CC BY
29НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология № 3 2018
ЭОК 913.81.(574.5)
Fылымд. геогр. докторы КТ. Сапаров 1
А. Г. Абдуллина 1
АЦТвБЕ ОБЛЫСЫНЬЩ ГИДРОНИМДЕР1НЩ ЦАЛЫПТАСУ
ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
Ту^^н^^ свздер. гидроним, потамоним, лимноним, микрогидроним, индикатор-терминдер, гелоним, ландшафттык ерекшелш, гидронимдер тобы
Мацалада Ацтобе облысы аумагында кездесет1н табиги жэне жасанды су нысандары - взен, кол, батпац, ц#дыц атаулары мен терминдерШц цалыптасуы мен дамуыныц географиялыц нег1здер1 царастырылган. Табиги-географиялыц, тарихи, лингвистикалыц деректер арцылы олардыц аумацтыц ландшафттыц ерекшелжтер1мен байланысы аныцталган. Зерттеу аумагында кездесет1н 2500-ден астам су нысандары мен термин атаулары царастырылып, кесте, диаграмма жуз1нде бейнеленд1.
Актебе облысы аумагында жер бет жэне жер асты суларыньщ тYрлерi - езендер, келдер, батпактар жэне жер асты сулары, сонымен ^атар антропогендш ыкпалмен жасалган тоган, бегендермен катар баска да нысандарды кездеспруге болады. Облыстыц к¥рлык iшiнде орналасу жагдайы жэне климатыныц ш^гыл континенттiлiгi жер бет суларыныц тапшылыгына негiз болады. Климаттыц к¥ргактыгы, геологиялык, геоморфологиялык к¥рылысы ерекшелiктерi аумактыц аумактыц гидрологиялык торын сипаттайды.
Аумак топонимикасына шолу жасау барысында топонимикалык зацдылыктардыц таралуы мен кYPделiлiгiне кез жетюздш. Географиялык атауларда тiлдiк ерекшелштер, табигаттыц алуан жагдайларыныц жэне тарихи Yдерiстердщ (процестердщ) кYPделi шиеленiсi кершю тапкан.
Гидронимдердщ магыналык жYктемесiн аныктау максатында олардыц к¥рамындагы индикатор терминдердi зерттеудщ мацызы зор. Казакстанныц аймактары бойынша гидронимдер к¥рамындагы казак тшндеп жергiлiктi географиялык терминдер отандык галымдар F. Коцкашбаев, В.Н. Попова, Ж. Д. Достай, К. Д. Каймулдинова,
1 Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия ^лттык университет^ Астана к., Казакстан 152
А.С. Омарбекова, Э.Е. Аяпбекова, К.Т. Сапаров, А.О. Ма^анова, З.К- Мырзалиева, в. Сагымбай, К.Т. Мамбеталиев, А.Е. Егшбаева, т.б. енбектерiнде жан-жащы зерттелш, кершю тапты.
К¥рамындагы жергiлiктi географиялыщ терминдер бар - индикатор атаулар су нысандарыньщ негiзгi ерекшелiктерiн нактыра^ сипаттайды. Кейбiр езендер мен келдердщ физикалыщ-географиялыщ ерекшелiктерi олардыц атауларында керiнiс табады. Эсiресе, езендердщ агыс ерекшелiгi, судыц тYсi, дэмi жэне т.б. ^асиеттер^ езен арнасыныц, ацгарыныц сипаты, топыра^ ерекшелiгi, жагалаудагы есiмдiк тYрлерi, су ^оймаларындагы балыщ тYрлерi мен жагалауларын мекендейтiн жануарлар тYрлерi туралы да аппарат бередi. На^тыра^ айщанда Р.А. Агеева бойынша «су атаулары географтар, гидрологтар, геохимиктер, топырактанушылар, ботаниктер, зоологтар Yшiн энциклопедиялыщ аныщтамалыщ ^ызметш ат^арады».
Гидрологиялыщ нысандардыц ерекшелiктерi мен сипатын бiлдiретiн жергiлiктi географиялыщ терминдердi, ягни диалект сездердi бiлу зерттеу ж^мысында ете мацызды. Жекелеген аума^тарда кещнен ^олданылатын кейбiр гидрологиялыщ терминдерге - квл, жалтыр (жалпац), сор, балцаш, томар, тацыр, ащы терминдерш жат^ызуга болады. Квл, жалтыр немесе жалпац кец, ау^ымды су айдынын бiлдiредi; сор, балцаш - тYбi батпа^ты келдер магынасында ^олданылады. Жер асты суы шыгып жататын батпа^танган келдердi - томар; жазда кеуiп жалац сортандарга айналатын суы аз келдердi - тацыр, т^з ендiру кезi болып табылатын т^зды, ащы-т^зды келдердi - т#з немесе ащы деп атайды [1].
Географиялыщ терминдер топтамасын зерттеушiлер -F. Кон^ашбаев, Е. Койшыбаев, С.А. Абдрахманов, т.б. ецбектерше CYЙене отырып, А^тебе облысы бойынша 1 кестеде керсетшгендей гидронимдер К^рамындагы индикатор-терминдер топтамасы жина^талды.
Кесте 1
А^тебе облысында кездесетiн су нысан атауларындагы индикатор-терминдер
Гидронимдер Индикатор-терминдер
Потамонимдер Лимнонимдер Кдаыщ атаулары айрыщ, а^сай, а^су, аша, б^ла^, бута^, еспе, жылга, жыра, ^айнар, ^арасу, ойыл, езек, езен, сай, со^ыр, су, тарам, шат а^кел, астау, ащы, батпа^, жалацаш, жалтыр, кел, ^айрац, ^айыр, ^амыс, ^опа, сор, томар, т^з шал^ар, ш^ыр (ш^вдыр) апан, одцыщ, ой, орпа, шыцырау, еспе, ш^ыр, атпа
Актебе облысы аумагыныц кеп белiгiн шелейт, шел зоналары алып жаткандыктан, жер бет сулары тапшы келедi. ¥сак езендердщ кепшiлiгi жаз айларында тартылып калады. Эзендер жYЙесiнде Каспий жэне Арал тещздершщ алаптарына жататын iрi езендер катарына Елек, Жем, Ор, Ойыл, Сагыз, Ыргыз, Торгай езендерi юредь Эзендердщ кепшiлiгi жаз айларында к¥мга сщш (Шаган, Мэтсай, т.б.) тартылып калады. Жыра-сайлармен агатын маусымдык езендер тек жацбыр, кар суымен толыгып, к¥мга тез сщш кетедь Оларды царасу (жылым) деп атайды [10]. Карасу атауымен берiлген аумакта 6 езен атауы аныкталды. Ацсу терминiмен жасалган езен атауы 3 рет кездесп. Соныц iшiнде Yлкенi ^зындыгы 35 км. болатын Мэртек ауданы аумагы бойынша агып ететеш Елек езеншщ сол жак саласы Аксу езенi. Ацсу терминi Е. Койшыбаев бойынша «агынды су» дегендi бiлдiрсе [11], F. Коцкашбаев пiкiрi бойынша «кар суымен коректенетiн езен» дегендi керсетедi [4]. Б^л жерде екiншi т^жырым Аксу езен атауларына сэйкес келедi. Себебi б^л езендер ерiген кар суымен коректенетш маусымдык кiшi езендер.
Казакстан Республикасыныц географиялык атауларыныц мемлекеттiк каталогыныц» (13 том) материалдарыныц негiзiнде жэне масштабы 1:1000000 Актебе облысыныц топографиялык картасы бойынша барлыгы 663 кел аты жинакталды. Аумак бойынша келемi 1км2 жогары келдер саны - 227 [8]. Келдердщ кепшiлiгi агынсыз, ещс жерлердегi су коймалары ретнде сипатталады. Эзендер тэрiздi атмосфералык жауын-шашынмен коректенедi. Куацшылык жылдары олардыц кебi тартылып калады. Минералдану дэрежесi бойынша ащы жэне т^щы келдерге белшед^ Т^щы келдер облыстыц солтYCтiк аумагында кездеседi. Су тапшылыган байланысты тартылып, камыс басып, кей жагдайда батпакты келдер катарына енедi. Ощустк аумактагы келдердщ т^здану дэрежесi ете жогары, кепшшк келдер тартылып, сорга айналуда. Атап айтсак Доцгелексор, Алтайсор, Цосбулац, Аспантай-Матай, Баспансор, Берденсор, Тентексор т.б.
Келдердщ кепшшп облыстыц шыгысында орналаскан. Iрiлерi Ыргыз-Торгай жYЙесi келдерi (Жаркол, Байтацкол, К#рдым т.б.). Б^л жYЙенiц келдерiнiц су децгейi теракты емес, елшемдерi мен терецдiктерi де эртYрлi. Кейбiр келдердiц балык шаруашылыгында мацызы зор. Облыс аумагындагы лимнонимдердщ жасалуына негiз болган, ец кеп тараган терминдер - кол, сор (91) терминдер^ Жалпы кел термит Казакстан бойынша барлык аймакта дерлш кецiнен тараган. Облыс аумагындагы аныкталган
663 лимнонимнщ 313 кел терминi негiзiнде жасалган. Келдердщ квлемi, ;азанш^н;ыры, суыньщ физикалы; жэне химиялы; ;асиеттерше ;арай жергiлiктi халы; атау берiп отырган. Кел термин1мен жасалган атауларды 5 тоща жштеп ;арастыруга болады: 1) морфометриялы; елшемдерiн керсететiн (¥зынквл, Мелдеквл, Шшкенекел, Улкенкел, Шщырквл, Домалащкел, Байтацквл, Тасквл, Тастыкел); 2) судын ;асиетш сипаттайтын (Сабынквл, Т#здыкел, Ащыкел (10рет), Соркел); 3) антропоним, генонимдер ар;ылы туындаган (Бащлыкел, Ешмкел, Тiнейкел); 4) есiмдiктер мен жанарлар дYниесiн бейнелейтiн (Цамыстыкел, Талдыкел, Бащакел, Цайыцдыкел, Кр^акел, Циящты, Цопа, Шагалалыкел, Кшккел); 5) о;игаларга байланысты аталган атаулар (Кiлемжайганкел, т.б.)
Сор термиш шелдi ландшафттарда кеп кездесетiн термин деуге болады. Сор дегенiмiз жазда кеуш ;алатын жэне толы;тай немесе жартылай сортацга айналатын т^зды ^са; келдер [7]. Аума;тагы лимнонимдердщ 91 сор термишмен жасалган атаулар. Б^л аума;тагы келдердщ жер бетiне жа;ын ыза сулармен ;оректенш, жазгы уа;ытта тартылып, кеуiп ;алатын т^зды екендтн бiлдiредi.
А;тебе облысы аумагын дала, шелейт жэне шел зоналары кесш етедi. Сонын iшiнде шелейт жэне шел зоналары басым болганды;тан жер бет су кездершщ тапшылыгы бай;алады. Жергiлiктi халы;тын дэстYрлi шаруашылыгында жер асты суларынын мацызыныц Yлкен болгандыгын аума;тагы ;^ды;тардыц кептеп кездесуiнен жэне соган сэйкес ^зды; атауларынын са;талуынан бай;ауымызга болады. А.Ф. Гонтарев 20 г. басындагы А;тебе уезшщ табиги-тарихи жагдайына берген сипаттамасында жергiлiктi халы;тардыц б^ла; кездерi ;атып немесе бтелш (мал аягымен тапталып ;алган) ;алган жагдайда еш ;иынды;сыз
суларын пайдалана алатындыгын жазды. Барлы; ауданда дерлiк жерасты суы 5...6 аршын (^зынды; елшемi, 1 аршын - 71,16 см) терецщктен аспайтынын жэне су т^щы болатындыгын, кей жерлерде 5...7 аршын терендiктегi суы т^зды, 9 аршын терендiктегi
суы кермек болып келетiндiгi туралы то;талган [2].
Аны;талган 1096 микрогидроним шшде 698-i атауы болып
табылады. Кдаы; атауларынын ^^рамында атпа, щ#дыщ, орпа, шыцырау, терец, апан терминдерiмен жасалган атаулар басым.
Апан есю б^зылган немесе ;^лаган, терен емес ^здыщтар магынасына сэйкес келедь Бесапан атауы осындай терминдi
негiздейдi. Шыцырау - жер бетшен 2...3, кейде 4...5 метр жердеп тас;а
дешн жетюзш шегенделген, одан аргы жагын су кезiне дейiн тастан ойып казган, терецдiгi 6...65 метрге дешн жететеш к¥дыктар [9]. Аталган термин непзвде жасалган атаулар Казакстанныц барлык жерiнде дерлiк кездеседi деуге болады. Актебе облысы бойынша Косшыцырау (4 рет), Тацыршыцырау, Шыцырау (2 рет), Шыцырауц#дыц, Басшыцырау, Жалгызшыцырау атаулары бар.
Орпа термишмен жасалган к¥дык атаулары Казакстанныц батыс ецiрлерiнде, эсiресе Yстiртте кептеп, ал солтYCтiк аймактарда аз кездеседь Мысалы Павлодар облысыныц гидронимдерi бойынша зерттеушiлер -В.Н. Попова жэне К.Т. Сапаровтыц ецбектерiнде б^л терминмен жасалган к¥дык атауы аныкталмаган. Орпа терминi «онша терец емес к¥дык», ягни «ауыз суы бар к¥дык» дегендi бiлдiредi [3]. Зерттеу нэтижесiнде аумакта орпа терминiмен жасалган Коцырорпа (2 рет), Коцырорпацудыц (2рет) микрогидронимдерi аныкталды.
Атпа сезiне «Казактыц этнографиялык категориялар, ^гымдар мен атауларыныц дэстYрлi жYЙесi» деп аталатын энциклопедияда былай аныктама берiлген. «Атпа суармалы егiншiлiкте егiстiк суаратын, сабы Yш аякты мосыга iлiнген, биiкке су шыгарушы к¥рал немесе Yлкен кYрек ожау. Ожаумен арнаулы тоганга жиналган немесе к¥йылган су егiс алкабына жiберiлген. Шыгыр болмаган аймактарда егiндi к¥дыктан немесе келден суарганда казак егшшшершщ жер суару Yшiн атпа эдю колданылган! [3]. Облыс аумагында б^л терминмен жасалган Атпац#дыц, Атпа к¥дык атаулары кездестi.
Сонымен катар к¥дык атауларынан да топонимдердiц баска тYрлерi сиякты ландшафттык жiктелудi байкауга болады. Аумакта жер бедерi, ешмдштер дYниесi, жайылым тYрлерiне байланысты койылган к¥дык атаулары кептеп кездеседi. Тацырц#дыц, Сайц#дыц, Тобец#дыц, Ацуцг1рц#дыц, Жарцудыц, Ш#цырц#дыц атаулары олардыц орналаскан жерiнiц орографиясынан акпарат берсе, Тер1скенд1, Талдыцудыц, Жыцгылдыцудыц, Шицудыц, Шецгелд1ц#дыц, Шагылцудыц, Торацгылцудыц, Карагайлы, Камыстыаша микрогидронимдерi ешмдштер дYниесiн сипаттайды. К^дыктар жасанды су кездерiне жататындыктан антропоним, генонимдер негiзiнде жасалган атаулар кеп кездеседi [6].
Бiздiц зерттеулерiмiз бойынша облыс аумагындагы гидронимдер бiрлестiгi аталу ерекшелiктерiне карай мынадай топтарга белiндi (1 сурет).
1. Жергшкп жердiц табиги жагдайларын сипаттайтын (немесе ландшафт ерекшелiктерiне байланысты) атаулар (43,8 %);
2. Нысанньщ ерекшелтн сипаттайтын атаулар (21,1 %);
3. Елдi мекендерге байланысты атаулар (2,5 %);
4. Ру, тайпа, адам есiмiмен байланысты атаулар (18,7 %);
5. Бас;а (белиаз) себептермен байланысты атаулар (13,9 %). Бастап;ы дерек квзi ретiнде «Казахстан Республикасыныц
географиялы; атауларыныц мемлекеттiк каталогыныц» 13 том материалы пайдаланылды [5].
Сур. 1. Ацтвбе облысы гидронимдер тобыныц арацатынасы.
Суреттен кврш отырганымыздай аума;тагы су квздершщ атауларыныц жартысына жуыгы ландшафтты; ерекшелiктерiне ;арай номинацияланганы аны;талып отыр.
Сонымен ;атар зерттеулер нэтижесiнде А;твбе облысы аумагында 2695 гидроним аны;талды [5]. Гидронимдер ;^рамы iшiнде потамонимдер саны - 925, лимнонимдер - 663, гелонимдер - 10, ;алган микрогидронимдер - 1096 (2 сурет).
Сур. 2. Ацтвбе облысы аумагындагы гидронимдер ц#рамы.
Корыта келе, А;твбе аумагыныц гидронимдерi ;^рамы жагынан жергiлiктi жердщ физикалыщ-географиялы;, магыналы; жYктемесi бойынша ландшафтты; ерекшелiктерiне ;арай жа;сы жiктелгендiгi аны;талды.
Географиялы; атаулар, олардыц магынасы жэне пайда болуы мен тарихы к^рп уа;ытта улкен ;ызыгушылы; тудыруда. Оган дэлел жары;;а шыгып жат;ан топонимикалы; свздiктер мен iргелi жэне ;олдандалы зерттеулер туындылары. Сонымен ;атар жогаргы о;у орындарыныц география маманды;тарыныц о;у жоспарларында топонимика бойынша элективт пэндер де енпз^де. Соцы уа;ыттарда облыс аумагы бойынша топонимдердщ зерттелу взектiлiгi артып келед^ Дегенмен м^ндай зерттеулер тарихи, лингвистикалы; т^ргыда ;арастырылган, ал географиялы; тургыда,
соньщ топонимиканыц гидронимия, оронимия жэне т.б. багыттары
бойынша накгы зерттеулер аз деуге болады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Агеева Р. А. Происхождение имен рек и озер - М.: Наука, 1985. - 141 с.
2. Гонтарев А.Ф. Описание естественно-исторических условий Западного района Актюбинского уезда Первой Буртинской, Илекской, Тузтюбинской и Хобдинской волости - Оренбург: Издание Тургайско-Уральского Переселенческого района, 1915. - С. 23-24.
3. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. -Алматы: 1974. - 274 с.
4. Конкашпаев Г.К. Словарь казахских географических названий. -Алматы: Академия наук КазССР, 1963. - С. 15-16.
5. Казахстан Республикасыныц географиялыщ атауларыныц мемлекетпк каталогы. 13 том. А^тебе облысы. - Алматы, 2016.
6. Казакгыц этнографиялыщ категориялар, ¥гымдар мен атауларыныц дэстYрлi жYЙесi. Энциклопедия. 1-том. - Алматы: DPS, 2011. - 738 б.
7. Мурзаев Э.М. Словарь народных географических терминов. - М.: 1984. - С. 363-364.
8. Омаров Т., Филонец П., Филонец Ю. Казахстан келдерь - Алматы, 1987.- С. 10-11.
9. Сапаров КТ. Жасанды гидронимдш нысандардыц шаруашылыщтагы релi // КР ¥лттык; академиясы хабаршысы. - 2012. - №4. - Б. 44-47.
10. Сапаров КТ. бзен тауларыныц табигат жагдайларында бейнелену дэрежесi (ШКО, Павлодар облысы мысалында // КР ¥лттык; академиясы хабаршысы. - 2012. - №3. - Б. 62-67.
11. Топонимика Казахстана. Энциклопедический справочник. - Алматы: ТОО «Аруна», 2010. - 816 с.
Поступила 29.09.2018
Доктор геогр. наук К.Т. Сапаров
А. Г. Абдуллина
ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ ГИДРОНИМОВ АКТЮБИНСКОЙ ОБЛАСТИ
Ключевые слова: гидроним, потамоним, лимноним, микрогидорним, термины-индикаторы, гелоним, ландшафтная особенность, группа гидронимов
В статье рассмотрены географические основы возникновения и развития названий естественных и искусственных водных объектов.
С помощью исторических, природно-географических, лингвистических сведений определены их территориально-ландшафтные особенности. Рассмотрены более 2500 гидрологических объектов и их терминологические названия, встречаемые в районе исследования. Данные представлены в виде таблиц и диаграмм.
Saparov К.Т., Abdullina А.Г.
FEATURES OF FORMATION OF HYDRONYMS OF AKTOBE REGION
Keywords, hydronym, potamonym, limnonym, microhidronym, terms-indicators, gelonym, landscape feature , group of hydronyms
The article deals with the geographical basis of the origin and development of the names of natural and artificial water bodies. With the help of historical, natural-geographical, linguistic information defined their territorial and landscape features. More than 2500 hydrological objects and their terminological names found in the study area are considered. The data is presented in tables and charts.
