CC BY
54NIEPRAWIDLOWOSCI W ROZWOJU RUCHOWYM DZIECI JAKO WCZESNE OBJAWY ZAKLOCEN
PSYCHOMOTORYCZNYCH
Agata Nowak, Anna Romanowska-Tolloczko, Irena Bartusiak Akademia Wychowania Fizycznego ,Wroclaw, Polska University School of Physical Education, Wroclaw, Poland
Streszczenie. Dziecko czuje, mysli i wyraza siebie w ruchu. Jego przezycia cz^sto odzwierciedlane s^. w zachowaniu ruchowym. Obserwacja i analiza motoryki dzieci^cej informuje osob^ badaj^c^. o stanie psychicznym, o ewentualnych problemach w zachowaniu, b^dz rozwoju dziecka. Wazne jest jednak to, aby weryfikacja poziomu rozwoju dziecka nie opierala si$ na subiektywnych opiniach nauczycieli czy rodzicow ale zeby byla prowadzona wedlug wystandaryzowanych narz^dzi diagnostycznych. Propozyj metod oceny rozwoju psychomotorycznego dziecka s^. testy psychomotoryczne. Pozwalaj^. one bowiem na diagnozowanie motoryki dziecka przy rownoczesnej obserwacji jego osobowosci. Stanowi^. srodki wspomagaj^ce globaln^. diagnoz^ rozwoju dziecka. Artykul ukazuje zasadnosc stosowania diagnozy sfery ruchowej dziecka w celu wczesnego wy-krycia pierwszych objawow nieprawidlowosci w rozwoju psychomotorycznym u dzieci w wieku przedszkolnym.
Slowa kluczowe: rozwoj motoryczny, zaburzenia psychomotoryczne, diagnoza rozwoju dziecka.
Annotation. Nowak Agata, Romanowska-Tolloczko Anna, Bartusiak Irena. Abnormalities in children motor development as early symptoms of psychomotor disorders. A child feels, thinks, acts and expresses him/her self while in movement. Movements often reflect emotions, therefore observations and analysis of a child’s motor behaviour may be a source of information for an investigator on the mental state, possible behaviour or developmental problems a child might have. This is why the verification of the level of child’s development should be more complex than merely based on subjective opinions of teachers or parents. One of the method of assessment of preschool children developement are psychomotor tests. These tests let us to diagnoze the motor skills of children and to observe their personality. They are tools which support the global diagnosis of child’s development. The article describes the relevance of using the diagnosis of the motor sphere of a child’s development in order to uncover beforehand the first symptoms of the psychomotor disorders of preschool children.
Keywords: motor development, diagnosis, psychomotor disorders, child’s development
Анотація. Новак Агата, Романовська-Толлочко Ганна, Бартущак Ірина. Ненормальність у руховому розвитку дітей як ранні ознаки психомоторних порушень. Дитина почуває, думає й виражає себе в русі. Її переживання часто відбиваються в руховій дії. Рухи часто відбивають емоції, тому спостереження й аналіз моторного поводження дитини, можливо, є джерелом інформації для дослідника. Важливо, щоб верифікація рівня розвитку дитини не обґрунтовувалася на суб’єктивних думках учителів або батьків, а проводилася згідно стандартизованих діагностичних методів. Запропоновано метод оцінки психомоторного розвитку дитини через психомоторні тести. Ці випробування дозволяють проводити діагностування моторики дитини при одночасній обсервації його індивідуальності. Це інструменти, які підтримують глобальний діагноз розвитку дитини. Стаття описує доречність використання діагнозу моторної сфери розвитку дитини з метою раннього прояву перших ознак неправильності в психомоторному розвитку.
Ключові слова: моторний розвиток, психомоторні розлади, діагноз розвитку дитини.
Аннотация. Новак Агата, Романовска-Толлочко Анна, Бартущак Ирина. Ненормальность в двигательном развитии детей как ранние признаки психомоторных нарушений. Ребенок чувствует, думает и выражает себя в движении. Его переживания часто отражаются в двигательном действии. Движения часто отражают эмоции, поэтому наблюдения и анализ моторного поведения ребенка, возможно, являются источником информации для исследователя. Важно, чтобы верификация уровня развития ребенка не обосновывалась на субъективных мнениях учителей или родителей, а проводилась согласно стандартизованных диагностических методов. Предложен метод оценки психомоторного развития ребенка через психомоторные тесты. Эти испытания позволяют проводить диагностирование моторики ребенка при одновременной обсервации его индивидуальности. Это инструменты, которые поддерживают глобальный диагноз развития ребенка. Статья описывает уместность использования диагноза моторной сферы развития ребенка с целью раннего проявления первых признаков неправильности в психомоторном развитии.
Ключевые слова: моторное развитие, психомоторные расстройства, диагноз развития ребенка.
Wprowadzenie
Zdrowe i szcz^sliwe dziecko to marzenie kazdego rodzica. Zdolnosc i sila do stalego odkrywania nowego swiata poprzez stal^. progresj? rozwoju jest imponjca, zwlaszcza w pierwszych latach zycia dziecka. Niestety, zdarza si§ tak, ze nie wszystkie dzieci mog^. z powodze-niem eksplorowac siebie i otoczenie. Czasami pojawiaj^. si§ przeszkody i utrudnienia w tym procesie. Przykladem takich utrudnien s^. zaburzenia psychomotoryczne, ktore pojawiaj^. si§ u coraz wi^kszej populacji dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym [1,2,11].
Zaburzenia psychomotoryczne, nazywane row-niez jako minimalne zaburzenia mozgowe, zaburzenia integracji sensoryczno-motorycznej, modyfikuj^. i utrud-niaj^. spontaniczny proces rozwoju dziecka, nadaj^c mu charakterystyczny rytm i tempo.
Zaburzenia psychomotoryczne nie wykluczaj^. dziecka z edukacji masowej, jakkolwiek utrudniaj^ mu pelne w niej uczestnictwo [2,11,17,18]. Klopoty dziecka z liczeniem, nauk^. pisania i czytania, rozumieniem polecen czy wykonywaniem prac plastycznych to tylko nieliczne i stosunkowo pozne symptomy psychomotorycznych zaklocen w rozwoju. Jednak to wlasnie one jako pierwsze s^. przyczyn^. niepokoju opiekunow dziecka. Najcz^sciej bo-wiem dopiero w wieku szkolnym, po rozpoznaniu wlas-
© Agata Nowak, Anna Romanowska-Tottoczko,
Irena Bartusiak, 2009
nie takich trudnosci, rodzice i opiekunowie rozpoczynaj^. poszukiwanie przyczyn i patomechanizmow takiego za-chowania si§ dzieci [2,3,6,13]. W dalszej kolejnosci po-szukuj^. mozliwosci kompensacji przejawianych brakow. Jak podaj^. liczne zrodla, diagnoza zaburzen psychomo-torycznych w wieku szkolnym to zbyt pozna diagnoza. Symptomy tych zaklocen s^. bowiem mozliwe do zaobser-wowania juz u dzieci w wieku przedszkolnym, a niekto-rzy badacze okreslaj^. nawet pierwsze ich objawy manife-stuj^ce si§ juz w wieku niemowl^cym [2,7,17,18].
Pierwsze symptomy zaklocen psychomotorycz-nych s^. manifestowane przewaznie w nieprawidlowym zachowaniu ruchowym dziecka. Najcz^sciej oznakami zaklocen rozwoju s^. takie objawy, jak mala sprawnosc ruchowa (dziecko slabo biega, ma trudnosci z utrzyma-niem rownowagi, jest niezdarne, z trudem opanowuje na-uk§ jazdy na rowerze, nie potrafi rzucac ani lapac, unika zabaw ruchowych. Z trudem opanowuje rowniez zabawy rytmiczne i taneczne. Mozliwa do zaobserwowania w zabawach ruchowych slaba koordynacja wzrokowo - ru-chowa oraz orientacja czasowo-przestrzenna jest rowniez uwazana za jeden z pierwszych symptomow zaklocen w rozwoju psychomotorycznym [3,4,5,12,14]. Bardziej szczegolowa analiza sfery ruchowej wykazala, ze najcz^s-ciej przejawy nieprawidlowosci rozwojowych s^. mozli-we do zaobserwowania szczegolnie w zakresie zdolnosci koordynacyjnych. Badacze wyroznili wskazniki rozwoju
zdolnosci koordynacyjnych: wskaznik sensomotorycz-ny, wskaznik percepcyjno - intelektualny oraz wskaznik proprioceptywno - kinestetyczny [8,9,10,14,16]. Liczne analizy i weryfikacja istoty wplywu tych wskazników na poszczególne przejawy zdolnosci koordynacyjnych wskazuj^. na siln^. zaleznosc tych parametrów. Analizu-j^cy te zaleznosci wskazali jednak na koniecznosc ca-losciowego interpretowania wplywu wszystkich trzech wskazników zdolnosci koordynacyjnych na jakosc tych zdolnosci [4,9,12]. Takie ujçcie zdolnosci koordynacyj-nych podkresla ich psychomotoryczny charakter. Liczne badania potwierdzaj^. wiçc, ze nizszy poziom rozwoju tych zdolnosci bçdzie charakterystyczny dla dzieci z deficytami rozwojowymi oraz utrudnieniami w rozwoju [1,2,12,15,16,18].
W celu diagnozy rozwoju psychomotorycznego stosuje siç najczçsciej testy psychologiczne, oceniaj^ce rozwój poznawczy dziecka oraz dojrzalosc emocjonaln^. Specjalisci wykorzystuj^. ponadto testy pedagogiczne -mierz^ce dojrzalosc szkoln^. czy wystçpowanie objawów ryzyka dysleksji. W obu przypadkach diagnozç przepro-wadzic moze osoba przygotowana do badania - pedagog lub psycholog pracuj^cy w poradniach psychologiczno
- pedagogicznych. Te placówki nie s^. jednak przygoto-wane na prowadzenie badan skryningowych, a jedynie na przeprowadzenie specjalistycznej diagnozy dzieci, które zostaly juz skierowane na badanie przez inne osoby (ro-dzice, wychowawcy). Dostçpnosc takich badan jest wiçc ograniczona i nie we wszystkich przypadkach zasadna [11,13].
Pierwsze objawy zaklócen w rozwoju psychomo-torycznym mozliwe s^. do wykrycia w badaniu przesiewo-wymi testami psychomotorycznymi. Narzçdzia te sluz^. do wstçpnej oceny poziomu rozwoju ruchowego bada-nych dzieci, weryfikuj^. mozliwosc wystçpowania lub nie zaburzen tego procesu. Korzystne jest to, ze stosuj^c testy sluz^ce ocenie tej sfery, badanie moze przeprowadzic na-uczyciel - wychowawca na co dzien praojcy z dziecmi. Taka osoba moze przebadac duz^. grupç dzieci, a konse-kwenj badania bçdzie wylonienie dzieci, które mog^. przejawiac zaklócenia w swoim rozwoju. Takie dzieci po badaniu przesiewowym powinny zostac skierowane na dalsz^ juz bardziej specjalistyczn^. diagnozç w celu potwierdzenia lub wykluczenia wyniku testu przesiewo-wego [10,13].
Cel pracy
Celem podjçtych badan bylo okreslenie mozliwo-sci wykrycia wczesnych objawów zaklócen w rozwoju psychomotorycznym dzieci w wieku przedszkolnym ma-nifestuj^cych siç w sferze ruchowej . Wylonione w badaniu dzieci, które uzyskaly najnizsze wyniki poddano bardziej specjalistycznej diagnozie w celu jej potwierdzenia lub odrzucenia.
Material i metoda badan
Badania prowadzono na grupie 60 dzieci cztero-letnich z trzech przedszkoli na terenie Dolnego Sl^ska. W badaniu wykorzystano zmodyfikowany test MOT 4-6. Jest to test przesiewowy, znormalizowany i wystandary-zowany na populacji dzieci czteroletnich z terenu Dolnego Sl^ska. Test zawiera próby umozliwiaj^ce wstçpn^. ocenç rozwoju psychomotorycznego. Przeprowadzenie badania
tym narzçdziem nie jest czasochlonne. Próby testowe s^. dostosowane do mozliwosci i umiejçtnosci dzieci w wieku czterech lat. Ich przeprowadzenie nie wymaga specjal-nych umiejçtnosci czy wiedzy od osoby prowadz^cej. Za-dania ruchowe, sposób ich oceny s^. precyzyjnie opisane.
Analiza i interpretacja wyników
W badaniu zmodyfikowanym testem MOT 4-6 rozwój psychomotoryczny klasyfikowany jest w piçciu poziomach. Dwie klasy powyzej normy, charakterystycz-ne dla dzieci, które wykonuj^. wszystkie zadania testowe bezblçdnie, uzyskuj^c tym samym najwyzsze ilosci punk-tów. Klasç przeznaczon^. dla wyników dzieci, których rozwój psychomotoryczny jest w normie oraz dwie kategorie ponizej normy, które wskazuj^. na nieharmonijnosci w tym procesie lub jego zaburzenia. Dzieci uzyskuj^ce tak^. ocenç o poziomie swojego rozwoju psychomotorycznego powinny byc poddane specjalistycznej diagnozie w celu jej potwierdzenia lub odrzucenia.
W grupie badanych, 13 dzieci uzyskalo wyniki ponizej normy, z czego 5 otrzymalo ocenç rozwoju zabu-rzonego, uzyskuj^c najnizsze wyniki. W tej grupie bylo 7 dziewczynek i 6 chlopców. Wszystkie dzieci z najnizszy-mi wynikami mialy skonczone cztery lata i nie przekra-czaly czterech i pól lat S^. wiçc najmlodsze w grupie czte-rolatków. Wykorzystywany w badaniach test umozliwia ocenç wyników dzieci w dwóch kategoriach wiekowych
- mlodszej do czterech lat i piçciu miesiçcy oraz starszej od czterech lat i szesciu miesiçcy do piçciu lat.
W badaniu testem dzieci mogly zdobyc maksymal-nie 26 punktów, dzieci z najnizszymi wynikami uzyski-waly 6 lub mniej punktów. Dzieci z tej grupy najczçsciej wykonywaly zadania na 1 punkt lub nie wykonywaly ich wcale. Bardzo rzadko wykonywaly zadanie calkowicie poprawnie uzyskuj^c 2 punkty.
Dzieci uzyskuj^ce w badaniu najnizsze wyniki poprawnie rozwi^zywaly zadania najlatwiejsze (ryc.1). Najwiçcej klopotów mialy z zadaniami 6 - rzucaniem do celu, 8 - lapaniem ringo oraz z zadaniem 9 - skakanie na jednej nodze. Próby te zostaly rozwi^zane tylko przez 8% dzieci z tej grupy. Wykonanie prób 6,8,9 wymaga zdolno-sci koordynacji calego ciala, zdolnosci równowagi, oraz dobrze rozwiniçtej zdolnosci planowania motorycznego. Brak umiejçtnosci rozwi^zania tych zadan wskazuje na obnizony poziom zdolnosci percepcyjno - motorycznych. Zarówno rzucanie do celu jak i lapanie ringo weryfikuj^. dodatkowo zdolnosc antycypacji ruchu, która jest bardzo istotna dla prawidlowego funkcjonowania dziecka nie tylko w zakresie rozwi^zywania zadan ruchowych ale takze w wykonywaniu wielu codziennych czynnosci.
Zadanie 2 i 11 okazaly siç równiez trudne i zostaly wykonane poprawnie tylko przez 23% i 31% badanych dzieci. Zadania te weryfikuj^. zdolnosci percepcyjno-mo-toryczne oraz szybkosc ruchu.
W trakcie wykonywania przez dzieci prób testo-wych byla prowadzona dodatkowo obserwacja. Zebrane informacje pozwolily oszacowac, ze 61% dzieci z najniz-szymi wynikami mialo trudnosci z wyobrazeniem sobie ruchu oraz z wykonaniem czynnosci bez wczesniejszej jej demonstracji. Dzieci te do wykonania zadania potrze-bowaly wsparcia slownego i pomocy w trakcie cwicze-nia. Dopiero po takich próbach wykonania zadan dzieci
te przystçpowaly do badania. Dodatkowo zaobserwowa-no, ze 39% dzieci wykazuje mal^. koncentracjç uwagi. W trakcie diagnozy bardzo szybko siç rozpraszaly i posia-daly niski poziom motywacji do wykonywania kolejnych prób. Na pytanie czy potrafi^. rzucac do celu, lapac ringo, chodzic tip-topami odpowiadaly twierdz^co, jednak nie wykazywaly takiej umiejçtnosci w praktyce. Na pytane o to, co robi^ najchçtniej odpowiadaly, ze lubi^. siç bawic, jednak nie potrafily podac przykladu ulubionej zabawy. Najwiçksz^. liczbç punktów opisywane dzieci otrzyma-ly w zadaniu 1 - kropkowanie, 13 - wstanie i siadanie z pilk^. Te zadania w tescie s^. oceniane jako najlatwiej-sze, mierz^ce przede wszystkim zdolnosci kondycyjne, w najmniejszym stopniu natomiast pozwalaj^. na ocenç zdolnosci percepcyjno-motorycznych. Jak wynika z wie-lu analiz, to wlasnie te ostatnie zdolnosci s^. najczçsciej zaburzone u dzieci z zaklóceniami w rozwoju psychomo-torycznym [16,17,18].
Wszystkie dzieci wylonione w badaniu zostaly
poddane dalszej, etapowej diagnozie. Analiza zachowania dzieci w codziennych pracach w przedszkolu wykazala liczne trudnosci w funkcjonowaniu tych dzieci (ryc 2).
Mialy one trudnosci przede wszystkim z: samo-dzielnym jedzeniem - 75%, samodzielnym ubieraniem siç - 66%, rysowaniem, malowaniem, wycinaniem - 84%, ukladaniem puzzli, klocków - 84%.
W grupie dzieci z najnizszymi wynikami przepro-wadzono badanie testem rysunków „zaczarowanej rodzi-ny” i „rozgwiezdzonego nieba”. Analiza prac dzieci wy-kazala , ze zasadne bçdzie poddanie ich dalszej diagnozie w poradniach psychologiczno- pedagogicznych.
Dodatkowo czworo dzieci z najnizszymi wynika-mi przejawialo zaburzenia w komunikacji. Ich mowa by la niezrozumiala, mialy niewielki zasób slownictwa, poslu-giwaly siç licznymi neologizmami.
Dyskusja
Wszystkie dzieci z najnizszymi wynikami, uzy-skanymi w prowadzonych badaniach zostaly skierowane
% 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
% 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
I
N O'
Л> * -Jp ^ % o> ^ 4N ,
o' o' o'1 cP '•& '•&
^ ^ ^
^ ^
Ryc.l. Poziom rozwiqzywania zadan testowych
% dzieci poprawnie wykonuj^cyc h zadania testowe
% dzieci z zaburzeniami w
poszczególnych
czynnosciach
samodzielne samodzielne rysowanie,ukladanie klocków,
jedzenie ubieranie siç malowanie puzzli
Ryc.2. Obszary zakióconego funkcjonowania dzieci
w celu bardziej specjalistycznej diagnozy do poradni psy-chologiczno - pedagogicznej. Po konsultacjach w przy-padku 70% dzieci diagnoza o zaklóconym rozwoju psy-chomotorycznym uzyskana w badaniach skryningowych zostala potwierdzona. Natomiast w przypadku 30% dzieci takiej diagnozy nie postanowiono. Rozwój tych przed-szkolaków oceniono jako nieharmonijny i opózniony ale prawidlowy.
Dzieci wylonione w trakcie badania z potwierdzo-n. diagnozy w poradniach psychologiczno-pedagogicz-nych zostaly objçte oddzialywaniami stymuluj.cymi w celu wyrównania ich rozwoju.
Prowadzone badania pozwolily na wyróznienie dzieci zagrozonych zaburzeniami w rozwoju psychomo-torycznym. Objawy tych zaklócen s. typowe dla psycho-motorycznych zaklócen w rozwoju malych dzieci [3,9,11]. Poprawne wykonanie zadan oceniaj .cych zdolnosci kondycyjne wskazuje na nisk. korelacjç tych zdolnosci z ewentualnymi zaklóceniami w rozwoju psychomoto-rycznym. Natomiast analiza pozwolila na potwierdzenie wysokiej korelacji niskiego poziomu zdolnosci koordynacyjnych z wystçpowaniem zaklócen w rozwoju psycho-motorycznym.
Wnioski
Przeprowadzone badania potwierdzaj. zasadnosc wykonywania psychomotorycznej analizy rozwoju ru-chowego dzieci w wieku przedszkolnym w celu wykrycia pierwszych objawów zaklócen. Stwierdzenie zaburzen w rozwoju psychomotorycznym u 21% badanych dzieci uzasadnia koniecznosc diagnozowania rozwoju ruchowe-go juz u dzieci w wieku przedszkolnym. Podjçcie wczes-nych oddzialywan stymuluj.co-wspieraj.cych znacznie zwiçksza mozliwosc wyrównania zaklócen w rozwoju tych dzieci.
Literatura cytowana:
1. Banaszak G., 2002, Rozwój niemowl. i jego zaburzenia a rehabilitacja metod. Vojty, Alfa Medica Press, Warszawa
2. Bogdanowicz M., 2002, Ryzyko dysleksji Problem i diagnozowanie Harmonia, Gdansk
3. Borkowska M., 1999, Uwarunkowania Rozwoju ruchowego i jego zaburzenia w mózgowym porazeniu dzieciçcym, Warszawa
4. Chrominski Z., 1987, Aktywnosc ruchowa dzieci i mlodziezy, Instytut Wydawniczy Zwi.zków Zawodowych, Warszawa
5. Czabanski B., 2000, Ksztalcenie psychomotoryczne, AWF, Wroclaw
6. Davis R., 2001, Dar dysleksji, Zysk i S-ka, Poznan
7. Debesse M., 1996, Etapy wychowania, Wydawnictwo Zak, Warszawa
8. Demel M., Sklad A., 1976, Teoria Wychowania Fizycznego, PWN, Warszawa
9. Gilewicz Z., 1964, Teoria wychowania fizycznego, SiT, Warszawa
10. Król H., Bacik B., 1996, Z badan nad okresleniem obiektywnych kryteriów analizy i oceny cech ruchu, Cz. II, Rytm ruchu [w] Antropomotoryka nr. 14
11. Kruk-Lasocka J., Sekulowicz M., 2004, Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju : interdyscyplinarne problemy, Dolnosl.ska Szkola Wyzsza Edukacji TWP, Wroclaw
12. Ljach W.I., Mynarski W., Raczek J., 1992, Biopsychiczne predyspozycje koordynacyjnych zdolnosci motorycznych - przegl.d badan w pismiennictwie rosyjskojçzycznym, Antropomotoryka
13. Makris M., UmiastowskaD., 2001, Rozwój fizyczny i motoryczny dziecka w wieku przedszkolnym, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecinskiego, Szczecin
14. Malina R., M 2004, Motor Development during Infancy and Early Childhood: Overview and Suggested Directions for Research, International Journal of Sport and Health Science Vol. 2,50 -66.
15. Pawlucki A., 1984, Szkolna dojrzalosc motoryczna dzieci
rozpoczynaj.cych naukç, Roczniki Naukowe, AWF Warszawa, tom 28.
16. Raczek J., 1996, Teoria motorycznosci czlowieka - przedmiot, zadania i metody badan. [w] Osinski W. (red.) Motorycznosc czlowieka - jej struktura zmiennosc i uwarunkowania, AWF, Poznan,
17. Sadowska L., Banaszek G., 1995, Neurofizjologiczna diagnostyka i terapia niemowl.t w swietle integracji sensorycznej OUN, ksztaltowanie schematu ciala, postawy i lokomocji. Wydawnictwo TWK, Wroclaw
18. Zimmer R., 2003, Promoting development throught exercise -Opportiunities for and boundaries of psychomotor work, Glogne
Artykul postupil do redakcji 10.07.2009 r.
