CC BY
13ЭОЖ 633.16:631.582
АРПА ЕПСТ1Г1НДЕ КОЛДАНЫЛГАН МИНЕРАЛДЫ ТЫЦАЙТКЫШТАРДЫЦ
ЭНЕРГЕТИКАЛЬЩ ТШМД1Л1Г1
Ж.1. К^ожабаев, М.С. Кудайбергенов
К,азац егтшшк жэне всшдт шаруашылыгы гылыми-зерттеу институты. 040409, Алматы облысы, Царасай ауданы, Алмалыбац ауылы, Ерлепесов квшесг, 1.
Макалада К^азакстанныц оцтуспк-шыгысындагы суарылмайтын сур топыракты жерле-ршде колданылган минералды тыцайткыштардыц арпа епспгшдеп энергетикалык тшмдшп керсетшген.
К1Р1СПЕ
Ауыл шаруашылыгы дакылдарыныц епспсгершде колданылатын тыцайщыштар топырак цунарлылыгы мен егшшппк ешмдипгш кетерудщ аса мацызды куралы болып табылады. Топырак; ертндои арк;ы-лы айналымга тез тусетшдпстен, олардыц кайтарымы эдетте кыска мерз1мде сезшш, нэтижесшде ещцрк тшмдшгше типзетш айрьщша эсер1мен дараланады.
Атап айтканда, екпе дакылдардыц аудан б1рлтндеп тузшетш жогары ешм1 мен сапа-сын цамтамасыз ететш агрохимияльщ ьщпа-лымен катар, тьщайткыштар пайдаланудагы жумсалатын шыгындарга есеп журпзу олар-ды экономикальщ тургыдан кател1кс1з бага-лауга мумкшдпс беред1 [1,2].
Кешнп жылдардагы тьщайткыштар мен дэн багасыныц тураксыздыгы, сонымен б1рге ауыл шаруашылыгы дакылдарын ес1ру барысында журпзшетш жумыстар куныныц элдекайда ауыткуы епстште тьщайткыштар пайдаланудьщ экономика-лык тшмдЫгш ащпалай есептеу ушш б1рта-лай киындьщтар тугызуда.
НЫСАНДАРЫ МЕН ЭД1СТЕР1
Зерттеулер Алматы облысы 1ле ауданы "Каскелец" акционерлпс когамыныц кэд1мп сур топырагында журпзшген. Епстпс тана-быныц агрохимиялык сипаттамасы теме-ндегщей: топырактыц жыртьшмалы каба-тында 1,02-1,11 % кдраппрт, 0,073-0,080 % азоты, 0,14 пайызга жуьщ жалпы фосфоры бар. Жылжымалы фосфоры 16,9-20,8 мг/кг.
Тэж1рибе терт кайталанымда койылган. Нускалар молдектердщ болшектену эдю1мен орналаскан. Б1ршпп реттеп молдектердщ есепп ауданы 100 шаршыметр, екшпп реттеп - 25 шаршы метр.
Зерттеу нысаны ретшде арпаныц жемдпс багыттагы Днепровский 435 сорты пайдала-
нылды. Себу жумыстары селекциялык ССФК-7 сепкпнтергмен аткарылган.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛКЫЛАУ
Дэщц дацылдар епспгшде пайдаланы-латын тьщайткыштар тшмдЫгш багалау-дыц оцтайлы эдкп, олардыц косымша дэн ошм1мен кайтарымы болып есептелшед1. Осы касиеп бойынша жиналган мэл1мет-терд1 талдау, тэжгрибе улпсше сэйкес ылга-лы тапшы кэд1мп сур топыракка енпзшген минералды тьщайткыштар эркалай калып-тасатын косымша ошм децгешне байланыс-ты дэнмен цайтарымыньщ турлпые дэре-жесш камтамасыз ететщщгш айкындайды.
Зерттеу нэтижелер1 корсеткендей, сур1 танапка орналаскан арпа егкт-гшдеп ец жогары косымша ешм мелшер1 (4,0-4,4 ц/га) тэж1рибедеп азот пен фосфор тыцай-ткыштарын косып енпзген мелдектерде тузшген. Алайда, пайдаланылган тыцайткыштардыц 1 кг эсерл! затыныц дэн б1рлггше шаккандагы барынша мол кайтарымы 15 кг тушр-шжтелген суперфосфатты арпа тукымымен б1рге катарлап енпзгенде кершедь
Мысалы, N3^3,, нускасында 1 кг минералды тыцайткыштардыц кайтарымы 6,77,3 кг дэнге тецелсе, ал 15 кг фосфорды арпа оамдштершщ катарына спцру эд1с1 гекта-рына 1,6-1,8 центнер косымша ешмд1 кам-тамасыз еткен1мен, непзп керсетишке кел-генде, дэнмен кайтарымы улгайып, 10,712,0 кг аралыгында айкын ес1мш тапкан (кесте 1). Тэж1рибенщ коректену аяларында тукым себу молшерше карай алынган арпаныц косымша ошм! мен тыцайткыштардыц отемше журпзшген талдау жумыстары осы аталган ею шаманыц да белгш б1р багытта езгеретшн тужырымдайтын зандылыктыц жоктыгын растайды.
Жалпы алганда, республикада журпзшген экономикальщ зерттеулердщ нэтижелер!, курамындагы эсерл1 заттыц эрб1р килограмм кем дегенде 6-7 кг дэн кура-ган жагдайда гана дэнд1 дакылдар епепгшде колданылатын тыцайткыштар-дыц тшмд1 екендтн дэлелдейд1. Мундай шартты осы тургыдан угынсак, ьшгалы жет1м<пз суарылмайтын аймацтагы сур1 танапца енгьзшген минералды тьщайткыш-тардьщ зерттелген нускалары тугел1мен дерлш сешмд1 к;осымша ешм калыптасты-рып, тузшетш арпа дэншщ б1рл1гше тшелей катысты кайтарымыныц айтарлыктай жога-ры келетшш накты деректермен айкындай тусед1.
Энергетикальщ багалау тэсип хальщ шаруашылыгы ресурстарыныц аса мацыз-ды тур1 - жанар майдыц шыгынын есептеу аркьшы ещщистеп сыналатын эр турл1 тех-нологияны езара салыстырып, пышен ец тшмдюш тацдап алуга мумкшдйс бepeдi. Эс1ресе, бул эд1стщ мэнше кешнп жылдары элем децгешнде улкен кецш белшуде,
Кесте 1 - Сур1 танаптагы арпа епепгшде I энергетикальщ тшмдшп
ейткеш ецбек шыгындары мен баска да экономикальщ керсеткштерге акшалай есеп журпзуцщ ежелден калыптасцан дэстурш тэсш кейб1р жагдайларда жепмоз эр1 дэлдН темен, екшш жагынан алганда бага тузшу саясатына карай ауыткушылыгы басым кущкп шамаларга экелш соктыруы ьщгимал.
Жогарыдагы кестеде тыцайткыштардыц непзшде калыптасатын цосымша ешмде жиналган энергия келем1 жэне тыцайткыш-тарды сатып алу, тасымалдау, арту-туару, топыракда енпзу, сонымен катар косымша ешмд1 жинау жэне ецдеу жумыстарына шыгындалган энергия жиынтыгын мегад-жоуль елшемшде корсету аркылы сур! танаптагы арпа епепгшде пайдаланылган минералды тыцайщыштардыц энергетикальщ тшмдшп келиршген.
Мэселен, тыцайщыштардыц эсершен тузшген косымша ешм (1,6-1,8 ц/га) децгей-ше к;арай 15 кг фосфорды тукыммен б1рге катарлап енпзген жагдайда энергия колем! 2846,4-3202,2 МДж кураса, ал Р30 жэне К30Р30 аяларында косымша ешм гектарына 2,9-3,2; щаланылган минералды тьщайткыштардьщ
Енпзшген Тукым Тьщайт- ]^осымша Тыцайткыштар Энергетикалы к
тыцаит- себу кыштардыц ешмде мен косымша ТИ1МД1Л1К
кыштар мелшер1, эсершен жиналган ешмге коэффициент^
млн. алынган энергия байланысты б!рлш
дэн/га косымша келем1, шыгындалган
ешм, ц/га МДж энергия, МДж
Р15 тукыммен 2 1,6 2846,4 2241,3 1,27
3 1,8 3202,2 2561,8 1,25
б1рге 4 1,8 3202,2 2561,8 1,25
5 1,7 3024,3 2439,0 1,24
Рзо 2 3,2 5692,8 3793,3 1,50
3 3,1 5514,9 3774,8 1,46
4 3,1 5514,9 3774,8 1,46
5 2,9 5159,1 3685,1 1,40
КзоРзо 2 4,2 7471,8 4294,1 1,74
3 4,1 7293,8 4290,5 1,70
4 4,4 7827,6 4297,4 1,82
5 4,0 7116,0 4286,8 1,66
4,0-4,4 центнерге кетершш, туша энергия жиынтыгы 5159,1-5692,8 жэне 7116,07827,6 МДж елшемше дейш еселей арткан.
кррытынды
К^осымша ешмдеп энергия мелшер-шщ тыцайщыштар мен аталган ешмге байла-нысты шыгындалган энергия жиынтыгына
катынасы соцгы мацызды керсеткшп, ягни энергетикальщ тшмдиик коэффициентш сипаттайды. Осындай есептеулер ушш арна-йы бектлген эд1стеменщ непзп шарты бойынша, егер энергетикальщ тшмдшк коэффициент 1-ден жогары магынага ие болса, онда тэж!рибеде сыналган агротехни-
калык тэсшдщ кез келгеш бул тургыда тшмд1 болып есептелшедь
Сол ce6eim дэндьсур1 жерл1 ауыспалы епсшдеп cypi танаща енпзшген минерал-ды тыцайткыштардыц Р15, Р30, N30P30 нусца-
ларытшсшше 1,24-1,27; 1,40-1,50 жэне 1,661,82 6ipniriH цалыптастырьш, суарылмайтьш аймак^а ecipmreH арпа епсшщцеп тыцай-ткыштар колданудьщ тшмдипгш тольщ айкындайды.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Елешев Р.Е. Фосфорные удобрения и урожай. Алматы. Кайнар. 1984.150 с.
2. Умбетов А.К. Оптимизация условий минерального питания зерновых культур на богаре юго-востока Казахстана: Автореф. дис. д-ра наук. Алматы. 2000.47 с.
РЕЗЮМЕ
В статье показана энергетическая эффективность минеральных удобрений, применяемых на посевах ячменя в условиях богарных сероземов юго-востока Казахстана.
RESUME
In article power efficiency of the mineral fertilizers applied on crops of barley in conditions of a southeast unirrigated and gray soil of Kazakhstan is shown.
