Бага Тархан урпактары, жактастарыныц кYресi жYрiп жатыр. БeгY каганды eлтiрiп такты тартып алганына Бугы тайпасыныц адамдары карсы. БeгY каганныц ханымы Хуай-эньнщ кызы. Сондыктан да такка жацагана отырган Долосыны (Чжань-шэн) Бугы тайпасыныц кeсемi Хуай-эньнщ немере кызы Жабгу кунчуй (ханыша) у берiп eлтiрдi. Ал, Долосы (Тян-цинь-тэ^р CYЙген = Чжань-шэн) каган кытай ханышадан (Шао Нинго) туган такка мурагер болатын екi ханзаданы eлтiрiп тастаган. Будан кейЫ такка мурагер жалгыз Богаз -тегiн калган. Ол Шато карлук (тYPгеш), Тивет каолияциясына карсы жариялаган 791 жылгы согыста жецюпен оралып eзiнiц каган тагына лайыкты ханзада екенш дэлелдейдi. Долоодой мэтiнiндегi «Болчу-дариясында тYPгештердi багындырдым» деген
акпарат жогардагы Yштiктiц каолияциясын айтып отыр. ТYPгеш хандыгы б.з. 756 жылы кулап, орнына Карлук хандыгы шыгып келгенi тарихта белгл ¥йгурлар мэтiнде сол бурынгы <^ргеш» атауымен атап жазып калдырган. Мундай мысалдар кеп. 753 жылы орынатылган Теркiн устыны Тан патшалыгын СYЙ патшалыгы» деп керсеткен (Теркiн12. III. 20). Карсыластары Богаз -тегiндi кандык такка отыргызбау саясатын жYргiзген сиякты. Дэл осы кезде Тан патшалыгыныц жымыскы саясаты араласу кажет болган. Ордадагы Тан тыцшысы, «бакылаушы атарман» болып тагайындалган Иоллуг-0гей (Иолугэ-цзюн) Патшадан арнайы тапсырма алып келт Боfаз-тегiннiц елiмiне ортактаскан болуы мYмкiн. Сондыктан да, мэтiнде: «отша жанып турып сендiм» деп жазып калдарган. Долосы (Чжань-шэн), Ай-чур (Ачо), Богаз-тепн Yшеуi де Тун Бага-тарханныц улы. Сейтiп, так мурагерлерiне Иоллуг эулетЫен ел баскаратын адам калмагандыктан, осы эулет Yшiн адал кызымет жасап жYрген Кутлугты каган тагына отыргызудан баска амал калмаган. 0лiм алдында турган Боfаз-тегiн Баба-0гейге (Кутлугка) «елдi баскар, елге басшылык ет!»-деп есиет калдыруы бойынша Ордадагы уэзiрлер каган тагын Кутлугка усынган.
Хан тукымыныц бiр лидерi осындай усыныс калдырмаган жагдайда баска эулеттен каган тагына отыра алмайды.
Тарихи окиганыц осы желiсi Долоодой устынын 791-792 жылдары орнатылган деп тужырым жасауга итермелеп отыр.
Сез етт отырган ескертюш орнатылган жердiц аты Хар-ус (Кара су). Ал, сонда орнатылган ею корганды жергiлiктi халык «Долоогодойн керексур» деп атайды. Уйгуржын монгол графикасымен «toloyodojn kereksur» деп жазылады. Кытайдыц ресми тарихында Ли Чжэн-шэннiц аты «Долосы». Осы ею атауда уксастык турган жок па? «Долоогодой» жердщ аты емес корганныц атауы. МЫе, гажап! Казак ацызында «тау кетерген Тологай» деп хатталган. Корган ею дана. Бiрiнде байыргы тYрiк бтг графикасымен, екiншiсiне кадым согды-уйгур графикасымен мэтЫ кашалган. ¥йгыр графикалы мэтЫ кашалган орын Богаз -тепн ханзадага арналган. Ал, тYрiк бтт корган белгiсiз «cad» лауазымды адамга арналган. МYмкiн осы корган Богаз -тегiннiц туган агасы Долосыга арналган орын емес пе? Долосыга арналган корганныц аты жергiлiктi халыктыц жадында «dolöyodoj» болып сакталган. Байыргы тYрiк тiлiнде «toloyoj» немесе «tolayaj» болады. 0йтсе, келешекте осы екi корганга археологиялык казба жYргiзу аркылы бул мэселенщ тYЙiнiн шешуге мYмкiндiк туар деген Yмiттемiз.
Эдебиеттер тiзiмi/ Список литературы
1. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена.
- Т.1. - М-Л., 1950.
2. Вандуй Э. Увсын Хар усны гэрэлт хешее // Шинжлэх ухаан техник - 1958. - №3. - С.45-47.
3. Гумилев Л.Н. По поводу интерпретации Уланкомской надписи // Советская археология. -1963. - №1. - С.295-298.
4. Доржсурэн Ц. Долоогойдойн булш ба тууний хешее // Шинжлэх ухаан техник - 1957. - №5-6. -С. 25-26.
5. Еженхан Б. Ошан Ж. Казакстан тарихы туралы кытай деректерг - TIV. - Алматы, 2006.
6. Кляшторный С.Г. Исторической оценке Уланкомской надписи // Эпиграфика Востока. - Т.Х^.
- Л., 1961. - С.26-28
7. Кляшторный С.Г. По поводу интерпретации Уланкомской надписи // Советская археология. -1963. - №4.
8. Кляшторный С.Г. По поводу интерпретации Уланкомской надписи // История Центральной Азии и памятники рунического письма. - М., 2003. - C.285-288.
12 Теркинский памятник
9. Мырзаханулы Ж., А^ыштайулы 6., Кайыржанулы К., Ахметулы Ш. Кытай жылнамаларындагы
Каза^ тарихыньщ деректерi (Б.з. 275-840 жж) Yрiмжi. ... - Алматы, 2006.
10. Сарт^ожаулы К. 2011 жылгы Монголия экспедициясыньщ ece6i. - Астана, 2011. - С.31-36.
11. Харжаубай С. Кляшторный С.Г. Отчет эпиграфического отряда СМИКЭ. - Улан-Батор: Архив
институт истории АН МНР, 1980. - С.18-19
12. Харжаубай С. 1985 оны хээрийн шинжилгээний тайлан. - Улан-Батор, 1985. - С.21-24
13. Тугушева Л. Раннесредневековый тюркский литературный язык. - Санкт-Петербург, 2001.
14. ШагдарсYрэн Ц. Монголчуудын утга соёлын товчоон. - Улан-Батор, 1991.
15. Щербак А.М. Мугулстонда топилган ^адимги бир тош езма // Узбек тили ва адабиети
масалалари. - Тошкент, 1959. - Б.34-36.
16. Щербак А.М. Надпись на древнеуйгурском языке из Монголии // Энциклопедия Востока. -
T.XIV. - М., 1961. - С.23-25.
Reference
Bichurin 1950 - Bichurin, NJa 1950, Sobranie svedenij o narodah, obitavshih v Srednej Azii v drevnie vremena, T.1, Moskva-Leningrad. (Bichurin, NJa 1950, Collection of information about the peoples inhabiting Central Asia in ancient times, Vol.1, Moscow-Leningrad). (in Rus).
Dorzhsurjen 1957 - Dorzhsurjen, C 1957, Doloogojdojn bulsh ba tuunij hoshoo, Shinzhljeh uhaan tehnik, №5-6, S.25-26. (Dorzhsurjen, C 1957, The grave and monument of Ulanoski, Shinzhljeh uhaan tehnik, №5-6, P.25-26). (in Mong).
Ezhenhan, Oshan 2006 - Ezhenhan, B, Oshan, Zh 2006, Kazakstan tarihy turaly kytaj derekteri, T.IV, Almaty. (Ezhenhan, B, Oshan, Zh 2006, History of Kazakhstan in Chinese sources, T.IV, Almaty). (in Kaz).
Gumilev 1963 - Gumilev, LN 1963, Po povodu interpretacii Ulankomskoj nadpisi, Sovetskaja arheologija, №1, S.295-298. (Gumilev, LN 1963, About the interpretation of the inscription Ulanoski, Soviet archeology, №1, P.295-298). (in Rus).
Harzhaubaj 1985 - Harzhaubaj, S 1985, 1985 ony hjejerijn shinzhilgjejenij tajlan, Ulan-Bator, 1985, S.21-24.(Harzhaubaj, S 1985, Report on field research in 1985, Ulan-Bator, 1985, P.21-24). (in Mong).
Harzhaubaj, Kljashtornyj 1980 - Harzhaubaj, S, Kljashtornyj, SG 1980, Otchet jepigraficheskogo otrjada SMIKJe, Arhiv institut istorii AN MNR, Ulan-Bator, S.18-19. (Harzhaubaj, S, Kljashtornyj, SG 1980, Report epigraphic unit of SMIKE, Archive Institute of history of Academy of Sciences of the MPR, Ulan-Bator, P.18-19). (in Rus).
Kljashtornyj 1961 - Kljashtornyj, Sg 1961, Istoricheskoj ocenke Ulankomskoj nadpisi, Jepigrafika Vostoka, T.XIV, Leningrad, S.26-28. (Kljashtornyj, SG 1961, Historical assessment Lankoski inscriptions, Epigraphy of the East, T.XlV, Leningrad, P.26-28). (in Rus).
Kljashtornyj 1963 - Kljashtornyj, SG 1963, Po povodu interpretacii Ulankomskoj nadpisi, Sovetskaja arheologija, №4. (Kljashtornyj, SG 1963, The interpretation of the inscription Ulanoski, Soviet archeology, №4). (in Rus).
Kljashtornyj 2003 - Kljashtornyj, SG 2003, Po povodu interpretacii Ulankomskoj nadpisi (Istorija Central'noj Azii i pamjatniki runicheskogo pis'ma, Moskva, S.285-288. (Kljashtornyj, SG 2003, About the interpretation Lankoski inscriptions, History of Central Asia and the monuments of the runic letters, Moskva, P.285-288). (in Rus).
Myrzahanuly, Akyshtajuly, Kajyrzhanuly 2006 - Myrzahanuly, Zh, Akyshtajuly, A, Kajyrzhanuly, K, Ahmetuly, Sh 2006, Kytaj zhylnamalaryndagy Kazak tarihynyH derekteri (B.z. 275-840 zhzh) Yrimzhi, Almaty. (Myrzahanuly, Zh, Akyshtajuly, A, Kajyrzhanuly, K, Ahmetuly, Sh 2006, information about the Kazakh history to the Chinese Chronicles (B.z. 275-840 zhzh). Urumqi, Almaty). (in Kaz).
Sartkozhauly 2011 - Sartkozhauly, K 2011, 2011 zhylgy Mongolija jekspedicijasynyn esebi, Astana, S.31-36. (Sartkozhauly, K 2011, The report about Mongolian expedieze in 2011, Astana, P.31-36). (in Kaz).
Shagdarsurjen 1991 - Shagdarsurjen, C 1991, Mongolchuudyn utga sojolyn tovchoon, Ulan-Bator.( Shagdarsurjen, C 1991, Bureau of cultural values of the Mongols, Ulan-Bator). (in Mong).
Shherbak 1959 - Shherbak, AM 1959, Mugulstonda topilgan kadimgi bir tosh ezma. Uzbek tili va adabieti masalalari, Toshkent, B.34-36. (Shherbak, AM 1959, Mugulstonda topilgan kadimgi bir tosh ezma, Uzbek language and problems of literature, Toshkent, P.34-36). (in Uzb).
Shherbak 1961 - Shherbak, AM 1961, Nadpis' na drevneujgurskom jazyke iz Mongolii, Jenciklopedija Vostoka, T.XIV, Moskva, S.23-25. (Shherbak, AM 1961, The Inscription on drevnerusskom language of Mongolia, Encyclopedia of the Orient, T.XIV, Moskva, P.23-25). (in Rus).
Tugusheva 2001 - Tugusheva, L 2001, Rannesrednevekovyj tjurkskij literaturnyj jazyk, Sankt-Peterburg. (Tugusheva, L 2001, Early Medieval Turkic literary language, Saint-Petersburg). (in Rus).
Vanduj 1958 - Vanduj, Je 1958, Uvsyn Har usny gjerjelt hoshoo, Shinzhljeh uhaan tehnik, №3, S.45-47. (Vanduj, Je 1958, Uvsyn Har usny gjerjelt hoshoo, Technical Sciences, №3, P.45-47). (in Mong).
