ЛАНДШАФТ ӨЗГЕРІСТЕРІН АНЫҚТАУДАҒЫ ӨСІМДІК АТАУЛАРЫНЫҢ РӨЛІ (ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ НЕГІЗІНДЕ) Текст научной статьи по специальности «Фундаментальная медицина»

НАУЧНЫЕ СТАТЬИ

Гидрометеорология и экология №2 2013

эеж 821. 512. 122.09.01

Геогр. гылымд. докторы к.Т. Сапаров *

ЛАНДШАФТ вЗГЕР1СТЕР1Н АНЬЩТАУДАГЫ вС1МД1К АТАУЛАРЫНЫЦ РвЛ1 (ШЫГЫС ЦАЗАЦСТАН ОБЛЫСЫ

НЕГ1З1НДЕ)

ФИТОНИМ, ЗООНИМ, ПОТАМОНИМ, ОРОНИМ, ЛАНДША ФТТЬЩ ИНДИКАЦИЯ, ИНДИКАТОР-ТЕРМИН, ТАБИГАТ ЗОНАСЫ, Т1КБЕЛДЕМД1Л1К, РЕЛИКТ, ЦОРЬЩ

Мацалада Шыгыс Цазацстан облысы деректер1 нег1зтде ландшафтар турпаттарыныц цазац жер-су атауларында (топонимдер) квртж табуы жэне сол топонимдердщ «ландшафты индикатор» рвл1н атцаратыны керсеттген. Сонымен цатар всгмдт атаулары нысандарыныц топонимдермен взара байланысы жвшнде свз болады.

Шыгыс Казахстан облысыньщ жер бедерi mшшдерi эркелю, жазьщ боп келетш ландшафттары бiртiндеп батыстан шыгыс^а ^арай тебел^ шо^ылы, тау алды биiк таулы болып алмасады. Ертiс езенi бойындагы жазыщтар солтYCтiкке ^арай ыгыса К¥лынды далаларымен жалгасып жатыр. Жазыщты жэне таулы болып келетш ландшафттар езшдш жаратылысымен ерекше кезге тYседi. Аума^тыц Yлкен белiгiн дала зонасы алып жатыр. ШКО дала зонасыныц 3 /тиш/ т¥рпаты эртYрлi - шымды, астыщ т¥^ымдасты, кэдiмгi, (ощуспк) болып ажыратылады. Дала

зонасыныц басты экологиялыщ сипаттамасы температура тшмдшгшщ ^осындысы (орташа тэулiктiк температура 10 °С жогары) болып табылады.

Аумакгыц табигат кешендершщ эркелкi болып келуi, оныц географиялыщ орны, 3 климаттыщ жэне физикалыщ географиялыщ облыстардыц шекарасында орналасуына байлынысты болады [1]. Дала зонасы ^оцыржай ылгалды жэне ^оцыржай жылы климатымен (тиiмдi температура ^осындысыныц жылдыщ жиынтыгы 1800... 2000 °С), ылгалдану дэрежесше сэйкес келедi. Дала зонасына кендi жэне ощуспк Алтайдыц солтYCтiк, батыс жэне ощуспк белiктерi жэне Калба жотасы с¥гына енiп жатыр. Тауалды езен ацгарлары ^ара топыракгы астыщ т¥^ымдас, бозды-селеулi далалармен ерекшеленедi. Ылгал мол тYсетiн

* Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова 158

жерлерде eсiмдiк жaмылFысы мол келедi. Kоцыржaй шaлFынды дaлaлaр бiртiндеп б¥тaлы жэне боз-бетегелi Yшrçaт, итм^рын, тобылFы, rç¥Pтrçaшaш eскен дaлaлaрFa ayысaды. взен, бойы терек, тaл, шaбындыrç

шaлFынды eсiмдiктер eссе, тay беткейлерi aрaлыFындaFы тaр шaтrçaлдaр мойыл, итм^рын, долaнa, бeрi жидек, т.б. жемiстi eсiмдiктерге мол. Алтaй лaндшaфттaрыныц биiктiк белдеyлерi солтYCтiк-бaтысындa дaлa зонaсынaн бaстaлсa, 3a^aH ойысынa rçaрaFaн жaFындa шeлейт зошсы бaстaлaды. Олaрдыц шекaрaсы Б¥rçтырмa eзенi aрrçылы eтедi. Дaлaлыrç тay беткейлершен жоFaры ормaнды тayлaр (2100...2300 м), шaлFынды aльпiлiк белдеyi (2500...2600 м) жэне бшк шындaры мэцп ^р жaтaтын белдеyге (2600 м жоFaры) eтедi.

Бaтыс Алтaйдa eсiмдiк жaмылFысывдaFы ылFaл CYЙгiш мезофиттi тYрлерi осы зонaлaр мен белдеyлерге сэйкес келедь Ормaн лaндшaфты бaл rçaрaFaйлы жэне ^arç жaпырarçты кей жерлерiнде сaмырсынды-жaпырarçты болып келедi [S]. Ормaнды дaлa зонaсы «Ощустш Алтaйдa aрaлaс жэне жaпырarçты» - ормaндaрмен ерекшеленсе, aл ощустш беткейлерi жэне тay aрaлыrç rçaзaнш¥цrçырлaрдa дaлaлыrç eсiмдiктер бaсымырarç келедь

Ормaн белдеyi облыс ayмaFыньщ 40 %-ын aлып жaтыр. Ормaн мaссивтершщ жоFaры шекaрaсы жылу мен ылFaлдьщ эсерiнен rçaлыптaсaды. Негiзгi rçылrçaнды eсiмдiктср: шыршa, сaмырсын, rçaрaFaй, мaйrçaрaFaй, бaлrçaрaFaй, т.б. жер бедерi, климaт жэне топырarç жaFдaйлaрынa бaйлaнысты ормaн белдеyi келбетiн rçaлыптaстырсa, Ертiс eзеншщ оц жaFaлayы (Ортa Ертiс бойы) ^^a eскен тaспaлы rçaрaFaй реликт ормaнымен ерекшеленедi.

Зaйсaн rçaзaнш¥цrçыры, Ертiс eзенi, Ощустш Алтaй eзендерiнiц aцFaрлaрындa Ортa Азиялыщ дaлa eсiмдiктерi ерекшеленiп ^ршс тaпrçaн деуге болaды. Сayыр-ТaрбaFaтaй тayлaрыныц aймaFы тaбиFи ерекшелiктерiне сэйкес, ТaрбaFaтaй тayлы-дaлaлы ayдaны, Сayырдыц тayлы ормaнды-шaлFынды дaлaсы болып бeлiнедi. ТaрбaFaтaй дaлaсыныц eсiмдiктерi бYгaлы rçaрaFaйлы болып келед^ тayдыц солтYCтiк беткейiнде aльпi шaлFынынa ¥лaсaды. Ощустш беткейiнде де бYгaлы eсiмдiктср кeп. Сaйлaрдa жемiс-жидек aFaштaры, кeк терек, arç теректщ шaFын ормaндaры кездеседi. Дaлaлыrç бeлiгiнде жyсaнды eсiмдiктер кeп, олaр жaйылым есебвде пaйдaлaнылaды. Дaлa зонaсы шeптесiн eсiмдiктерге бaй. М^цда боз бетеге, aтrçонarç, еркекшeп, кермек бaсым eседi. ШaлFынды eсiмдiктерден б^^^щ, aрпaбaс, rçоцырбaс aсa ылFaлды жерлерде rç^rç пен rç^arç eседi. Дaлaлыrç eсiмдiктер aрaсындa дэр>дэрмекпк eсiмдiктерде бaр.

159

Мысалы, жанар^л, шайшеп, итмурын, дэрiлiк валериан, жалбыз, мия т.б. 3cipece Алтайда мундай шептер кептеп кездеседi [6]. Дала жэне шелейт зоналарыныц аралыгында жусандар келемдi жерлердi алып жатады. Шелейт зонасы негiзiнен бетеге, жусан, тYЙмедак жэне боздан куралады. Шыцгыстау жэне Аягез, Тарбагатай жоталарыныц ацгарлары арасында эртYPлi шалгын шептер кеп еседь Тогай агаштарымен катар буталы есiмдiктер долана, мойыл, итмурын, каракат, тацкурай т.б. кездеседi. Сауыр тауыныц етегi 600...700 м-ге дейiн шелейт зонага жатады, оныц сортанданган кара коцыр топырагында шелейт есiмдiктерi еседь Ормандары Сiбiр агаштары мен Тянь-Шань шыршасынан турады. Тарбагатайдыц шыгысы мен Сауырдыц онтYCтiк белiгi аралыгын Шшкп шелейт даласы алып жатыр. Тасты сортандалган сур топырактар кеде, жусан, бетеге, селеу т.б. ешмдштерге бай келед^ Зайсан казаншуцкырыныц есiмдiк жамылгысына токталсак ксерофигтi (жусанды-дэндi, жусанды туз шеп далалы жэне шелд^ эрi горизонтальды ылгал CYЙгiш голофитп жэне псаммофигтi есiмдiктерге тэн келед^ К^рп Казакстанныц есiмдiк жамылгысы 6000-дай есiмдiк тYрлерiнен турады [9, 16]. Бiздiн зергтеулерiмiзде есiмдiк атауларыныц жYктемесi географиялык номенклатурада 1194 фитотопонимдерде, 120-га жуык есiмдiк атауларында бейнеленедi. Барлык топонимдердiн (20 мыц) 6,4 %-ын курайтыны аныкталган [5]. Павлодар облысымен салыстырганда (417 фитотопоним, 40-тан астам фитоним) [14], фитотопонимдердщ 3 есе кеп екенш ацгартты (Сурет).

10%

3%

■ оронимдер

□ гидронимдер

□ ойконимдер

баска топонимдерде кездесу1

32%

55%

Сур. Шыгыс Казахстан облысыныц фитотопонимдергшц салыстырмалы

сипаттамасы

Шыгыс Казахстан облысында Казакстанныц кызыл кiтабына енген сирек кездесетiн багалы, жойылып бара жаткан 52 есiмдiк тYрiн, оныц rni^^ 26 реликтi жэне 16 эндемик есiмдiктердi атауга болады [12]. Батыс Алтай корыгында (Лениногор, Зырьян аудандарын камтиды) есiмдiктер

160

туршщ жэне дэршк ешмдштердщ кептiгiмен ерекшеленед^ Мэселен, м¥нда орманныц 25 т¥рпаты, кылкан жапыракты агаштардыц кеп тYрi шогырланган. Эсiресе, багалы самырсын, майкарагайдыц орны ерекше. Батыс Алтай корыгында табигат белдемдерi сан алуан. Олар шалгынды дала, б¥талы, самырсынды, шыршалы тайга, субальпi, альпi жэне бшк таулы тундрадан т¥рады. Эрбiр табигат белдемдершщ езiне тэн есiмдiктер дYниесi бар. Орман iшi шипалы жемю-жидек беретiн агаштарга, дэрiлiк есiмдiктерге бай. Эаресе субальпi белдемдерiнде дэрiлiк еамдштерден марал оты, алтын тамыр жэне алтай саргалдактарын, бэйшешектердщ т¥нып т¥рган популяцияларын кездестiруге болады. Альпi белдемдершщ де еимдш жамылгысы сан алуан. М¥нда шептесiн кепжылдык есiмдiктер басымырак. Топтасып ескен аласа кайыц, алтай тиындагы, алтын тамыр, марал оты т.б. ешмдштер кездеседi. Биiк таулы тундра 2000...2200 м бшкпкте жатыр. Б¥л белдемде жатаган б¥талы ешмдштер кияк, альпi мYгi, кырыкбуын, мойыл т.б. еседi [3].

Сонымен Батыс Алтай корыгында ешмдштщ 145 тYрi, Маркакел корыгында 200-астам тYрi ерекше коргауга алынган деуге болады. Бшктеген сайын агаш тYрлерiнiц орналасу зандылыктарын байкауга болады. Карагай 700...800 м, кайыц 1500 м, кектерек одан бшпрек самырсын мен майкарагайдыц шекарасына жакынырак орналасады. Таулардыц ощуспк беткейлершде ормандардыц аз, мYлдем есiмдiк жамылгысынан айырылганын ацгаруга болады. Сырткы орта орман шекараларыныц езгерiсiне эсерiн тиизедь Ощуспк Алтай тауларында 1600 м-ден жогары майкарагай мен шырша ормандары шегiнiп, балкарагай ормандары орныгады. Ощуспк Алтайда негiзгi орман корын Сiбiр самырсыны к¥райды жэне 2000 м бшкпкке дейiн кетерiледi. Аталган агаш тYрлерi кара ормандар (тайга) келбетш (жарыкты аз тYсiредi) калыптастырады. Алтай тауыныц 70 %-ын орманды, тогайлы, б¥талы, жемiстi жэне шалгынды ешмдштерге бай болгандыктан, есiмдiк атауы катысуымен жасалган атаулар жергiлiктi географиялык нысандарда айрыкша керiнiс тапкан деуге болады. Казактыц ономастикалык кещстшнде ац, YЙ жануарларыныц элемi калай толыкканды ез кершсш, ез келбетiн бере алса, есiмдiк элемi де дэл солай ез бейнесш Казахстан топономиясында тайга тацба баскандай калдырды [15]. Казак тшнде есiмдiк атауларын зерттеген галым Б. Калиев есiмдiктер женiнде былай жазды: «... есiмдiктерсiз емiр жок, олар бiздiц досымыз; тiршiлiгiмiзге прек, емiрiмiзге нэр, кYнделiктi т¥рмысымызда керш. е^мдштер кисец-

161

кшм, шсец-тамак, жатсац-тесек, жазсац-кагаз». ДэстYрлi мал шаруашылыгымен шугылданган казак халкы жер бе^ндеп есiмдiктер дYниесiн тым ертеден бакылап, зер салып, кенiл койган. Олардыц кайсысы кай малга жугымды екендiгiн, кай шеп олар Yшiн пайдалы, кай шеп зиянды (улы) екендiгiн ажырата бiлген жэне ешмдштердщ тур тYсiн саралап, эркайсына жеке-жеке ат койып, айдар таккан [9]. Казакстанныц тYрлi ландшафтык-климаттык аймактарында терт тYлiк малын есiрген казак аскар таулар мен кец жазыктарда, адырлы Yстiргтер мен далалы шелейттерде, шагыл кумдар мен айдын келдердiн алкаптарында, езендер жагалауында, орманды елкелерде есетш малга керек эрбiр есiмдiктiн касиетш жаксы бiлген, сол себептi есiмдiк атаулары казак тiлiнде орасан кеп, сол себепт де шеп, еимдш аттарын топтастыруда геоэкологиялык негiз бар деуге болады.

Табиги ерекшелiктерiмен сипатталатын тYрлi енiрлер мен аймактардыц топонимиясы эр елкенiн флорасына сай тшдш (онимиялык) ез керiнiсiн бередi. Мэселен, Е.Э. Керiмбаевтын байкауынша Казакстанныц таулы аймактарында негiзiнен тауларда есетiн еамдштер атауларынан туындаган оронимдер кездеседi. Аршалы, Аршаты, Ыргайлы, Кайыцды, Тобылгылы, Алмалы, Алмасай, Карагаш, Шстелг, Доланалы, Оргктг т.б. жусанныц тYрлi атаулары, жабайы пияздыц тYрлерi-сарымсак, жуа, калба, согун т.б. таулы жайлауларда еседi [11]. Эр Алтайдыц оронимдерiн зерттеген Б. Бияровтыц енбектерiнде 15-ке жуык фитонимнен туындаган 100-ге жуык фитотопонимдерге сипаттама берiлген. Атап айтсак, арша, агаш, карагай, тогай, шмк, цайыц, терек, тал, Yйецкi, мойыл, долана, ыргай, цараган, тобылгы т.б. ешмдштер непзшде жасалган. Шыцгыстай ойконим атауын Ж. Болатов, Э. Эбдрахманов шэнiс//шэнгiш монголша цангис деп аталатын бунакталган бамбук тэрiздi есiмдiк атауы негiзiнде калыптаскан деп топшылайды. Шэнгiштай орыс тш транскрипциясы бойынша Шыцгыстай болып жуан дауыстыларга ауыскан [4]. Эсiмдiк атаулары аймактагы топонимдер курамында жиi кездесш, сол жердiн флорасыныц езiндiк ерекшелшн сипаттап отырады.

А.Э. Элiмханнын мэлiмдеуiнше: «Шыгыс Казакстанныц онтYCтiк енiрiнде орманды дала табиги зонасында есетiн жэне орманды дала зонасына тэн есiмдiктер бiрлестiгi елкенщ атаулар дYниесiне ез керiнiсiн берген. Аймакта есетiн цайыц, царагай, тал, терек, цамыс, арша, Yшцат, ши, бетеге, мойыл, сексеуш, алма, торацгы, сарымсак, долана, итмурын,

162

царацат, шШк, жиде, царагаш, влец т.б. еамдш атаулары фитонимдер К¥рамынан табылады [2]. Г. Коцкашбаевтыц пiкiрiнше Торацгылы фитонимi орыс тiлiне д¥рыс транскрипцияланбай Тарангул болып кеткен де, казак тшнде кайтадан, жаца сападагы сез Таранил тYрiнде калыптаскан [7]. Осы аумакта Ацторацгы кел, Торацгылы жайлау, елдi мекен атаулары бар.

Бiздiц зерттеулерiмiзде боргустай, торацгы, тугыл, уласты фитонимдершщ моцгол (калмак) тiлiнен ецгенi аныкталды. Боргустай -Тарбагатай тауындагы езен жэне жота атаулары. Моцгол тшндеп бургас (тал немесе шшк, калыц тал) сездерiне молдык ¥гымды - тай ж¥рнагыныц косылуы аркылы жасалган [2]. Тугыл (тарб.) - аумакта кездесетш елдi мекен атауы. Атау моцгол тшнщ тегел (торацгы) сезшщ дыбыстык езгерiске ¥шырауынан туындаган.Ертеректе ауыл мацында торацгы есiмдiгi кеп ескен. Облыс аумагында торацгы фитонимi непзшде калыптаскан оронимдер мен гидроним атаулары (7 рет) жш кездеседi. ¥ласты - елдi мекен атауы. Шет ¥ласты, Орта ¥ласты (Тарб.) жэне Жайсац ауданында ¥ласты, Улкен ¥ласты езен атаулары бар. Аталмыш нысандар аумактыц географиялык орнын, ягни орналаскан жерiн накты сипаттайды. Fалымдар атау теркшш «моцгол тшндеп» улиас (терек) сезше -ты аффиксi косылу аркылы пайда болган деп тYсiндiредi. Атау жергшкп т¥ргындар тiлiнде ¥ласты тYрiнде емес, Ыласты // Ласты т¥лгасында айтылады [2].

Карагай кебiнесе тау алды, аласа шокылы тауларда еседь Ертiстiц оц жагалауы Семей ещршщ к¥мды топырагында (Бескарагай, Бородулиха ауд.) Таспалы царагай орманы (реликт) ерекше кершюке ие болган. Соцгы 10 жыл iшiнде (2000...2010 жж.) аралыгында Семей ецiрi мен Павлодар облысындагы болган ерттер салдарынан Ертiс жагасындагы карагайлы ормандардыц (реликт) 320 мыцга жуык гектары к¥рып кеттi. Fарыштыц жэне жер бетi зерттеулерiнiц нэтижелерше жYгiнсск, б¥л ормандардыц 50 пайызы ерттен, орман зиянкестерi мен аурулары жэне зацсыз агаш кесу салдарынан зиян шеккен.

«Семей орманы» МТОР мацындагы ландшафт ерекшелiктерiн айгактайтын Царагайдарыц коныс, Царагайлы е.м., кон., Бесцарагай ауыл - аудан орталыгы жэне славян тшшен енген Лесное, Сосновка (2 рет) елдi мекен атаулары бар [13]. Царагайлы тау (Абай), езен (Уржар), Жалпаццарагай кон., жэне Алтайда жш кездесетiн карагай фитонимi негiзiнде калыптаскан орофитонимдер Белцарагай, Цызылцарагай,

163

Жалцарагай, Жалгызцарагай, Карагайты асу, жота Катонцарагай (аудан орталыгы) т.б. царагай орманыньщ ареалыньщ кецдтн аныцтайды.

Листвяга (2 рет), Листвяжная, Еловка (5 рет), Кедровое (8 рет), Пихтовая (13 рет), Черновая (цара орманды) тау, е.м., атаулары бшкпк белдеулерге тэн цылцанды ормандар келбетiн цалыптастырады. Катонцарагай атауы А. Эбдiрахманов зерттеуiнде Катонцарагай, Е. Койшыбаев свздiгiнде - Котанцарагай деп берiлген. Кейбiр галымдар «цотан» свзiн «цайыц»-ныц ертедегi атауы деп царап, «цайыццарагай» магынасында царастырады; екшшю, цазiргi тiлiмiздегi «цотан» свзiмен тецеспрш «цоршау царагай» деп топшылайды. Квне тYркi тiлiнде цотан -«двцгелек» - «топ» - «шецбер» магынасында цолданылган. Этимологиясы даулы болып жYрген Катонцарагай ойконимi осы «Кртанцарагайды» орыс тiлiне цате транскрипцияланган. Кейбiр зерттеушшердщ «Катынцарагай» деуiне ешцандай гылыми непз жоц деуге болады. Орыс саяхатшыларыныц жазбаларында, 1936 жылгы экiмшiлiк картада «Котан-царагай» деп аныц жазылган. Сонда «Котанцарагай» атауы цазiргi тYсiнiгiмiз бойынша «топцарагай», двцгелене вскен царагай магынасына саяды [4]. Баянауланыц граниттi тастарында, Кулынды даласы цумды массивтерiнде царагай таспалы орманы (реликт) ерекше квзге тYседi. Карагай вз., цон., Карагайлы цон., царагай тулгасына сын ешмдш «лы» журнагын жалгау арцылы жасалган атау. Карагайлыбулац вз., Карагайлытас тау (677,9 м), Жалгызцарагай цон., Топцарагай цон., Бесцарагай ойк., ЖYЗцарагай цон., сандыц кврсетюшш аныцтайды. Басцарагай цон., «бастапцы» магынада айтылса, Майцарагай фитонимш жергiлiктi тургындар шайырлы (майлы), отца жацсы жану ерекшелiгiмен байланыстырады. Кезiнде жас царагайларды цолдан егу жумыстарын жYргiзетiн едi. Ка^рг уацыттагы антропогендш факторлар: цылцанды царагайлы шоцтардыц кесшп вртенiп цуртылуына экелiп соцтыруда. Еспе суларыныц децгей твмен тYсiп, топырац жамылгысы эрозияга ушырайтыны свзсiз.

Казац халцында емдiк цасиетi бар цызыл кiтапца енген твселмелi бута тYрiнде всетiн цызыл арша ареалы (цазац аршасы) Алтай, Калба, Баянауланыц орманга бвленген квгiлдiр биiк тау цияларында сацталган. Аршалы тау, аршаныц жайылып всетiндiгiнен хабар бередi. СолтYCтiк жэне Орталыц Казацстанда жиi кездесетiн арша, царагай, цайыц, царагаш, тал т.б, топонимдш компоненттер цылцанды жэне аралас орманныц кец таралып, орманда вмiр CYретiн реликтi CYтцоректiлердiц квп тYрлiлiгiн дэлелдейдi. Сарымсацтау (349,5 м) атауы дала пиязына байланысты

164

койылганы анык. Казакстаннныц шыгыс ецiрiнде де Аршаты (22 рет), Аршалы е.м. (4 рет) кездесш отыр.Алтайда Сарымсацты (тау - 3373 м ), Тарбагатайда жота (1146 м ), славян тшнен енген Чесноковка тау (1837 м), Черемшанка ез.,е.м., (Кат.кар., Глуб.) атауларын сарымсагы мол, калыц ескен жерлер деп бiлемiз.

Кебшесе карагай аралас ормандарда кайыц, кектерек, тауларда самырсын агаштармен катарласа еседь М¥ндай ормандар Цалба жотасына тэн келедь ейткенi граниттi массивтi кещспкп карагай ормандары алып жатыр. Калба жотасында Сгбе, Шыбынды, Цайыцды, Аюлы, Ертгс мацы ормандары бар. Цайыцды царагай орманы (реликт) Yштiк кезецнщ табиги ескерткiшi жэне еткен дэуiрден мол геоэкологиялык акпарат беретiн Синегор самырсын бауын ерекше атауга болады. Цайыцды царагайлы орманы келемi 18200 га, оныц iшiнде 11880 гектарын карагай алкабы алып жатыр. Карагайлар даланыц шок-шок ормандар санатына жатады. Синегор (Кектау) тауыныц аумагы 137 га, оныц 97 гектары орман жамылгысы, ягни самырсын агаштарымен ерекшеленедь Ботаник В.А. Снегирев езiнiц зерттеулершде Калбаныц сирек, реликтi жэне жойылып бара жаткан есiмдiктерiн атап керсеткен [6], Калба жотасыныц есiмдiк ресурстарын зерттеген А.Б. Мырзагалиева осы аумакта 188 пайдалы есiмдiктер есетiнiн белгшеп, оларды топтастырып, олардыц таралу зандылыктарын аныктаган. Оларды талдау нэтижесiнде дэршк есiмдiктердiц 16 тYрiн жэне олардыц толык сипаттамалары берiлген [13].

Цалба атауы В. Даль сездт бойынша Калба - «ащы жуаныц» аты, бiрак тYбiр тiлi жайлы тYсimк берiлмеген. Осы тYсiнiктi колдайтын (Калба тауыныц атын талкылауда) езге де зерттеушшер бар: «Калба (тур) - жабайы жуаныц аты», О. Накыбеков: диал. «¥рыс, жанжал» (жiгiттiц жаманы калбада жYредi», монгол тiлiндегi холбого («дэнекер») т^лгасы зерттеушiлердiц назарын аударады. Холбоо: «¥штасу, дэнекер болу» деген сиякты ¥гымдарды беретiн атау т^лгалы сез [10]. Сондагы магынасы: «Алтай мен Тарбагатайды ¥штастыратын жалгаган тау» мэшнде болуы да мYмкiн.

еамдш жамылгысына байланысты топонимдер есiмдiк тYрлерiнiц б¥рынгы, казiргi атаулары туралы жэне тарихи ландшафттардыц келбетiн калпына келпруге кемектеседi. есiмдiк жамылгысыныц зоналык таралу ерекшелекг^ оны пайдаланудыц маусымдык жYЙесiн калыптастырады. Топонимиялык зерттеулердiц ландшафт езгерютерше катысы да кебiне фитонимдердiц таралу ареалымен байланысты мэселелерде керiнiс табады. Б¥л белсендi компонент ретiндегi ешмдш жамылгысыныц палеоклиматтык,

165

палеогеографиялык зерттеулерде арнайы багдар берушi нысан бола алатындыгымен тYсiндiрiледi. есiмдiк жамылгысы топонимдерде бейнелеуiн, табиги жагдайлармен байланысын, таралу аймактарын зерттеудiц алгашкы тэжрибеа К.Д. Каймулдинова, КТ. Сапаров, А.С. Омарбекова, Э.Е. Аяпбековалардыц ецбектерiнде жYзеге асырылды.

Казiргi уакытта антропогендiк эрекеттерден (енеркэсiп, Семей полигоны т.б.) аумактыц есiмдiк жамылгысы кеп езгерiске тYCкен. Жайылымдардыц д¥рыс пайдаланылмауы, тогай, орман агаштарын отау, ертеу жэне епспктер келемiн YЛFайту жэне т.б. факторлар аумактыц табиги ландшафтысын бiршама езгертп. Дегенмен, б¥рынгы есiмдiк жамылгысы жешнде сол елкедегi географиялык атаулар накты геоэкологиялык акпарат бере отырып, оларды калпына келтiруге (реконструкция) мYмкiндiк тугызады. Ормандар (карагай, шырша, балкарагай, самырсын), Ертю бойындагы тогайлармен ормандардыц ареалы, б¥рын элдекайда кеп болганын палеогеографиялык, палеоботаникалык зерттеулер дэлелдеп отыр. Топонимикалык мэлiметтердi ландшафтанудыц жаца багыты, «ландшафтык индикацияда» пайдалану мYмкiндiгi ерекше кызыгушылык тудырады. Топонимдерде сакталып калган еамдш атауларын ландшафт езгерiстерiнiц басты индикаторларыныц бiрi ретiнде багалауга болады.

Жергшкп к¥мды, шел жерлерде (Жайсац, Алакел казанш¥цкырлары) судыц аз екенiн сексеуш есiмдiгi негiзiнде аныктауга болады. Белгш галым И. Г. Борщаков ецбегшде «сексеуiл - к¥мды шелдiц корганы», ол к¥мды бекiтiп ¥стап т¥рады. ескiндерi тYЙеге, койга бiр жагынан азык,екiншiден-сусын. Сексеуiл су «аулауга да» бешмделген. Кектемде т¥кымнан шыккан тамыр тез есш суды куалагандай терецге тез ¥зарып 30 метрге дешн есiп,тiршiлiгiн сактайды. Жергiлiктi халык сексеуiлдi мактанышпен «жасыл кемiр» деп атап, сексеуш агашынан сапалы кемiр дайындалады деп келтiредi [11].

Зерттеу нэтижесвде аумактыц табигат жагдайлары, ландшафт ерекшелштерш айкындайтын есiмдiктер элемi топонимдерде бейнеленш, фитотопонимдердi топтастырудыц алгашкы кадамы жасалынды.

ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1

1. Атлас Казахской ССР - М.: ГУГК, Т.1. 1982. - 82 с.

2. Элiмхан А.Э. Жер-су аттарыныц ¥лттык-мэдени негiздерi: оку к¥ралы. - ескемен, С. Аманжолов атындагы ШКМУ баспасы, 2003. - 90 б.

3. Бейсенова Э.С., Самакова А.Б., Есполов Т.И., Шшдебаев Ж.Б.

166

Экология жэне табигатты пайдалану. Оцулыц. - Алматы: <^ылым» гылыми баспа орталыгы, 2004. - 328 б.

4. Бияров Б.Н. Эр Алтай (Ощустш Алтай) оронимдерi (тарихи-лингвис-тикалыц талдау): филол. гыл. канд. дисс. автореф. Алматы, 2000. - 28 б.

5. Государственный каталог географических названий Республики Казахстан. Том 5. Ч. 1, 2. Восточно-Казахстанская область. - Алматы. - 2004.

6. Егорина А.В., Зинченко Ю.К., Зинченко Е.С. Физическая география Восточного Казахстана. Ч. 1. Восточный регион. / Учебное пособие. -Усть-Каменогорск: ВГИ, 2000. - 124 с.

7. ЖYнiсов Д. Эзен-кел атаулары. - Алматы: Казацстан, 1931. - 128 б.

8. Казахстан. Общая физико-географическая характеристика. - М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1950. - 492 с.

9. Калиев Б. Казац тшшдеп ешмдш атаулары. - Алматы: Fbrnbrn, 1988. -159 б.

10. Керейбаев К. Казыналы Калба. - Алматы, 2003. - 464 б.

11. Керiмбаев Е.А. Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах. - Алматы: Санат, 1995. - 248 с.

12. Красная книга Казахской ССР. - Алма-Ата, 1978. - Ч. 1 и 2, 1981.

13. Мырзагалиева А.Б. Растительные ресурсы Калбинского хребта: Автореф. дисс. ... канд. биол. наук. - Алматы, 2003. - 29 с.

14. Сапаров К.Т. Казац топонимдершщ геоэкологиялыц непздерь I белiм. - Павлодар: «ЭКО» FЭФ, 2008. - 307 б.

15. Тшеубердиев Б.М. Казац ономастикасыныц лингвокогнитивтш аспектшерь - Алматы: «Арыс» баспасы, 2006. - 280 б.

16. Чупахин В.М. Природное районирование Казахстана для целей сельского хозяйства. - Алма-Ата: Наука, 1970. - 260 с.

Поступила 29.03.2013 Доктор геогр. наук К.Т. Сапаров

РОЛЬ ФИТОТОПОНИМОВ В ОПРЕДЕЛЕНИИ ЛАНДШАФТНОГО ИЗМЕНЕНИЯ (НА ПРИМЕРЕ ВОСТОЧНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ)

В статье на материалах Восточно-Казахстанской области рассмотрены казахские топонимы, характеризующие типы ландшафтов и их роль как «ландшафтного индикатора». А также рассмотрены взаимосвязи фитонимов с топонимами.

167