CC BY
10Умаров Сапархан СYйiндiк^лы,
Цазацстан Республикасы Президент7 жанындагы Мемлекетт1к басцару академиясы Сот тврел1г1 институтыныц 2-курс магистранты
ЖОГАРГЫ СОТТЬЩ НОРМАТИВТ1К КАУЛЫЛАРЫН КОЛДАНУДА ТУЫНДАйТЫН КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР ТУРАЛЫ
К¥кыкты колдану мэселелерi бiрнеше т^ргыдан зерттелуi мYмкiн, мысалы, жалпытеориялык кезкараста немесе салалык кисында. К¥кык колдануды, оны жYзеге асырудын тYрi ретiнде, к¥кыктык реттеу жYЙесiнде т¥тас немесе белгiлi бiр к¥кык са-ласында зерттеу айтарлыктай теориялык жэне практикалык кызыгушылыкка ие. Талдауга к¥кык колданудын механизмi т¥тас немесе онын жеке элементтерi, жактары белiгiнде ¥шырауы мYмкiн. К¥кык колданудын мэнi, мазм¥ны, нысандары, функциялары, кезендерi де заманымыздын галымдарынын гылыми-танымдык кызыгушылыктарынын пэнiне айна-луы мYмкiн. К¥кык колданудын осы жэне соны-мен байланысты кептеген мэселелерi эр кездерi жэне эртYрлi денгейдеп непздшкпен iрi зангер - галымдармен алдын да зерттелген. Дегенмен, к¥кык колдану проблематикасынын езектiлiгi казiрri танда темендемеуiмен поймай, артып келедi. Б¥л, эсiресе, к¥кык колданудын жогары маныздылыкка ие компонент болып табыла-тын, онын арнайы типi ретiнде танылган, сот терелтн онын гуманистiк жэне демократиялык магынасында ен толык бейнелейтiн соттык к¥кык колдануга катысты.
Казахстан Республикасы Конституциясы -мемлекеттiк билiк бiрт¥тас, ол Конституция мен зандар непзвде зан шыгарушы, аткарушы жэне сот билт тармактарына белiну принципiне сэйкес жYзеге асырылатындыгын бекiттi.
Ешбiр мемлекет езшщ тарихында сот орга-нысыз ж¥мыс аткара алган жок.
Сот органдары - конституциялык мекемелiк органдар - сот к¥зыретшщ толыктыгын камтитын, бекiтiлген процессуалдык нысан-дарды сактай отырып, зан негiзiнде сот билшн жYзеге асыратын, баска да билш б¥тактарымен езара карым-катынаска тYсе алатын, зан шыгарушы жэне аткарушы билшке зан шегiнде кадагалау жасайтын мемлекетпк билiктiн дер-бес б¥тагы.
Ата Заннын 4-бабында Республикада колданылатын к¥кык саласына Казакстан Республикасы Жогаргы Сотынын нормативтiк к¥кыктык каулылары енпзшдь
Кылмыстык жэне кылмыстык iс жYргiзу к¥кыгы нормаларын колданушы жэне оган ресми тYсiнiктеме берушi орган сот болып табылады. Онын iшiнде Казакстан Республикасы Жогаргы Сотынын алар орны Yлкен. Кылмыстык iстердi карау барысында сот тYсiнiктемесi нормативтiк каулы нысанында жYзеге асырылады. Жогаргы Соттын нормативтш каулыларынын норма-лары колданылатын к¥кык ретiнде iс жYргiзу процесiнде манызды рел аткарады.
Сот билiгi органдарынын к¥кыктык шыгармашылык процеске катысудагы непзп себептерi - к¥кык нормасынын тэжiрибедегi iс-эрекеттердi тексерудiн кажеттшп; заннын кемшшп немесе к¥кыктык катынастардын кептiлiгi; оларды ендiрудiн мэселелерi тенiрегiндегi Жогаргы Соттын зан шыгарудагы бастама к¥кыгы; Казакстан Республикасындагы сот тэжiрибелерiнiн нэтижелерiн тану болып табылады.
Сот билшнщ жогаргы органдарынын кызмет тек кадагалау функциясын орындау-мен жэне сот тэжрибесш жинактау женiндегi функциясымен гана шектелiп коймайды. Сот билiгi органдарынын езшщ даму барысындагы аралыкта к¥кык к¥рушы процестiн белсендi катысушы болгандыгына назар аудару кажет. Та-рихи т¥ргыдан алганда, сот билiгi зан шыгарушы билшне эсер еткен, ал зан шыгарушы жана зандарды шыгару барысында, нормативтiк к¥кыктык актiлердiн тэжiрибеде колданылуына CYЙенген. К¥кык нормаларынын тэжiрибедегi эрекетiн тексеру Yшiн соттар жан-жакты к¥рал болып табылады. Онда сот билтнщ орны мемлекеттiк нысандар аркылы айкындалган.
«Казакстан Республикасынын сот жYЙесi мен судьяларынын мэртебесi туралы» 2000 жылгы 25 желтоксандагы Казакстан Республикасынын
№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Конституциялык зацы нормативтш каулыларды кабылдау екшеттшшн Жогаргы Соттыц жалпы отырысына жYктедi.
Осы Конституциялык зацныц 17-бабыныц 2-белтнщ 2) жэне 3) тармакшаларында кезделген Жогаргы Соттыц жалпы отырысыныц екшетпктерк сот тэжiрибесiн зерделейдi; оны жинактаудыц корытындылары бойынша республика соттарыныц сот терелiгiн iске асы-ру кезвдеп зандылы^ты сактау мэселелерiн карайды; нормативтiк каулылар кабылдайды; сот тэжiрибесi бойынша тYсiндiрмелер бередi бекiтiлген.
Керсетшген б^л екiлеттiлiктiн эр саласы, эр тармагы белек талдауды, терец зерттеуд кажет ететiн мэселелер.
Б^рыннан калыптаскан YPДiс бойынша, сот тэжiрибесiн зерделеу жэне оныц корытындысы бойынша соттардыц зацдылыкты сактау мэселелерiн карау бойынша тшсп ж^мыстар жа-салуда.
К^рп тацда Жогаргы Сот сапалы, к¥кыктык жэне тэжiрибелiк мэнi бар нормативнк каулыларды кабылдау жэне соттарга ауадай кажет сот тэжiрибесi бойынша тYсiндiрмелер беру туралы мэселелерге баса назар аударуы кажет, себебi б^л мэселелер теориялык жэне тэжiрибелiк т^ргыдан терец зерттеуд кажет ететiн мэселелер.
Жогарыда аталган зац нормаларын колдану мэселелерiне Казакстан Республикасы Жогаргы сотыныц 1998 жылгы 14 мамырдагы «Казахстан Республикасында сот билт туралы зацнаманы колданудыц кейбiр мэселелерi туралы» №1 нормативтiк каулысында тYсiнiктеме берiлген. Атап кету керек, каулыда, атауына сай, сот билшнщ тек кейбiр мэселелерi гана камтылган.
Кылмыстык iс жYргiзу кодексiнiн 2-ба-бында айтылган - «Казахстан Республикасы Конституциясыныц Казахстан Республикасыныц бYкiл аумагында жогаргы кYшi болады жэне ол нкелей колданылады» - деген кагида, ягни Ре-спубликада зац колдану жYЙесiнде т^цгыш рет жарык керген норма, жогарыда аты аталган нормативнк каулыда керсетiлмей калган, тiптi оныц к¥кыктык мазм^нын жYзеге асыру тэртiбi мен процессуальдык жолдары да айтылмаган.
Казакстан Республикасы Конституциясыныц 4-бабы, к¥кыктык мэртебенi нормативтiк каулылардыц нормаларына берш отыр. Сондыктан, нормативтiк каулылардыц мазм^ны норма ыкпалына келтiрiлуге тиiс жэне каулыныц тармактары зац тiлiне жеткiзiлуi тиiс. Нормативтiк каулылардыц нормалары Казакстан Республикасында колданылатын к¥кык. Нормативтiк каулылар тек соттарга гана арналмайды, олардыц нормалары барлык к¥кык
колдану органдарына мiндеттi.
Кылмыстык iс жYргiзу кодексшде жYргiзiлетiн iс эрекеттi камтитын тшсп норма кезделмеген жагдайда кылмыстык юн жYргiзу жэне шешiм кабылдауда Кодекстщ 2-бабы 1-белiгiне сэйкес, Казакстан Республикасы Конституциясы тiкелей колданылады. Шешiмде ^юмде, каулыда) сот Конституциясыныц колданылган нормасына сiлтеме жасауга тиiстi.
Жогаргы Соттыц нормативнк каулылары Конституцияныц 4-бабына сэйкес кылмыстык жэне кылмыстык ю жYргiзу к¥кыгыныц кайнар кезi репнде колданылады. Нормативтiк каулылардыц кiрiспе сез басында (преамбуласын-да) жэне мазм^нында ертеден калыптасып калган сез к¥рамдары: «соттардыц назары аударылсын, соттар мвдетп, соттар колдануга тиiс, соттарга тYсiнiктме ретiнде, соттар тYсiнуге тиiстi, соттарга ескеру керек» жэне т.б. соттарга арналган сейлемдер (сездер) зацдардыц нормаларын тYсiндiруге арналган нормативтiк каулыларыныц кiрiспе сызбасында жэне мазм^нында болуга тиiс емес. Нормативтiк каулы барлык к¥кык колдану органдарына арналуына байланысты, оныц мазм^нынан «сотка, сот назарына» деген сездер алынылып тасталуы тиiс.
Егер каулыныц кейбiр нормалары тек кана сот эрекетiне, тэрпбше, ережесiне арналган бол-са, онда жалпы сот немесе сатысы, судья деп керсетiлуi тиiс.
КYнделiктi зац тэжрибешнде пiкiрталас ту-дыратын жагдайлар кездеседi. Кейде, кандайда бiр с^ракты шешу барсында, егер аталган мэселе зац т^ргысынан реттелмеген болса, т^лгалар, органдар, лауазымды т^лгалар Жогаргы Соттыц нормативнк каулыларына CYЙенуге к¥кыктары бар екенш ескеру кажет.
Казакстан Республикасы Жогаргы Сотына сот тэжiрибесi с^рактары женiнде тYсiндiрмелер беру к¥кыгы ^сынылады. Олар мiндеттi тYPде, зац колданушы органдар Yшiн де, лауазымды т^лгалар Yшiн де орындалуга жатады.
Соттар туралы Конституциялык зацныц 17-ба-бында Жогаргы Сот сот тэжiрибесi мэселелерi бойынша тYсiндiрмелер бередi деген норма, Кон-ституцияда бекiтiлген Жогаргы Сот нормативнк каулыны кабылдау екiлеттiгiнен белек эрекет. Нормативнк каулымен катар Жогаргы сот алкаларыныц сот практикасын жинактау корытындыларында кейбiр мэселелер бойынша Жогаргы Сот тYсiндiрмелер беруге к¥кылы. Б^л тYсiндiрмелер барлык соттарга мвдетп, бiрак ол тYсiндiрмелер кандай к¥кыктык формада болуы тиiс екенi элi толык шешiлмеген мэселе.
Кылмыстык зацныц нормаларын д^рыс колданбау Yкiмнiн кYшiн жоюга немесе оныц езгеруiне эсерш тигiзедi. Сондыктан кылмыстык
к¥кыкка, кылмыстык ю жYргiзу жэне т.б. к¥кыктарга бершген тYсiндiрмелердiн кате болу-ына, соттардыц оларды кате талкылауына байла-нысты Yкiмнiн, каулыныц кYшiн жою не езгерту туралы шешiмдер кабылданганы облыстык жэне Жогаргы Соттыц шолуларында белек керсетiлуi тиiс. М^ндай зерделеу кемшiлiктердi жоюга ез эсерiн тигiзедi.
«Казакстан Республикасыныц сот жYЙ-есi мен судьяларыныц мэртебесi туралы» Конституциялык зацыныц 17-бабы 2 белiгiнiн 3 тармакшасындагы «сот тэжiрибесi мэселелерi бойынша тYсiнiктемелер бередi» де-ген екiлеттiктер Жогаргы Соттыц нормативтш каулысында бекiтiлуi жэне Жогаргы Сот алкаларыныц шолуларында тYсiнiктеме ретiнде берiлуi тиiс.
Осыган байланысты сот тэжiрибесiнен бiр гана мысал. 2011 жылы 28 желтоксанда кабылданган ракымшылык туралы Зацында Yкiмдердiн жиынтыгы бойынша сотталган адамга ракымшылык акпсш колдануга болмайды деген норма жок. Б^л туралы Жогаргы Сот езшщ тYсiнiктемесiнде де керсетiп бердi /с^рак-жауап формасында/. Бiрак б^л мэселе бойынша эр об-лыста эр тYрлi сот тэжiрибесi калыптаса баста-ды, ягни Жогаргы Соттыц тYсiндiрмесiн - с^рак-жауап формасындагы - соттар ездерiнiн мiндетi есебiнде кабылдаган жок. Ал сот тэжiрибесiнiн эр килы болып калыптасуы, айналып келгенде, сотталган адамдардыц к¥кыктарыныц елеулi б^зылуына экелiп согатыны сезсiз.
Сот тэжiрибесi сот жYЙесiн эрi карай дамытуга жэне кемшшктердщ орын алмауына ыкпал етiп отыр. Жогаргы Соттыц нормативтiк каулылары аркылы кылмыстык жэне кылмыстык iс журпзу нормаларыныц колданылуынан туындаган кептеген мэселелер шешшдь
Корыта айытканда, макалада кетершген мэселелер теориялык жагынан да, практикалык шешiлуi жагынан да ете кYPделi жэне аукымды мэселелер, аякастынан дайын рецепт бере кою да мYмкiн емес, бiрак соган карамастан оларды зерделеп отыруды, талдауды, талкылауды эрi карай жалгастыра беруiмiз ауадай кажет.
Казакстан Республикасы Конститутциясын-да сот пен зац алдында барлыгыныц тендiгi кагидасы к¥кыкколдану тэжiрибесiнде де зацныц бiртектi колданылуын айкындайды. Б^л т^ргыда Казакстан Республикасы Жогаргы сотыныц релi зор.
Соттык к¥кыкколданудыц бiртектiгiн камтамасыз ету Жогаргы соттыц алдыцгы катарлы максаттарыныц бiрi екенi мэлiм. Б^л соттык жYЙенiн иерархиялык к¥рылымымен, сондай-ак соттардыц конституциялык жэне процессуалдык к¥зыретiмен тYсiндiрiледi.
Соттык к¥кыколдануыныц бiртектiлiгi мемлекеттiк децгейде камтамасыз етiлуi кажет, сондыктан к¥кыктык нормаларды тYсiндiру мен колдану тэртiбiн калыптастыру республикалык децгейде шешiлуi кажет, эйтпесе мемлекеттщ эр аумагында зацнаманыц эртYрлi тYсiндiрiлiп, колданылуы к¥^ык Yстемдiлiгi кагидасымен YЙлесiмге келмес. К¥кыкты колдану алдындагы к¥кыкты тYсiндiру накты iс бойынша (каузаль-ды) немесе соттык тэжiрибенi корытындылау нэтежесiнде белгiлi бiр сала немесе зацнама бойынша (абстрактiлi) жYргiзiлуi мYмкiн [1, 12 б.].
Жогаргы соттыц абстрактш тYсiндiрмелерi сот тэжiрибесiн калыптастыруда жэне оны тYзеуде мацызды рел аткарады. К¥кык норма-ларын абстрактiлi тYсiндiре отыра Жогаргы Сот пленумы норматива каулылар шыгарады. Сол каулылардыц заци табигаты зац гылымында эрдайым пiкiр талас тудыруда.
В.В. Лазаревтщ айтуы бойынша «мемлекет масштабында соттык тэжiрибенi корытындылай жэне зац талаптарына сай зацнаманы колдану тэж1рибес бойынша тYсiнiк беру соттык прецеденттщ белгiлерiн керсетедi жэне келесi кезекте шыгарылатын сот шешiмдерiнде мiндеттi колданылатын багыт багдар ретiнде танылады» [2, 164 б.]. Алайда, Жогаргы сот Пленумыныц каулыларына катысты «прецедент» терминш колдану кате болар, ейткенi прецедент деп бiртектi iстерге Yлгi болатын к¥кыкколдану актiлерiн айтады.
Жогаргы сот Пленумыныц каулылары к¥кыкколдану актiсi болып табылмайды, олар абстрактiлi к¥кык тYсiндiру актiлерi. Б¥л актiлер сот тэжрибешнде к¥кыкты эртYрлi тYсiндiру немесе колдану салдарынан туындайтын карама- кайшылыктарды шешу Yшiн багыттала шыгарылган [3, 85 б.]. Сонымен катар, Жогаргы сот Пленумыныц алдын ала шыгаратын каулыларыныц орын алатынын да мойындауы-мыз кажет, ягни к¥кыкколдану бойынша соттык тэж1рибеш корытындылау нэтежесiнде емес, колданыска жаца нормативтiк актiнiн енуше байланысты шыгарылатын каулылары да бар. Б¥л т¥ргыда Жогаргы сот кабылданган, колданыска енген зацнамага абстрактш бага беруд жYзеге асырады. Алдын ала шыгарылатын каулыларга жол беру кателш, ейткенi Жогаргы сот жаца зацнаманыц колдану тэжiрибесiнiн тагдырын шешетш, к¥кыкколдану мэселелерiнiн пайда болуыныц саласын айкындайтын «басшы» та-нылып отыр. М¥ндай алдын ала тYсiндiру Кон-ституциямен карастырылмаган, ягни Жогаргы соттыц к¥зыреи аясына кiрмейдi жэне теменп денгейлi соттарга мiндеттi болып танылмауы кажет.
Жогаргы сот Пленумыныц каулылары заци
№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
табигаты бойынша сот тэжiрибесiвде ^¥^ьщты apTYpni тYсiндiру немесе колдану салдарынан туындайтын карама- кайшылыктарды шешу Yшiн багыттала шыгарылган, de facto нормативтi акт реинде жэне екiншi децгейлi к¥кык кайнар K63i болып сипатталады.
Жогаргы сот пленумыныц каулылары екiншi децгейлi к¥кык кайнар K63i ретiнде танылуы мYмкiн, вйткенi олар бiрiншi децгейт к¥кык кайнар квздерiн жYзеге асыру бойынша актiлер бола т^ра соцгылардыц мэтiнене тэуелдi. Егер Жогаргы сот Пленумы зацнамадагы кандай да бiр тYсiнiкке талдау берiп, мазм^нын айкындайтын болса, сол терминдi тYсiну бойынша взшдш ережесiн калыптастырады, ягни сот к¥кык ережесiн тудырады жэне сот вз каулысымен сол терминдi взгеше тYсiндiру н^скаларын жокка шыгарады [4, 8 б.].
Жогаргы Сот Пленумыныц каулыларыныц мшдеттшш мен нормативтiлiгi не конституциялык децгейде, не салалык дец-гейде бекiтiлмеген, алайда б^л аталмыш каулылардыц орындалуыныц мiндеттi еместшн куэландырмайды. Егер Жогаргы сот Пленумыныц каулылары мiндеттi болма-са, онда ол Жогаргы соттыц конституциялык мэртебесш кемсiтедi. Жогаргы сот Пленумыныц каулыларыныц мацыздылыгы твменгi т^рган соттардыц шешiм кабылдау барысында сол каулыларга сштеме жасауымен айкындалады.
Талкыланып отырган каулыларда кврiнiс тапкан Жогаргы соттыц к¥кыктык позиция-
сына сэйкес шагымдану механизмi орын алса гана олардыц орындалуыныц мiндеттiлiгi конституциялык т¥ргыда акталынады. Кдоыкколдану субъектiлерi немесе Жогаргы соттыц абстрактш тYсiнiдiру актiлерi конституциялык к¥кыктар мен бостандыктарга н¥ксан келтiредi деп таныган т¥лгалар конституциялык норма кадагалау жолымен вз к¥кыккарын коргауга к¥зыреттi.
Сонымен, Жогаргы сот Пленумы каулыларыныц заци табигатын айкындау мэселесi бойынша ею корытындыга келу болады:
1. Б¥л каулылар орындауга мшдетп бола алады, алайда оны Казакстан Республикасыныц Конституциялык Кецесiне шагымдау механизмi орын алуы кажет. Ягни, егер Конституциялык кецес Жогаргы сот Пленумыныц каулысын Конститцияга кайшы деп таныса, конституциялык емес тYсiндiру акпс негiзiнде кабылданган к¥кыкколдану актiсi кызыгушы тараптардыц арызы бойынща кайта каралуы кажет. М¥ндай кайта карау жацадан немесе кайта ашылган мэн-жайлар бойынша заци кYшiне енген актiлердi кайта карау процедура-сында орын алуы мYмкiн. Жэне м¥ндай непздер бойынша сэйкес процессуалдык зацнамаларга толыктырулар мен взгерiстер енгiзiлуi кажет.
2. Казакстан Республикасыныц Конституциялык Кецесше шагымдану механизмi орын алмаса, Жогаргы сот Пленумыныц каулылары орындауга мiндеттi емес, тек ¥сынысты сипаттагы к¥жат ретiнде танылуы кажет.
КолданылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Боннер А.Т. Установление истины в правосудии и социально-правовая оценка фактов / Советское государство и право. - 1990. - №1. - стр. 11-15.
2. Лазарев В.В., Липень С.В. Теория государства и права. - М., 1998. - 352 стр.
3. Боннер А.Т. Законность и справедливость в правоприменительной деятельности. - М., 1992. -205 стр.
4. Ершов В.В. Индивидуальное судебное регулирование / Правоведение. - 1986. - №6. - стр. 8-9.
Бул мацалада соттыц тэж1рибет цорытындылау нзтижеанде цабылданган зацнаманы цолдану тэж1рибеЫ бойынша Цазацстан Республикасы Жогаргы сот Пленумыныц нормативтж цаулыларыныц заци табигаты туралы мэселере царастырылган.
ТYйiн свздер: цуцыццолдану, соттыц тэж1рибе, норманы соттыц тYсiндiру, нормативтж цаулы.
В данной статье рассматривались вопросы о юридической природе Нормативных постановлений Пленума Верховного Суда Республики Казахстан по вопросам практики применения законодательства, основанные на обобщенных данных судебной практики.
Ключевые слова: правоприменение, судебная практика, судебное разъяснение норм, нормативное постановление.
This article addresses the issue of the legal nature of normative decisions of the Plenum of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan on the practice of law, based on pooled data ofjudicial practice.
Keywords: law enforcement, litigation, judicial clarification of norms, normative judgment.
Сапархан CYftiHiiK^bi Умаров,
Казахстан Республикасы Президент жанындагы Мемлекетпк бас^ару академиясы Сот терелш институтыньщ 2-курс магистранты
ЖоFарFы Соттыц нормативтiк каулыларын колдануда туындайтын кейбiр мэселелер туралы
Умаров Сапархан Суюндикович,
магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан
О некоторых вопросах применения нормативных постановлений Верховного Суда
Umarov Saparhan Suyndykovich,
undergraduate of the 2nd course of Institute of justice of Academy of public administration at the President of the Republic of Kazakhstan
About some questions arising at application of standard resolutions of the Supreme Court
