CC BY
36НАУЧНЫЕ СТАТЬИ
Гидрометеорология и экология №2 2014
ЭеЖ 821.512.122 09.01
Геогр. гылымд. докторы К.Т. Сапаров * Геогр. гылымд. канд. А.М. Сергеева **
И. Бекзат^ызы
ЖЕМ вЗЕНШЩ ТОПОЖYЙЕСIН ЗЕРТТЕУДЩ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЬЩ НЕГ1ЗДЕР1
ГИДРОНИМ, ЗООНИМ, ПАТАМОНИМ, БАЙЫРГЫ ЛАНДШАФТТАР, МЕАНДРА, СУДЬЩ МИНЕРАЛДАНУЫ, ЖАЙЫЛМА, СУ ТАСЩНЫ, ИНДИКАТОР-ТЕРМИН
Мацалада Жем взеш алабыныц топонимикасы царастырылады. Топожуйе жагдайында тарихи-географиялыц тургысынан сипатталган. Сонымен цатар гидронимдердщ топонимдермен взара байланысы жвтнде свз болады.
Кез-келген аймакгыц топонимиялыщ жYЙесiнде жергшкп табигат ерекшелштершен хабар беретш атаулар тобы кврнектi орын алады. Физикалыщ географияныц нысандарын атауда халыщ ец алдымен табигат жагдайларыныц шаруашылывда ^атысты белгiсiн тандап алады. Б^л жвнiнде тарихи география саласындагы зерттеулермен айналыс^ан галым В.С. Жекулин былай дейдi: «географиялыщ атаулар сан гасырлыщ шаруашылыщ эрекеттщ нэтижесiнде ^алыптасатын табигат^а деген квз^арасты бейнелейдЬ> [3]. Б^л ретте ландшафтыныц топонимикалыщ келбет туралы мэселе квтерiледi. Бiздiц аныщтауымыз бойынша, ландшафтыныц топонимикалыщ келбетiн на^ты географиялыщ ландшафттыц ерекшелiктерiн бейнелейтiн, белгш бiр тYрiне сэйкес жиынтыгы болатын, негiзгi терминдер ^райтын географиялыщ атаулардыц тобын ^алыптастырады.
Зерттеудщ негiзгi нысаны болып Жем взешнщ алабына жататын взендер топтамасы Жем (Ембг), К^ндызды, Эулие, Кумжарган, Yшцаттысай, Талдысу, Тем1р, Атжацсы, Жайынды, Квкпект1, Ацшолац, Шатырлысай атауларыныц ^алыптасуы мен дамуыныц географиялыщ негiздерi ^арастырылып отыр.
Жем (Ембг) взен - М^галжар тауларыныц батыс баурайынан басталады жэне Атырау облысыныц Каспий тещзшен шамамен
* Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, г. Астана К. Ж^банов атындагы А^твбе вщртк мемлекеттiк университетшщ
169
5 marçыpымдaй жеpдегi соp apa^rna сщш кетедi. взен узындь^ы -712 marçыpым, су жинaFыш кeлемi 40,4 мьщ шapшы marçыpым, Ащвбе облысыньщ шегiнде - 34,8 мыц шapшы marçыpым. Эзен 30 marçыpымнaн aстaм 12 сaлaны rçaбылдaйды, олapдыц шшдеп ipiсi - Темip eзенi, оныц узындь^ы 212 marçыpым. Жем eзенiнщ бaстayындaFы судьщ минеpaлдaнyы су тaсыFaн кезецдеpде 0,18...0,20 г/дм3, сaбaсындa 0,65 г/дм3, тeменгi aFыстa кейде 1,0 г/дм3, габше 1 г/дм3 жетедь Жемнщ жоFapFы aFысындaFы енi 25...260 м, теpендiri 1 м-ге дешн, кей жеpлеpiнде теpендiгi 3 м-ге дешн жететш m¥вдыpлapы 6ap, aFысьшьщ жылдaмдыFы жaздa 0,1...0,2 м/с, гактемде 0,8 м/с, тYбi ^умды, rçanbi болып келедi. Тaсay ayылынaн бaстaлaтын Жемнщ тeменгi aFысы кеyiп ^лады. Эзен apнaсы меaндpлaнFaн, кeптеген тapмaктapFa жэне сaлaлapFa тapaмдaлFaн, олap жaзFы ыстьщ тYсiсiмен тaйыздaнып кетедi де, бeлшектенiп жылымдapFa aйнaлaды. Бaсты сaлaлapы: Темip, Атжarçсы. Эзен негiзiнен rçap суымен толыFaды. ЖaFaлayлapы жaйпarç, кей т¥стapы к¥лaмaлы келедi. Tеpецдiri 0,5 м кешш eтетiн жеpлеp бYкiл eзен бойындa кездеседi. Эзен жaйылмaсы amM^, ендiлiгi 2 marçыpымFa дешн жэне узым бойы биiктiгi 14 м-ге дешнп к¥лaмa жapтaстap шектелген, ^мды-^иьфшьщ тaсты meгiндiлеpмен толтыpылFaн. Жaйылмaдa ескi apнaлap бaсымыparç. Еpiген rçap сyлapы негiзгi rçоpектенy кeзi болып тaбылaды, соныц сaлдapынaн жылдьщ aFынньщ елеyлi бeлiгi (65...93 %) гактемп кезецге келедi.
Жем eзеншщ aтayы еpте, ежелгi дэyipлеpдегi жaзбaлapдa Сеpгис (Дейкс), оpтa Faсыpлapдa Гем, Ембi (Эмбa) деп aтaлсa, rçasipri aтayы Жем. Оpыс тiлiнде Жем eзеmнщ aтayы кYнi бYгiнге дейiн Эмбa т¥ЛFaсындa бщpмaлaнып келсе, жеpгiлiктi тщpFындap Ембi деп aйтып тa, жозып жYp. Бул eзен arai^iR оpтa Faсыpдa Гем aтaлFaнын А. Левшин жaзFaн болсa, mыFыс тYpкi тiлдеpiнде кем - «юзен» мэнiндегi тез екенiн В.В. Рaдлов aйщaн болaтын. Осы жэне бaсrça пiкipлеpге CYЙене отыpып, А. Эбдpaхмaнов: «Сiбipдеri тYpкi хaльщтapы Енисей eзенiн «Кем», «Гем» дейпш де белгiлi. ^ады^ин бул eзен aты гем деген ^збен ^îarç тiлiнде дыбыстьщ eзгеpiске тYсiп, дayыссыз «г» дыбысы уяц, дayыссыз «ж» дыбысынa ayысып, Жем aтaлып, «eзен» мaFынaсын бiлдipyi мYмкiн», -деп д^ыс ¥ЙFapымFa келген. Жем eзеmнщ aтayы Алтaй дэyipiндегi aтayFa жaтrçызылaды [4]. TyBa тшшде Кем, Хем - «eзен» rçщpaмындa Кем сeзi бap eзен, гал aтayлapы TyBa мен Алтaйдa ^птеп кездеседi. Мысaлы, Бий-Кем, Улуг-Хем, Ак-Кем, Кара Кем, т.б. Бaсrça н¥сrçaлapдa Em6í aтayы XVII-XVIII ff. кeшпелi OFыз тaйпaлapыньщ зaмaнындa rçaлыптaсrçaн деп кел^шедь
170
1728 жылы ^олмо^ ^ысымышн Кyбaн жэне Kapa тещз жaFaлayыньщ солтYCтiгiне ^оныс ayдapFaн НоFaй-жембойльщтap тaйпaсы дa осы оймокты мекендеген деген жоpaмaлдap бap.
Ацыз желiсi бойынma еpтеде Ресейдщ eлкетaнymылapы aт кeлiктеpiмен Ембi eлкесiн apaлaFaн. Кeктемде М¥Faлжap тayынaн бaстay aлaтын eзен apнaсынaн aсып жот^н кез екен. Эзеннен eткел тaбa aлмaй жYpген жолaymылap кездескен жеpгiлiктi ^зо^ arçсarçaлынaн жeн C¥paйды. КapтaFa тYсipy Ymiн: «Мынa eзен ^олой aтaлaды?», - деп тiлмam aprçылы C^parç ^ояды. А^о^ол тшмош^о: «С^оп тщpFaныцыз Жем бa?», - деген кезде олap кapтaлapынa оpыс тшнде ыцFaйлaстыpып «Эмбa» деп белгiлеген екен. Ембi ^олось темip жол бойындо оpнaлaсrçaн. Ембi eзен aтayы pетiнде де ^олдоныс топ^н. Жем - мол озь^ыньщ жaлпы aтayы. Мохмут Kam^apи сeздiгiнде Жем «йем», яFни, ос, тaFaм деген мaFынaны бiлдipедi. TYpкi тiлiндегi «йем» сeзiмен Жемдi бaйлaныстыpaды.
Эулие взет - М¥Faлжap ayдaнындaFы eзен, Жемнщ сол жо^ солось, узындь^ы 57 marçыpым, су житлотын мобы 619 mapmы шarçыpым. М¥Faлжap тоуыныц ботыс беткейiнен бостолып, Жем eзенiне ^уяды. Кeктемде еpiген rçap суымен толыFaды. Эвфемизм мен дши нaнымдapFa бойлонысты до aтayлap 6op. Эулие отоуы оумо^то бipнеше эyлиелеp жеpленгендiктен беpiлген («Кыз эулие», «А^тiкендi эулие», т.б.). Жеpгiлiктi тщpFындap Эулие eзенiнiц суы шиполы, ^сиети, к¥Дыpеттi eзен деп бaFaлaйды.
Жайынды взет Жем олобындо, Атжо^сы eзенiне ^уяды. Эзенде жойынныц кeп болуыш бойлонысты rçойылFaн отоу. Топоним больщ aтayынa -ды ^^mma^^iR жaлFaнyы aprçылы жосолоды.
Жалацаш - Жем eзенiнiц оц жо^ солось. «АFamы жо^ немесе eсiмдiк eспеген жеp» мэнше ие болады.
Шатырлысай взен - БaЙFaнин ayдaнындaFы Жем олобындо оpнaлaсrçaн. ¥зындыFы - 92 marçыpым, су житлотын олобы - 1220 шapшы marçыpым. М¥Faлжap тоуыныц ощуспк-ботыс бeлiгiндегi б¥лa^тapдaн бостолып, Жaprçaмыс ayылынaн 10 шarçыpымдaй жоFapы тустон Жем eзенiне куяды. АцFapы кец, apнaсы т1к жapлы. Жayын-mamын, жеp осты суымен толь^ады. Кeктемгi rçap еpy кезiнде Faнa т^окты aFын болоды, жоздо иipiмдеpге бeлiнiп молоды. Эзен непзшен Шытыpлысaй деп aтaлFaн, себебi eзен жaFaсындa «mытыp meбi» кец тapaлFaн. Шытыp eсiмдiгi тYЙе жaйылымынa жойсыз, meптi жеген тYЙе жapылып eлетiнiне бойлонысты «Шытыpлысaй» aтaлFaн. Бiparç кешн Шытыpлысaйдыц «ы»
171
эрт «а» эртмен алмастырылып Шатырлысай болып взгерiске ^шыраган. Жар^амыс вщрвде взецщ Шетiрлi сай деп те атайды.
Цундызды взет тарихи жазба деректерде «^ндыз» свзi ежелден-а^ орысша «бобр» деген свздщ аудармасы екендiгiне квптеп мысалдар келтiруге болады. Мысалы, М. Каш^аридыц атакгы «ТYркi тшдершщ свздш» атты ецбепнде «^ндыз - су ит1», ал «к¥ндыз ^айыр» -«К¥ВДыздьщ жыныс безiнен алынатын дэрЬ> деген аныщтамалар келтiрiлген. Б^л пшрлер тiкелей к¥ндызга байланысты айтылган. Эйткеш ерте кездерде к¥ндызды «су ит1» деп аталгандыгын XI гасырда вмiр CYрген орта азиялыщ кврнектi галым эл-Бирунидщ фармокология (дэрь дэрмек) туралы ецбепнде к¥ндызды «су итi», оныц ж^пар безiнен к¥ндыз ^айыр алынатындыгы, оны буын ауруларын емдеу Yшiн пайдаланатындыгы атап кврсетiлген. Ертедегi араб жэне тYрiк саяхатшыларыныц жолжазба ^нделштершде к¥ндызды «су мысыгы» деп те атаган. XVII гасырда тYрiк жиhанкезi Э. Челеби Дон (Двц) взеншщ вщрше жасаган саяхаты кезiнде «етп жануар - су мысыгын» квптеп квргендшн жэне оны жергiлiктi т^ргындар «кунтуш» деп атайтындыгын атап жазган. К^ндыз ерте кездерде Каза^станныц взен-квлдершде кещнен таралгандыгына археологиялыщ ^азбалардан табылган ^ндыз CYЙектерiнiц ^алдыщтары жэне к¥ндызга тiкелей ^атысты ^ойылган взен атаулары да на^ты дэлел бола алады. Елiмiзде iрiлi-¥сакгы 20-дан астам взендер «К¥ВДызды» деп аталады [1].
Тем1р взеш - Жем взеншщ оц жа^ саласы. Эзеннщ енi 35...40 м, жекелеген телiмдерде 50 м-ге дешн, терендiгi 0,6...4,0 м-дей. Су тас^ыны кезiнде су 1,5...2,0 м-ге квтершедь Эзен арнасы меандраланган. Сабалы кезенде взен енi 15...20 м-ге жетед^ тайыз жерлердегi терендiгi 0,5...0,8 м-дей, терец суларда 2,0...5,0 м-дi ^¥райды, агысыныц жылдамдыгы 0,1...0,3 м/с. ТYбi к¥мды, ^атты, вткелдерге арналган тайыз жерлер терецдiгi 0,3...0,5 м. Темiр взенiнiц салалары iс-жYзiнде ендiк багыт алган, элсiз вцделген арналары тар, ирелеццi, Yзiк-Yзiк агыспен терец енген, жагалары К¥мда^ты-сазда^ты. Темiр взенiнiц арнасы вцделген, оган ею жагынан iшiнара батпа^танган жайылма жэне жайылма Yстiндегi екi терраса юредь Жайылма ашы^, енi 1...3 ша^ырым. Жагалаулары твмен, жайпа^, баурайлардыц тжпп орташа есеппен 20 градустан аспайды, кей т^старында тiк жарлар кездеседь Квкжиде к^мыныц ауданында гана сол жа^ жагалауы биiк, тiк. Темiр взенiнiц ^оректену квзi ^ар, жацбыр суларымен толыгады. Жер асты суларыныц рвлi мардымсыз. Агынныц режимi жогарылыгымен,
172
6iparç кектемп таодынныц ^ыс^алыгымен жэне сабасыньщ ете твмендiгiмен сипатталады. KeKTeMri су тас^ыны наурыздыц аягында немесе сэуiрдiц басында басталады, кезге тYсерлiк 6ip екпiнде eтедi. Су тас^ыныныц орташа рактыгы 42 kyh, децгейдщ кeтерiлуi 6...7 kyh iшiнде ^ар^ынды eтедi жэне ец жогары биiктiгiне жетедь Кепжылдыщ мэлiметтер бойынша кепжылдыщ орташа децгей 421 см тец, ец жогаргысы - 696 см, ец теменпс - 271 см. Кекжиде к^мыныц ауданында езен тасыган су жайылымыныц кец ал^абымен сипатталады. Ацгардагы тас^ын судыц басу алацын азайту Yшiн суды маусымдыщ езеннщ арнасына канал ар^ылы б^рады. Тас^ын суларды ^цгымадан б^ру Yшiн айналып ету бeгетi салынган. Эзеннiц кепжылдыщ орташа шыгыны 4,88...5,04 м3/с к^райды, агынныц модулi 1 шаршы ша^ырымга 0,72 л/с, агын набаты - 23 мм^ к^райды. Жылдыщ агынныц непзп Yлесi (85 %) кектемп су тас^ынына келедi, ец жогары су шыгыны 732 м3/с тец. (1962 ж.) Жазгы саба шшденщ аягында басталады, ец темен децгей шшде-тамызда бай^алады. Алгаш рет мр ^арашаныц басында пайда болады, мр басу ^арашаныц ортасында басталады жэне 145 ^нге созылады. М^здыц ^алыцдыгы а^панда 0,5 м-ге жетедi, наурыздыц аягында ерш, сец жYре бастайды. Соркел ауылынан солтYCтiкке ^арай суландыру жYЙесi салынган, оган су Темiр eзенiнен агып келедi. Эзен суы т^щы, сапасы жа^сы. ¥за^ жылдар бойы Темiр атауымен уезд, аудан аталып келген. «Темiр» атауы ерте кездеп ацыз-эцгiмелерде, жыр, поэмаларда кездесед^ «Крбыланды батыр жыры», «А^са^ Темiр ацыздары» бойынша б^л сeздiц шыгу тeркiнiн зерттеушiлер Алтын Орда хандыгын к^лат^ан А^са^ Темiр жорыгымен байланыстырады. Атаудыц шыгу тегi судыц К^рамындагы темiр тотыгына байланысты болуы эбден ыщтимал.
Атжацсы взет - Жем (Емб^ eзенiнiц сол жа^ саласы болып табылады. Эзеннiц рындыгы 54 ша^ырым, су жинагыш алацы 470 км2. Жазда езен кезектесш орналас^ан, тYбiнiц ^рга^ телiмдерi бар терец сулардан тирады. Жазгы сабада агын сирек бай^алады. К^ста езен ^атып ^алады. Су шыгыны мол тас^ын кезiнде жайылма мен оган iргелес жат^ан айма^тыц су астында ^алуы бай^алады. Эзен суландыру жэне мал суаты Yшiн пайдаланылады. Каза^ хал^ыныц терт тYлiк мал жeнiндегi на^ты мэлiметтерi мал тYрлерiне, жас жэне физиологиялыщ ерекшелiктерiне, малмен байланысты на^ты о^игалар мен iс-эрекеттер негiзiнде географиялыщ атауларда кeрiнiс тап^ан. Жыл^ыга жайлы, адамга сайлы суды Атжацсы деп атауында мэн бар, жайылган жыл^ыныц тYгiн тартсац
173
майы шыгады, ягни атка жацсы жер екен деген ^гымнан Атжацсы атауы калыптаскан деуге болады.
Темф езеш Ушкаттысай
Сурет.
Ащысай - Байганин ауданындагы езен. Жем взенiне ощуспк шыгыстан кеп к¥ятын терец сай Ащысай деп аталады. Жаркамыс ауылдык округiне карасты аймактан втедi, кар ерiгенде немесе несер жацбыр жауган кезде сай тасып, суы взенге к¥яды, сай бойы жагалай б^лак болгандыктан швбi камыс, когалы болып келедi. Б^лак сулары вте ащы, себебi сай т^зды сорлы. Ащысай - «ащы» термиш судыц, жердщ т^здылыгынан хабар бередi. Ащы мен ащылауыт жайылымдар ретiнде взен ацгарлары мен жайылмаларында, сорлардыц ойыстарында орналасады. Жайылымдык термин ретiнде малшылар арасында колданылады: «мал ащыда жатыр» дегендi жиi естуге болады.
«Жагабулац» атауы Жем взеш жагасында мол б^лагы болгандыктан аталган. Поляк саяхатшысы Б. Залесский вз ецбегiнде М^галжар тауынан бастау алатын Ащысай, ^айыцды, Атжаксы, Кайракты, Темiр взендерiн сипаттай келе, М^галжар тауы мацында всетiн жабайы врiк агашын квргенiн жэне ол агашты жергiлiктi халык киелi деп таныганы туралы деректер келтiредi [5].
Квкпект1 - М^галжар ауданынагы взен. Жем взеш алабында. ¥зындыгы 56 шакырымдай. Су жиналатын алабы - 1750 км2. Бастауын М^галжардагы Жамантаудыц батыс беткейiндегi б^лактардан алып, Есюмола тауынан 10 шакырым жерде Атжаксы взенше к¥яды. Арнасы
174
тap, гактемде тэсиды. Сapaлжындысaй (Cap^^rn жусэнныц этымен бойлонысты), Акшолэк, Бaйсapы сaлaлapы 6op. Жaйылмaсы шэбындык. Мол жaйылымынa колэйлы, оты мол, сулы болFaндыктaн «Кeкпектi», «Кeкпектi тоFaй» aтaлFaн.
Акшолац (дэуыл) - MуFaлжap ayдaнындaFы eзен. Жем aлaбындaFы Атжэксы eзенiнiц оц жэк солосы. ¥зындыFы - 52 maкыpымдaй. Су жинэлотын элэбы - 736 км2. Kap, булок сyлapымен толь^ады. Кeктемде тэсып, жэздыц ыстык aйлapындa куpFaп к^ады. Алобындо мол жaйылaды.
Yшцаттъlcай этэуы Жем eзеmне куятын уш сэлоньщ (Кундызды, Эулие, Ym^'r^i) отоуымен aтaлFaн. Бул сэлэ ец кэтты тэситын болFaн, кaзip де оныц тaбaнындa теpендiгi 70 м элэтын meгiндi кум, мaлтaтaстap жaтыp. Сaйлapындa ушкэттыц кeптеп eCyiœ бойлонысты aтaлFaн деуге болэды.
Шаган взен - су нaypыздa жэне сэyipде болады, теpецдiгi 1 м-ге дешн, apнaсыныц енi 20...40 м-дей, тYбi кaйыpлы, кей тустapы кумдэкты келедi. Mэнiсaй сэйынэ косылFaнFa дешн eзеннiц жaFaлayлapы кулэмэ жapтaсты, бшктш 4 м-ге дейiн. Аpнaсыныц жекелеген теpец жеpлеpiнде су кYЗге дешн соктолоды. Kaзaкстaндa «ШaFaн» деп отолотын eзендеp кeп кездеседi. Оpысma «ясень» деп этолотын maFaн aFamтapы кaзip облыс ayмaFындa сaктaлмaFaн. Бipaк eзен этэуы осы aFamтыц эймэктэ eскендiгiн бiлдipтyi мYмкiн. Аpидтi климэт жaFдaйындa maFaн тек eзен бойлapындaFы тоFaйлык aссосaциялapдa Faнa кездесyi мYмкiн. Kaзipгi жеpлеpдiц дегpaдaциясы немесе meлденy YДеpiсi кейiн aFamтыц жойылуынэ экелyi ьщтимэл. Бiздiц пiкipiмiзmе pеликтi «maFaн» eсiмдiгiнiц (фитотопоним) eзен мэцындэ кeптеп eскендiгiнен xo6op беpедi. Бэскэ деpектеp этэу этимологиясын тYсiндipyде бip-бipiне мYЛде кэйшы келетiн пiкipлеp кездеседi. Мысэлы, F. Коцкэшбэев ШaFaн этэуын моцFOлдыц «цэган» (эк) сeзiнiц буpмaлaнып, eзгеpген нускэсы pетiнде кapaстыpaды [6]. Е. Койшыбэев «maFaн» сeзiн еpекmе белгiлеpдi aжыpaтy Ymiн колдэнылотын «mыFaн» сeзiнiц бэломо^ pетiнде кapaстыpып, гидpонимдеp pетiнде rapm^C нысaндapдaн эйкын aжыpaтылaтын белгiлеpдiц 6op екендiгiнен xo6op беpетiнiн этэп eтедi [7].
Мэтсай взен - су гактемде (сэyip-мaмыp) Faнa болады. Бэскэ yaкыттapдa су теpец жеpлеpде Faнa со^^ады, apнaсыныц енi 18 м-дей, жaFaлayлapы тiк, бipaз жеpiнде кулэмэ жapтaсты, тiк жapлapдыц бшктш 8 м-ге дешн. Шошкaкeл соpы aймaктaFы жэбэйы шошкэ доцыздapдыц кец тapaлyынa бэйлонысты койылFaн болуы мYмкiн, кeктемде жэне кYЗде су толэды, бipaк miлдеде соp кеyiп кэлэды. TуздaнFaн топыpaк теpендiгi
175
1,5 м-дей. Кепкен кезде торcиFaн rçaбьщтьщ acтындa rçaрa тYCтi бaлшьщ caктaлaды. Ел ayзындa Mэнicaйды «Мэцке caй» деп те aйтылaды.
Kумжaргaн «^м» термин1мен бaйлaныcты aтayдыц лекcикaльщ-cемaнтикaльщ топтaмacындa к¥мдaрдыц cипaты оронимдер rç¥PaмындaFы aньщтayыштaрдaн aйrçын кeрiнедi. Атay ^мды жaрFaн eзен мaFынacын бередi.
Тaлдыcaй (Тaлдыcу) - шeл, шeлейт белдемдердщ aFaшcыз лaндшaфтaры жaFдaйындa eзен бойлaрындaFы aзонaлды тоFaй бiрлеcтiгiн ^^a^rarn кейбiр aFaш тYрлерi ерекшеленiп, eзен ararna негiз болFaн.
Жер-cy aтayлaры - мындaFaн жылдaр жемici. Олaр хaлrçымыздыц бaй тшшщ негiзiнде жacaлып, хaльщтьщ тaрихымен бaйлaныca дaмыды. Жер-cyFa бершген aтayлaр ец aлдымен ¥лaн Faйыр eлкеде ^шт-коньи жYрген ^зад хaлrçыныц жэне оны rç¥PaFaн ру, тaйпaлaрдыц eмiрiнен сыр шертедi. Жер-cy aттaры белгiлi бiр aймaктыц жер бедершен, aya рaйыныц ерекшелiктерiнен, жaнyaрлaры мен eciмдiктерiнен, eзен-кeл cипaтынaн, тaбиFaт бaйльщтaрынaн дa мaFЛ¥мaт бередi [2]. Аyмaктa кездеcетiн фитонимдер мен зоонимдерге тaлдay жacay бaрыcындa реликтi мaцызы бaр цaндыцaрaгaш, цызылщйыц, шaгaн aтayлaры осы aFaштaрдыц б^рыеты aреaлын ami^ayFa мYмкiндiк берсе, aл цундызды, бугылы, цулaнды, шошцйлы, мaрaлды сиякты зоонимдер жиынть^ы бiр кездерде осы жaнyaрлaрдыц осы ayмaктaрдa тiршiлiк еткендiгiнен мол arçпaрaт бередi, реконcтрyкцияFa (кдлпыш келтiрy) aлFышaрт жacaды [S].
Кeшпелi мaл шaрyaшылыFын жYргiзy бaрыcындa жергiлiктi жердеп су ныcaндaрыныц cипaтынa ерекше ^щл бeлiнiп, олaрдыц мaycымдьщ, ayмaктьщ, ерекшелiктерi жeнiнде мэлiметтер жинaктaлды. ya^rc ere келе жергiлiктi жердегi тaбиFaт жaFдaйлaры eзгерyi мYмкiн, соидыЕ^^ жер-cy aттaрыныц rç¥PaмындaFы терминдер бaйырFы лaндшaфттaр тyрaлы мэлiмет берерi ceзciз. Cy кeздерi aтayлaрыныц кещспкте тaрaлyы мен шоFырлaнyынa ьщтл ететiн фaкторлaр aньщтaлды. Гидронимдер rç¥PaмындaFы терминдердщ белcендiлiгi такты жер бедершщ cипaтымен eзaрa бaйлaныcтылыFы rçaрacтырылды.
Корыпа келе, Жем eзенiнiц топожYЙеciндегi ^зад тiлiндегi топонимдерде, эciреcе микротопонимдерде лaндшaфттыц жергiлiктi хaльщтьщ шaрyaшыльщ эрекет мен т¥рмыcындa мaцызды орын aлaтын ерекшелiктерi Faнa кeрiнic тaпrçaн деyге болaды. Зерттеy бaрыcындa eзен aтayлaры мен терминдердщ кaлыптacyы мен дaмyыныц геогрaфияльщ негiздерi кaрacтырылды.взен топожYЙеciнде тaбиFaт жaFдaйлaрымен бaйлaныcты aтayлaрдыц физикaльщ геогрaфия Yшiн мaцызды
i76
географиялык жагдайлар, табиги орта, шаруашылыктыц мамандану тэрiздi факторлар гидрографиялык, геоморфологиялык терминологияньщ жiктелуiне себепшi болып, олардыц непзшде пайда болган атаулардыц взiндiк ерекшелштерш калыптастырады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Актвбе облысыныц топонимикалык кещспп. - Актвбе: 2007. - 270 б.
2. Аяпбекова Э.Е. Батыс Казакстан аймагыныц ландшафт ерекшелiктерiн аныктайтын топонимдер бiрлестiгi // География гыл. канд. гыл. дэрежесiн алу Yшiн дайындалган диссертация авторефераты. -Алматы: 2002. - 27 б.
3. Жекулин В.С. Историческая география. Предмет и методы. - Л.: Наука, 1982. - 224 с.
4. Каймулдинова К. Казак топонимдершщ этноэкологиялык непздерь -Алматы: Fылым, 2001. - 92 б.
5. Койчубаев Е. Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. - Алма-Ата: Наука Каз.ССР, 1974. - 275 с.
6. Конкашпаев Г.К. Общие особенности тюркоязычной географической терминологии Средней Азии и Казахстана // Вопросы географии. -1970. - Сб. 81. - С. 174-179.
7. Назарчук М.К., Сергеева А.М., Абдуллина А^. Актвбе облысыныц географиясы. - Актвбе: 2012. - 318 б.
8. Сапаров КТ. Казакстан топонимдершщ калыптасуы мен дамуыныц географиялык негiздерi (Шыгыс, солтYCтiк-шыFыс вцiрлерi мысалында). // географтыл. док. Fыл.дэрежесiн алу Yшiн дайындаFан диссертация авторефераты. - Алматы 2010. - 32 б.
Поступила 10.04.2014
Доктор геогр. наук К.Т. Сапаров Канд. геогр. наук А.М. Сергеева
И. Бекзаткызы
ИСТОРИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ИССЛЕДОВАНИЯ ТОПОСИСТЕМЫ РЕКИ ЖЕМ
В статье рассматривается топонимика бассейна р. Жем. Топогеосистемный подход изучения основан на историко-географическом аспекте. А также рассмотрены взаимосвязи гидронимов с топонимами.
177
