CC BY
5ЭОЖ 633.16:631.582
ЖАЗДЫК АРПАНЬЩ 6HIM Ц¥РЫЛЫМЫ МЕН М6ЛШЕР1НЕ МИНЕРАЛДЫ
ТЫЦАЙТЦЫШТАРДЬЩ ЭСЕР1
Ж.1. Кожабаев, МД. Бейсембаев
Казац егтшшк жэне eciMdiK шаруашылыгы гылыми-зерттеу институты 040409, Алматы облысы, К,арасай ауданы, Алмалыбац ауылы, Ерлепесов квшеа, 1
Мацалада тэл1м1 жерде ecipùireH жаздьщ арпаньщ ешм к;урылымы мен мелшершщ к;орек-тенуаясыжэнеаумагынатэуелдыт керсетыген.
К1Р1СПЕ
Тэл1м1 егшшШктеп еамджтердщ т1ршШк сипатын шектейтш басты фак-тордыц ылгал екендтн ескерсек, екпе дацылдардын, ешм цурылымы мен мелшер1 топырацта жиналатын пайда-лы ылгал цорына жэне епстжтщ оны туты ну мумкшдтне к;арай туз1ледь Жал-пы, кез келген топырац-климат жагда-йында еарыетш дэнд1 дацылдардьщ немесе жекелеген сорттардыц сыртцы ортаныц колайсыз жагдайларына бeйiмдeлyi жэне генетикальщ жолмен бацыланатын тез1мд1л1к к;асиеттер1 журпз!летш агротехникалык; тэсшдер мен есу кезецшдеп ауа райына байла-нысты турлше дэрежеде кдлыптасады. Сондьщтан да 6i3 танаптагы ericTiKTi, не болмаса оньщ курамдас бел1п - б1ртутас жеке eciMfliKTi Tipi агза магынасында цабылдай келш, оларды есу кезецшщ басынан аягына дешн ездшнен реттелш отыратын ете курдел1 биологияльщ жуйе ретшде царастырганымыз жен [1].
Арпаньщ ауыспалы ericTeri орнына, к;оректену аумагы мен аясына сэйкес еамджтердщ TipiuùiiK барысында есу жэне даму жагдайларынын, белгш 6ip багытта езгеретшд1п белгип. Демек, TynKi ешм децгейш айцындайтын алац б1рл1пндеп еамджтер саны, олардьщ туптену к;абыет1, масацтагы дэн саны мен массасы жэне сол сияцты ешмдыж цурылымыныц к;алган белжтер1 де есу кезещ бойына 6ipiuaMa езгерктерге ушырайды.
НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеулер Алматы обылысыньщ
1ле ауданындагы «Цаскелец» акцио-нерлж к;огамынын, кэд1мп сур топыра-гында журпзыген. EricTiK танабыньщ агрохимияльщ сипаттамасы теменде-гщей: топырак;тыц жыртылмалы цаба-тында 1,02-1,11 % Kapamipiri, 0,0730,080 % азоты, 0,14 пайызга жуьщжалпы фосфоры бар. Жылжымалы фосфоры 16,9-20,8 мг/кг.
Тэж1рибе нускдларыньщ цайтала-нуы терт peTTi, мелдектер белшектену эдгамен орналаскан. EipiHini реттеп мелдектердщ ecenTi ауданы 100, екшпй реттеп - 25 шаршы метр. Зерттеу ныса-ны ретшде жаздык; арпаньщ жемдж багыттагы Днепровский 435 сорты пай-даланылды. Себу жумыстары селекция-лык; ССФК-7 cenKiuiiMeH атк;арылган.
Cypi танапта тыцайтцышсыз (бак;ы-лау), Р15 туцыммен 6ipre, Р30; N30P30 к;оректену аялары жасалып, арпа тук;ы-мы барлык; нуск;ада гектарына 2, 3, 4, 5 млн. дэнмен себшген. Тэж1рибенщ Yлгiciндe керсетшген 15 кг тушршжтел-ген суперфосфатты селекциялык; сепюшпен 6ip мезплде ту^ыммен 6ipre цатарлап енгчзу 6i3 жасаган рационали-заторльщ усынысца сэйкес жузеге асы-рылды [2].
Есептеулерд1 математикалык; ецдеу Б.А.Доспеховтьщ дисперсияльщ талдау эдгамен, ericTiK тэж1рибедеп сыналган факторлардыц (А - к;оректену аясы, В -цоректену аумагы) эсер ету дэрежес1 Н.А.Пл охинский бойынша журпзыдь
НЭТИЖЕЛЕР1 ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ Арпаньщ есу кезещнщ к;ай сатысын-да болмасын, ауыспалы ericTeri к;орек-
тену аясы мен аумарына сэйкес топы-рацтан пайдаланылатын ылгал мелшер1 жэне еамдштерге цажетт1 басца да TipuiüiiK кездершдеп айырмашылык; тузьлетш 6hím децгеш мен оньщ к;уры-лымына эсер етпей цоймайды. Осы мэсе-ле туралы тэж1рибедепжурпз1лген есеп-теулерге талдау етюзш, thíctí тужырым-дар жасамацшымыз.
EricTiK алцаптардьщ цунарлылыгы мен ешмдшгш кетеретш аса цуатты агротехникалык; шаралардыц 6ipi -танаптарда гылыми непзделген тыцай-т^ыштар жуйесш цолдану. Тэл1м1 егшшипктеп пайдаланылатын тьщай-т к; ы ш т а р т и i м д i л i г i ericTiKTe журпзьлетш технологиялык; тэсищер мен нацты аймацтьщ жауын-шашынмен цамтылу дэрежесше царай езгерш оты-рады. Сур топыращты ылгалы жеткипказ катан тэл1м1 жерлердщ езшде к;олданыл-ган тыцайтк;ыштардыц дэнд1 дак;ылдар 6hímí мен сапасына жагымды эсерш
бацылап, кеп жылдык; тэж1рибелердщ непзшде олардьщ елеул1 цайтарымын аныцтаган авторлар дажетерлж [3-6].
Арпа бауларын талдау нэтижесшде аньщталгандай, ауыспалы ericTeri cypi танапца минералды тьщайтщыштар енгчзу еймджтердщ к;оректену жагдай-ларын жак;сартумен 6ipre 0hím к;урылы-мыньщ цалыпты децгейде тузшуше де едэу1р оц ыцпал етедь К^оректену аясы мен туцым себу мелшерше сзйкес журпзыген есептеулерд! тэж!рибедеп бацылау ericTiriMeH салыстырсак;, суперфосфаттыц 15 килограмын арпа туцымымен цатарлап енгчзгенде ericTiKTin алац б!рл1гшде цуралган eHiMfli сабацтар саны орта есеппен 22-59 дана, не 9,0-16,8%, РЗО - 27-70 дана, не 11,0-19,9 %, N30P30 нусцасында 39-95 дана, не 15,9-21,1 % кебейетшд1п белшп болды (1- кесте).
Минералды тыцайтцыштардыц ешм цурылымыньщ баща белжтерше, ягни
Туцым себу мелшерЪ млн.дэн/га 1 шаршы метрдеп саны, дана 9Ьмдж 6HÍKTÍrÍ, см Масак;
eciMfliKTep 6HÍMfl¡ сабацтар узындыгы, см дэн саны, дана
Тьщайтцышсыз
2 142 245 78,1 7,0 19,0
3 202 296 75,0 6,4 18,1
4 259 351 71,6 5,8 16,2
5 309 375 68,4 5,3 15,3
X 228 317 73,3 6,1 17,2
Pis тук;ыммен 6ipre
2 149 267 81,0 7,3 19,8
3 215 343 78,2 6,7 18,8
4 274 410 74,4 6,2 17,1
5 325 421 71,2 5,5 16,0
X 241 360 76,2 6,4 17,9
Рзо
2 151 272 81,5 7,4 20,2
3 218 350 78,6 6,8 19,4
4 279 421 74,8 6,2 17,5
5 331 432 71,6 5,6 16,4
X 245 369 76,6 6,5 18,4
N30P30
2 150 284 82,9 7,5 20,8
3 217 367 80,4 7,0 19,8
4 280 446 76,5 6,4 18,0
5 333 464 73,3 5,8 16,9
X 245 390 78,3 6,7 18,6
ЕКЕАО,5 А 9,8 2,6 2,2 0,4 0,7
EKEAo.s В 4,0 4,8 2,0 0,2 0,5
1-кесте - Цоректену аясы мен туцым себу мелшерше царай cypi танаптагы арпа ешмшщ ^урылымы
еамджтер ôniKTiri, масак;тыц узындыгы мен дзн саны, туптшж жэне ем1ршецдж цасиеттер1 тэр1зд1 цунды белплерше acepi де ез алдына сез етуге турарлык;.
Мысалы, тыцайтылган мелдекте-рдеп еамджтер ôniKTiri епстжжиипгше байланысты Р15 аясында 2,8-3,2 см, ал Р30 жэне N30P30 нуск;аларында THiciHiue 3,2-3,6 жэне 4,2-4,8 см шамасына артцан. Тыцай-щыштар енпзыген аялардагы масак; узындыгыныц eciMi 0,2-0,6 см, масацтагы дэн санынын, артьщтыгы 0,71,8 дана к;ураса, буган к;оса еамджтердщ туптену rçaôùieTi кушешп, олардьщ eriH жинар алдындагы санталу дэрежей 1,21,5 пайызга есетшдт дэлелдендь Зерт-теу журпзшген жылдардагы метеороло-гияльщ элементтер мен тэж1рибедеп
сек, тэл1М1 жерлердеп жаздык; арпа ешмшщ к;алыптасуы толыгымен алган-да эрдайым ауа райынын, ете курдел1 жэнежауапты кезецдерше сэйкес келедь Оныц устше сыртк;ы ортадагы еамдж
т1рппл1гше цажетт1 факторлардын басым бел1пн саналы турде реттеудщ мумюндт болмайтындьщтан, аталган аймацтагы к;олданылатын агротехника-лык; тэсшдердщ барлыгы 6ipiHini кезек-те епстжтщ топырак; ылгалын THiMfli пайдаланылуына багытталуы шарт.
Теменде cypi танаптагы к;олданыл-ган минералды тыцайтцыштар мен туцым себу мелшерше байланысты цалыптас^ан арпа ешмшщ деректерш келт1рш отырмыз [2-кесте].
Кестеде керсетьлген мэл1меттерге жугшсек, к;оректену аялары бойынша
б1рк;атар бацылауларды талцылай кел-
2 кесте - Цоректену аясы мен туцым себу мелшерше жэне жылдыц ылгалмен к;амта масыз етыуше царай cypi танаптагы арпа ghîmî, ц/га
?? ? , . ? /, ?
? ? ( ? ) 15 ?? 30 N30P30
? ? ?
2 8,4 9,5 11,4 11,6
3 9,7 11,0 12,4 13,0
4 10,2 11,7 13,2 14,3
5 8,8 10,6 11,8 12,6
?
2 16,4 18,1 19,7 20,8
3 17,9 19,7 21,2 22,1
4 20,1 21,7 22,8 24,2
5 18,9 20,5 21,6 22,7
?
2 21,4 23,5 25,1 26,7
3 23,4 25,6 27,1 28,3
4 25,7 28,3 29,7 31,0
5 26,1 28,2 29,5 30,9
0,5 =1,0-1,6 0,5 = 0,7-1,2
жиналган туйм бацылау епспгшде орта есеппен гектарына 17,5 ц, Р15 аясында 19,3, Р30 - 20,6, ал N30P30 - 21,7 центнерге тецелш, тыцайтылган нусцалардан алынган к;осымша ешм THiciHme 1,8, 3,1 жэне 4,2 ц/га кураган. Зерттелген жыл-дар шшде арпа ешмшщ ец жогары дец-геш (26,7-31,0 ц/га), куплгендей, ылгал-ды жылдары азот пен фосфор тьщай-тцыштарын 6ipre енпзген епстжтерде
к;алыптасса, KepiciHuie, куацшыльщ жылдары к;ургак;шылык;тыц салдарынан ес1мджтердщ дамуы айтарлыцтай тежелш, ешм келем1 бак;ылауда гектарына 8,4-10,2 центнерден аса алмады.
Куацшыльщ жылдары к;оректену аумагына к;арай нусцалар арасындагы сешмд1 айырмашыльщтыц азаятынды-гы болмаса, ohîm тузыу ерекшелжтер1 нег1зшен темендепше к;алыптаск;ан.
Барынша жогары eHiM цурайтын оцтай-лы ericTiK жшлт есебшде тук;ым себу мелшершщ 4 млн. дэн/га нусцасы таны-лып, астык; TyciMi зерттеудеп к;оректену аяларында 19,0-23,4 ц/га аралыгында ауыт^ыды. Демек, тэж1рибе улпсшде карастырылган минералды тыцай-тцыштар келем1 cypi танапца егыетш арпанын, цалыпты тук;ым себу мелше-piHe елеул163repic енпзбейдь
КОРЫТЫНДЫ Зерттеужылдарын куацшылык^ ылга-лы орташа жэне ылгалды жылдарга топ-тастырсак, 6ipiHini топтагы тыцайтыл-маган ericTiKTe арпа eHiMi туцым себу мелшерше царай 8,4-10,2 ц/га, Р15 к;атар-лап енпзшгенде 9,5-11,7, Р30 - 11,4-13,2, N30P30 -11,6-12,6 ц/га кураса, бак;ылаумен салыстырганда к;осымша ешм гектары-на тшсшше 1,1-1,8; 2,7-3,0 жэне 3,2-4,1 центнерге тецелген. Ылгалы орташа жылдарды былай койганда, жауын-шашыны мол жылдары тэж1рибенщ бар-лык; нуск;аларындагы арпа eHiMi 2,5 есеге жуыц артык; к;алыптасып, тыцайтк;ыш-тардьщ эсершен тузшген косымша ешм
де 2,6-5,3 ц/га шамасына кетерыдь
Дисперсияльщ эд1стщ к;орытынды-ларына жугшсек, арпа ешмшщ цурылы-мын кураудагы минералды тьщайтцыш-тардыц ыцпалы 42,8-58,6 % аралыгын-да сезьлсе, калган 19,2-30,2 пайызы туцым себу мел шершщ ул есше тиед1
Cypi танаптаг ы eKi факторлы тэж1ри-беде арпа ешмшщ деректерш дисперси-яльщ талдау оньщ куралу децгешне минералды тыцайтцыштардьщ 46,863,6 %, тук;ым себу мелшершщ 31,3-38,4 % эсерететшдтндэлелдейдь
ПАЙ ДАЛ АН Ы Л FAH ЭДЕБИЕТТЕР
1. Сариев Б.С., Кожабаев Ж.1. Жемдж дакылдар селекциясыньщ багыттары мен нэтижелер1 // Жаршы. 2004. № 8.38-40 б.
2. Кожабаев Ж.И. Рядковый способ внесения минеральных удобрений с селекционной сеялкой ССФК-7 при различных нормах высева семян // Удостоверение на рационализаторское предложение. №23.10.06.1982.
3. Умбетов А.К. Экологическая оценка системы удобрения зерновых на богаре юго-востока Казахстана // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. -Алматы. Бастау. 1997.С. 121-122.
4. Рамазанова С.Б., Умбетов А.К., Баймаганова Г.Ш., Алиева Г. Рациональное применение удобрений важный фактор стабилизации продуктивности зерновых культур // Проблемы стабилизации и развития сельского хозяйства Казахстана, Сибири и Монголии. Алматы. Бастау. 2000. С. 63-64.
5. Кожабаев Ж.1. Тэл1м1 арпа епспгшде фосфор тьщайткыштарын туцыммен 6ipre цатарга енпзуэдганщтшмдшп //.Авторльщкуэлж. № 148.20.09.2001.
6. Киреев А.К., Нурманбетов Е.Н. Основные пути биологизации богарного земледелия в Казахстане // Вестник Казахского аграрного университета им. С.Сейфуллина. -Астана. 2002. Том 3. С184-188.
РЕЗЮМЕ
В статье показана зависимость структуры урожая и его величины от фонов и площадей питания ярового ячменя, возделываемого на богарных землях.
THE RESUME
In the article dependence of structure of a yield and its size is shown on background and the areas of a nutrition of spring barley cultivated on rainfed lands.
