CC BY
12Орсаева Раиса Ануаркызы,
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Цазацстан Мемлекетт1к университет7 цылмыстыц цуцыц жэне цылмыстыц гс журггзу кафедрасыныц цауымдастырылган профессоры, зац гылымдарыныц кандидаты
жасэсшршдердщ ;¥;ьщтьщ санасын
цалыптастырса;...
Казахстан мемлекет ертецп ел т1зпнш ^стар жеткiншектер болашагыныц жаркын да жадырацкы, б^лыцгыр емес ашык, жYрер жолдарыныц иiрiмдi емес дацгыл болуы Yшiн тYрлi децгейдеп багдарламаларды кабылдап кана поймай, оны жYзеге асыру жолында кеп ецбектенш, жYзеге асырып жатканы баршага аян.
Жастар болашак бастауы екенi белгiлi болса да, олардыц жагдайына арналып ютелш жаткан iстер кеп болса да, бастаудан басталып, «агынын арнасынан» асырган болашагынан кYдiктен герi зор Yмiт кYттiретiн жас жеткiншектер мен жастар Yшiн элi талай ютердщ iстелерi анык.
Казакстан Республикасыныц Т^цгыш Президент - Елбасы Н^рс^лтан Эбш^лы Назарбаев кацтар айындагы (2014) Казакстан халкына Жолдауында «..^здщ болашакка барар жолымыз казакстандыктардыц элеуетiн ашатын жаца мYмкiндiктер жасауга байланысты. ХХ1 гасырдагы дамыган ел дегенiмiз - белсендi, бiлiмдi жэне денсаулыгы мыкты азаматтар. Б^л Yшiн бiз не iстеуiмiз керек?
Бiрiншiден, барлык дамыган елдердщ сапалы бiрегей бiлiм беру жYЙесi бар. ¥лттык бiлiм берудщ барлык буыныныц сапасын жаксартуда бiздi аукымды ж^мыс кYтiп т^р. 2020 жылга карай Казакстандагы 3-6 жас аралыгындагы балаларды мектепке дейiнгi бiлiммен 100 пайыз камту жоспарлануда. Сондыктан оларга заманауи багдарламалар мен окыту эдiстемелерiн, бшкп мамандар ^сыну мацызды...» деген болатын.
Елбасыныц салихалы да мэндi, магыналы сезiне жYгiнсек, ^лттык бiлiм берудщ тYп теркiнiн казiргi жеткшшектердщ тек бiлiмi гана емес, жалпы келер болашагы камтиды. Олай деуге себеп, тагы да Елбасыныц « ... Мектеп тYлектерi казак, орыс жэне агылшын тiлдерiн бiлуге тиiс. Оларды окыту нэтижесi
окушылардыц сындарлы ойлау, езшдш iзденiс пен акпаратты терец талдау машыгын игеру болуга тшс...» деген сезi.
Шынында да, бYгiнi жаркын баланыц ертец де, келер келешеп де жаркын болатыны белгш. Сондыктан, жасеспiрiмдердiц ез айтайын деген ойын кай тiлде болса да еркш жеткiзе алуы - бшмдшкп кажет етсе керек. Бiлiмдiлiк -iзденiс пен кажыр-кайраттылыкты талап етерi сезсiз. БYгiнгi кYн талабына сай мемлекеттщ белдi азаматы болу-жеке ой-пiкiрi калыптаскан, ез ойын еркiн жетюзе алатын, бэсекелеске кабiлеттi, ез елшщ патриоты деп ойлаймыз.
Когам мен Yздiксiз дамып жаткан когамда болып жаткан езгерiстердi айтпаганныц езiнде, сол когам емiрiнде болып жаткан тыныс-тiршiлiктiц ажырамас белiгiне айналган ^н тэртiбiнен тYCпейтiн езектi мэселе - кэмелетке жасы толмагандар мэселесi екеш белгiлi. Жас балалар к¥кык б^зушылыгы немесе кэмелетке жасы толмагандар кылмыстылыгы жайлы ордалы ойлар бола калса, Yн косуга асыгып, олар жещстщ т^гырына шыкса, куанып, жецiлiске ^шыраса, м^цаятын халыкпыз гой. Сондыктан, сез болашак кешбасшысы болатын балалар жайлы болгандыктан, болашак тагдырын езiмен байланыстырган кез келген адам карап калмауга тырысары анык.
Сэл кейiн шегiнiп, к¥кык теориясында кабылданган к¥кык санасын зерделесек, жалпы к¥кык санасыныц ^гымы бiздiц элеуметпк зерделеуiмiздiц максаттары Yшiн нактылауга жеткшкшз болып шыкканына кез жеткiзер едш. К¥кык сана мен к¥кыктык бшмдшктщ жеткiлiксiздiгi жас жеткiншектердiц емiрде агаттык iстеп CYрiнуiне, екiнуiне, емiрдегi ез орнын таба алмай киналуына алып келiп жататынын емiрлiк тэжiрибе дэлелдегендей. Калай десек те к¥кыктык сананыц жетiстiгi
болашак кепш десек, арык айткандык емес. Сондыктан кукык санасыныц толысуы у™н кэмелетке толмагандардыц кукыктарын бiлуi, олардьщ колданылып журген кукыкка катысы, кукыкка олардыц коятын талаптарыныц басын бiрiктiретiн жиынтык угымы шецберiнде колданылуы улкен орын алады.
Кэмелетке жасы толмагандардыц кукык санасын зерделеуге катысты багдарлама Yнемi жумыс iстеу кажет. Ол Yшiн зерттеу багдарламасы жумыс болжамына карай жасалынып, теориялык жагдайлар карастырылуы, алынуы керек. Демек, бакылау тобына алынган кэмелетке жасы толмаган кукык бузушылар мен жасвсmрiмдердщ кукык санасы зерделенедi деген свз. Бакылау тобына мектеп окушылары, кэсiптiк бiлiм беретш колледж окушылары, тiптi, жумыс ютейпндер де алынуы мYмкiн. Сондай-ак, бакылау тобына алынган кэмелетке жасы толмаган кукык бузушылар мен жасвсmрiмдердщ кылмыстык, экiмшiлiк жэне кылмыстык-iс жYргiзу кукыгы саласындагы кукыктык санасы да зерттеледь Ягни кукык сананыц кандай децгейде екендiгiн аныктау аркылы болашакта кылмыстылыкты жойып жiбермесек те, алдын-алу шараларымен камтамасыз етерiмiз свзсiз.
Кукыкты бшмеудщ салдарынан агат басып, опык жеген 14 жаска дейiнгi ягни 9-13 жас аралыгындагы жасвспiрiмдер аз деп айта алмаймыз. Жалпы 9-13 жас аралыгындагы жасвспiрiмдер кукык бузушылыгын зерттеген галымдар (Е.1. Кайыржанов, в.С. Жекебаев, М.С. Нарыкбаев) саусакпен санарлыктай. Бул белгiлi педагогтар мен социологтардыц жасвспiрiмдер кукык бузушылыгын зерттесе де, аз зерттегенш дэлелдей тYCсе керек. "Педагогика" журналы соцгы 14 жылда 1716 гылыми ецбектщ кэмелеттiк жаска толмагандар тэрбиесiне арналганын мэлiмдей келiп, осы жумыстардыц 2%-тi гана тэрбиеленуi "киын" жасвспiрiмдерге арналганын кврсеткен.
Уакыт тшш сэл кейiн шегерiп, 1920-40 жылдар зерттеушiлерiне (П.П.Блонский, В.И.Куфаев, П.И.Люблинский) жYгiнер болсак, олар кукык бузушы жасвспiрiмдер зац жагынан гана емес, сонымен катар психологиялык-педагогикалык жагынан да зерттеущ кажет ететiн басты объект екенш алгаш рет атап кврсеттi. Бул авторлардыц пiкiрiнше, жасвспiрiмдердiц кукык бузуына, одан эрi кылмыска кадам басуына басты себеп - элеуметтiк-экономикалык факторлардыц эсер етуi.
Белгiлi педагог В.А.Сухомлинский кезiнде баланы тэрбиелеудiц екi кайнар квзi бар екенiн
атап кврсеткен болатын. Бiрiншiсi-окушыFа, тэрбиеленушiге, саналы тYрде эсер ету екшшю> баланы коршаFан "кYрделi" орта [1, 54 б.]. В.А.Сухомлинский квзiмен карайтын болсак, бiрiншiден, тэрбие жан-жакты, нэтижелi болу керек, екшшщен, баланы "коршаFан ортасы", вмiрдiц квлецкелi жактарыныц эсер ету> белгш мвлшерде стихиялы сипат алады. Ересек кылмыскерлерге караFанда жас кукык бузушылар взiн коршаFан элеуметтiк ортамен ты^ыз байланысты. Бул жвнiнде белгiлi Fалымдар (А.И.Долгова, О.Д.Ермакова, Н.В. Беляев) элеуметпк орта мен жасвспiрiмнiц арасындаFы ты^ыз байланысты кврсеткен. Олардыц пiкiрiнше, элеуметпк орта ретiнде жануяныц рвлi зор. Жануя баланыц всуiне, коFамFа типзер пайдасына квп квмегiн тигiзедi. Жалпы жануя, бала жвншде свз болFанда Yш тэсiлдi айрыкша кврсету артык болмайды. Бiрiншiсi, элеуметпк-материалдык жаFдай, екiншiсi, жануя бiрлiгi, Yшiншiсi, ата-ананыц тэрбиеге квзкарасы. СоцFы екеуi баланыц жануямен бiрлiгiн сипаттап, оныц рухани турFыдан дамуына квп эсерiн типзедь Венгерлiк Fалым М. Коломшидiц пшршше, "жануя турмысыныц кейбiр элементтерi бала вмiрiнде шешушi рвл аткармайды. Ец басты шешушi болып табылатыны - барлык жеке бвлшектердiц бiрiгiп, жануя атмосферасына эсер етуi, жануяныц ауыз бiрлiгi".
Шынында да отбасындаFы келецаз кылыктар, урыс-керiс, жанжал, айкай-шу - бэр> бэрi баланыц тэртiбiне, тэрбиесше керi эсерiн тигiзiп, нэтижесiн береди
Iшiмдiкке эуестену, есiрткi шегу, твбелеске эуестену, кангездш пен мейiрiмсiздiк все келе оныц эдетше айналмасына кепшдш беруге болмайды.
Осыдан екi жYЗ мыц жыл бурын белгiлi тарихшы Плутарх "маскYнемдер вмiрге маскYнемдердi экеледГ' деп жазFан едi. Квптеген зерттеулер кврсеткендей, жануяда iшiмдiктiц жалFасын тапканын квруге болады. ЯFни, жануяда атасы мен экес iшкен болса, 40-50% жаFдай олардыц балалары iшiмдiктi кэмелетке толмай татканын кврсеткен [2, 27 б.].
Бала организмш кYЙректiкке экеп нрейтш нэрсенiц бiрi iшiмдiк болса, бул вткен Fасырдыц аяFындаFы кврнекн дэрiгерлердiц тэжiрибесiмен дэлелденген. Организм каншалыкты жас болса, оныц эсерi де соFурлым жоFары болады. Эсiресе, iшiмдiктiц керi эсерi 12, 13 жас аралы^ында жасвспiрiм организмiне эсерi зор. 12, 13-теп жасвспiрiмнiц арактыц эсершен есте сактау кабiлетi твмендейдi, бойында немкурайлык
пайда болады, окулыкты нашар мецгередь Сонымен бiрге iшiмдiк жасеспiрiмнiц сана-сезiмiнiц жетiлуiне, калыптасуына зор зиянын тигiзедi. Б^л оныц айналасында болып жаткан окигалара ез т^ргысынан бага беруш темендетiп, мектептегi сабакка бармауын калыптастырады, бос жYрiске, кездейсок ортага эуестендiредi. М^ндай жат кылыктар баланыц к¥кык б^зуына бiрден-бiр себепкер бола алады.
Жасеспiрiмдер к¥кык б^зушылыгы жалпы кылмыстыц шытырман жактарыныц бiр гана теракты жагын сипаттайтын к¥былыс. Б^л т^рактылык жасеспiрiмдер к¥кык б¥зушылыгы мен жасы толмагандар кылмысыныц сан-алуандылыгынан керiнiп, оныц кYн сайын есш бара жаткандыгына куэгер еткецдiктен, оны болдырмау, алдын-алу шараларымен коса, агаттык iстеген баланыц жеке басыныц ерекшелiктерiн, к¥кык б¥зушылык себептерiн ашуга жол ашады [3, 21 б.].
Баланыц сана-сезiмiнiц жан-жакты толысып, дYниеге кезкарасыныц езгерiп, Yлкен емiрге дайындыгыныц аякталатын кезецi - жастык шак. Жастык шак етпелi кезецмен тыгыз байланысты. Жасеспiрiмнiц жастык шакка етер кезещ (1113-15 жас) оныц емiрiне кеп езгерiстер экелерi нак. 12, 13 жастагы балалар организмi толык калыптаспагандыктан б¥л оныц сырткы бет-элпетiне де кеп езгерютер енгiзедi. Сондыктан, жастык шак етпелi кезец аталып, кейде ата-аналар мен педагогтар Yшiн "киын" баланыц калыптасуына эсер етсе, кейде "киын" жас деген атауга иеленедь Жасеспiрiмдердiц алып-¥шына саналатын етпелi кезенде не нэрсеге болсын елiктегiш келетшш жан-жакты зерттеген галым Т.М. Якобсон, б¥л жаста олардыц к¥кык б¥зушылыкка тез ерiп кететiнi ашып бердi [4, 19 б.]. Этпелi кезенде жасеспiрiмдердiц елiктегiш келетiнi, жаксыга ¥мтылу, ¥ксагысы келетiнi, кергенiн кайталагысы келетш белгiлi. Этпелi кезецнiц "к¥йын" сиякты еткiншi елестерге толы болуы бала емiрiне кауiп тендiрерi де сондыктан. Жасеспiрiмнiц елiктеуiнiц салдарынан к¥кык б¥зуы, кызыгушылыгыныц эсерiнен "кылмыс" iстеуi кебшесе осы шакта жYзеге асса керек.
Жасеспiрiмдер колымен жYзеге аскан к¥кык б¥зушылыктар, кебiнесе олардыц ересектерге елштеушен болатынын дэлелдей тYCкендей. Мэселен, Эскемен каласындагы кэмелетке жасы толмагандар ю женiндегi инспекцияга соцгы жылдары есепке алынган балалардыц жас мелшерi кебшесе, 10-13 жас аралыгын камтып, олар жасаган к¥кык б¥зушылыктыц ауыр тYрi, ¥рлык, тонау, б¥закылык, ара-т¥ра еартю
заттарды сактау тYрлерiмен ecin, аландатушылык тугызуда.
Кдоык б¥зушылык пен кылмыстылыкка барган жас балалар мен кэмелетке жасы толмагандардыц жат эрекетiн зерттеуде психологтардыц рeлi зор екенi белгш. Болгарлык психологтардыц бiр тобы (Г.Д. Пирвов жэне баскалар) 5-тен 7 жаска дейiнгi балалардыц жас аралыгын зерттегенде, нерв жYЙесiнiц алып-¥шпа шагы кeбiнесе 5 жастагылар арасында кеп кездесетiнiн атап еткен. Олардыц жасы есуше байланысты алып-¥шпалылыктыц орнына бiркалыптылык т¥рактана бастайды [5, 10 б.].
Жалпы жастык шактыц ерекшелiктерiн бiрнеше топка белуге болады, олар: талап-тшек; кызыгушылык; eмiрлiк жоспар мен кезкарастар; жалпы сипаттама.
Iшiмдiктiц жасeспiрiм eмiрiне зияны зор екендiгiн жогарыда айтып кеттiк. Жалпы iшiмдiкке эуестенген баланы д¥рыс жолдан тандырып, к¥кык б¥зушылыкка итермелейдi. 1013 жастагы жасeспiрiмдердiц басым кeпшiлiгiнiц талап-тiлектерi шектен шыгып кеткендiктерi, олардыц iшiмдiкке к¥марлыгынан кeрiнсе керек. А. Вайсбергпен Ш. Тайбекова556кылмыс iстегенi Yшiн айыпталган 450 жасы толмагандардыц 305 кылмыстык iспен танысу барысында 41% бас бостандыгынан айырылгандар кылмысты мас кYЙiнде iстесе, 72% камауга алынганга дешн де, кейiн де Yнемi шкенш айта келiп, олардыц iшiнде жасeспiрiмдердiц болганын атап еткен [6, 14 б.].
Белгш галым А.Ф. Парнищев жасeспiрiм к¥кык б¥зушылыгыныц салалыгын айта келш, басты орынды тонау, ¥рлык алатынын мэлiмдеген. Fалымныц пiкiрi бойынша меншiкке карсы кылмыстар, ягни шабуыл жасап тонау, тонау 17% болса, ал барлык балалар кылмысыныц 65% мYлiктiк сипат алып, оныц бiрде, бiреуi материалдык жетiспеушiлiктен iстелмегенiн дэлелдеген. Сонымен катар, бас бостандыгынан айырылгандардыц 60% к¥кык б¥зушылык кезiнде мас болган екен [2, 5 б.] .
Ересектерге караганда жасeспiрiм к¥кык б¥зушылыгыныц ерекшелш ертецгi кYнгi не боларын ойламаушылык, мэн бермеушiлiк. Кез-келген к¥кык б¥зушылыкка барар алдында белгiлi бiр максат коймайды, сондыктан, олардыц колымен жYзеге аскан жай эрекеттер кeбiнесе, бiрден т¥танып, бiрден iске асады.Е.В. Болдырев пен А.А. Герцензон iшiмдiктiц салдарынан жасeспiрiм организмiнiц икемге келмей, ойына келгенiн iстеуiн, содыц салдарынан бiреуге кайгы, eзiне сор экелетiнiн жаза келш, олардыц
колышн мaс кYiнде кaсaкaнa т^де кiсi eлтipy -63% зоpлay - 30,4% pет оpын aлFaнын aтaп eткен [7, 23 б.]. Эpине, iшiмдiк Yстiнде ayыp кылмыс iстеген aдaм жaзaсы ayыpлaмaсa, жецшденбецщ.
Жaлпы кукык 6узушы жaсeспipiмге болaшaккa деген белгiсiздiк тэн. Осы оpaйдa, Н.В.Лясс пен И.А. Солодкиннщ зеpттеyлеpi олap жaсaFaн кылмыс мYлiктiк болып келетiнiн aйтa келiп, кукык бyзyFa себеп болFaн ниеттi arni^aFa^ Faлымдap пiкipiнше, жaсeсmpiмдеpдщ колымен aскaн ^шмы^^ бaс пaйдaсын ойлay (90%), достapынa еpгендеp (2%), кызык eмipге умтылушылык (0,9%),бaскa ниеттеp (3,8%) сиякты кылмыстык эpекеттеpдi кypaп, еpекшеленген. Бул кукык бузушы бaлaлapдыц кеpi кылыктapын тaFы 6ÍP жaFынaн aшып кepсетедi.
Сонымен, бiздщ ойымызшa, кукык бузушы бaлaлapFa aяyсыздык, кepсекызapлык, кepе aлмayшылык, менменшшдш, eтipiк aйтyшылык тэн болсa, бул aтa-aнa тapaпынaн олapдыц кaдaмынa бaкылayдьщ болмayы, некypaйлы кapayы сaлдapынaн болсa кеpек.
Жaсeспipiмдеp кукык бузушылыгыныц шшде топтaскaн кукык бузушылык Yлкен оpын aлaды. Топтaсып кукык бузушылыкты болдыpмay, aлдын aлy шapaлapын iске aœpy бaсты мiндет.
Дaо Чи Ук зеpттеyлеpi бойыншa, бyзaкылык, кYш жyмсay, iшкi iстеp кызметкеpлеpiде кapсылык ^p^jy, aлдaп меншiктегi зaтты eзiне иемдену, есipткi aлып сaтy осындaй тет^с^н топтapмен жYзеге aсaды. ЯFни мун^й кылмыстыц 80%-i бaлaлapдыц топтaскaн топтapымен жaсaлaды [8, 25 б.].
Жaсeспipiмдеp кукык бyзyшылыFы еpесектеp кылмысынaн еpекшеленедi. Ол екеушщ apaсындaFы aйыpмaшылык жaсeспipiмдеp кукык бузушылыкты жaлFыз eзi с^ек жaсaйды. Бyдaн олapдыц eзiне деген сешмаздшн бaйкaй отыpып, сешмшздштщ ец aлдымен ойлaFaн ойын iске aсыpмaй кYЙpеyiне экелсе, екiншi жaFынaн бaлa бойындa коpкыныш тyдыpaды. Ypейдiц билеyi оныц жaт эpекетке жaлFыз бapyынa тежеу болып топтaскaн топкa ^уше негiз болaды. КYнделiктi сaндaFaн тет^с^н кукык бузушылык жYзеге aсaтын болсa, А.Ф.Пapнищевтiц зеpттеyi бойыншa, бyндaй тет^с^н кукык бузушылык жaлпы кылмыстыц 55%-ш кypaйды [2, 16 б.].
Тош^^н кукык бyзyшылыккa кыздapдыц дa ^та^уы eкiнiштi жaй. Кыздapдaн кypaлFaн TOrnap yлдapдaн кypaлFaн топттapFa кapaFaндa беpiк болмaйтыны дэлелдi. Кукык бyзFaннaн кешн мyндaй топттap тез тapaйды екен. ЯFни,
олap кeбiнесе 2-3 немесе 3-4 aдaмнaн тypaды. Кыз бaлaлapдaн мyндaй топтapдыц yйымдaсyынa себеп болFaн нэpсе бос жYpiс, iшiмдiк, aтa-aнa тapaпынaн бaкылay болмay.
Белгiлi кpиминолог-Faлым, зaц Fылым-дapыныц доктоpы Елеген 1зтшеуулы Кaйыpжaновтыц «кэмелетке толмaFaн кукык бузушыны дypыс жолFa сaлып, ^йта тэpбиелеy Yшiн оныц жaFымсыз жaктapын, aтa-aнa тapaпынaн бaкылay болмayды бшу aздык етедЬ> деген сeзi оЙFa оpaлaды. Fyлaмa Faлымныц пiкipiмен келюпеске болмaйды. Шынындa дa, кэмелетке толмaFaндapдыц кукык сaнaсыныц жетiлгендiгiн зеpделеy Yшiн кешендi тэpбиенiц болуы apтыктык етпеген болap едi. ОндaFы мaксaт- жaсeспipiмнiц кукыкты нaкты бiлyi, кукык тypaлы пiкipi мен OFaн койылaтын тaлaптapын aйкындaй бiлyi, кукыктык бiлiмiнiц жетiлyi Yшiн Yнемi aкпapaттaн кyлaFдap болуы-бэpi-бэpi eз нэтижесiн беpеpi тезаз. Сондaй-aк сayaлнaмa жYpгiзy apкылы жaсeспipiмдеpдiц eмipге деген кeзкapaстapын aныктaп aлyдыц дa мaцыздылыFы зоp.
Кpиминолог-Faлым, зaц Fылымдapыныц доктоpы Елеген Iзтiлеyyлы Кaйыpжaнов «жaсeспipiмдеpдiц кезектi тобынa сayaл-нaмaлapды тapaтып беpy aлдындa зеpттеyшi mrap сypayдыц мaксaтын тYсiндipсе жaксы болap едЬ> деп aтaп eткен болaтын. Бул пiкip дypыс сиякты. Себеб^ зеpттеyшi тapaпынaн жYpгiзiлген сayaлнaмaныц не Yшiн, кaндaй мaксaтты кeздейтiндiгi, жaсыpындылыFынa кепiлдiк беpiлетiндiгi aшык aйтылFaны - сayaлнaмaFa жayaптыц беpiлyi 100 тйызды кypaп, yaкыттыц шыFындaлyы дa гап болмayын кaмтaмaсыз етеpi сeзсiз. Сонымен бipге кaбылдaнFaн сayaлнaмaмен жумыс ютеу тэpтiбi пiкip сypayFa неFypлым дaяpлыFы жоFapы зеpттеyшiнiц жYpгiзyiн кaжет етед1 Сayaлнaмaлык пiкip сypay эдiстемесiн игеpмеген aдaмдapFa, тiптi ол бiлiктi зaцгеp немесе педaгог болсa дa, mrap сypayды тaпсыpyFa болмaйды. Айтa кету кеpек, кэмелетке толмaFaндapдaн пiкip сypay кезiнде зеpттеyшiлеpден eзге (aтaп aйткaндa, пiкip сypayшылapды жaксы бiлетiн педaгогтap немесе eзге aдaмдap) aдaмдapдыц кaтысып отыpyлapы олapды уялу сиякты ^йге тYсipyi мYмкiн. Сондыктaн, пiкip сypayды олapFa тaныс емес aдaмныц жYpгiзгенi кyбa-кyп.
Сayaлнaмaмен жумыс aяктaлFaннaн кешн жaсeспipiмдеp тapaпынaн койылFaн сypaктapFa кaлaй дypыс жayaп беpy, сayaлнaмaдa aйтылFaн iс-эpекеттеpдi зaцныц кaлaй бaFaлaйтыны жeнiнде пiкip aйтy олapдыц кызыFyшылыктapын
тугызады. Б¥л сауалнаманы толтырганнан кешнп еткiзiлетiн эцгiме Yстiнде туындайтын кажеттшктер. Туындаган с¥рактарды д¥рыс жауапсыз калдыру принциптi тYрде д¥рыс емес. Б¥л жерде эцгiме алдын ала кекейкесп проблемалар койылып отырылган кэмелетке толмагандар туралы екенiн есте ¥стаган жен. Сонымен бiрге эцгiме бiрталай мэселелер бойынша жасеспiрiмдердiц пiкiрлерiн аныктауга, жекелеген жауаптардыц уэждемелерiн айкын-дауга мYмкiндiк бередi.
Кэмелетке жасы толмагандарга катысты бiздердiц тарапымыздан еткiзiлген сауалнама Yш кезецнен т¥рып, ол мектеп окушыларын, колледж окушыларын (студенттерiн) жэне арнаулы тэрбиелеу мекемесiнде жазасын етеп жYргендердi камтыды.
Жалпы сауалнаманыц езiн к¥растыру бiрнеше кезецнен т¥рып, оныц бiрiншi н^скасын к¥растырмас Yшiн 200-ге жуык жогары сынып окушыларыныц пiкiрлерi с¥ралып, соныц нэтижесiнде сауалнамада жан-жакты мэселелердi жинактаган с¥рактар камтылды.
Жогары сынып окушыларына берiлген с¥рактар мектеп, отбасы, коршаган орта, достары, жеке «шю - сырткы» элемi, спортка кезкарасы, емiрге, болашакка кезкарасы, рухани байлыгы, кiтап пен баспасез беттерiндегi акпаратка кызыгушылыгы, телеарнадагы багдарламаларга жеке пiкiрi т.б. сиякты езектi мэселелердi камтып, одан алынган жауаптар жасеспiрiмнiц жалпы болашагынан кандай Yмiт пен ^дж тудыратынын аныктауга кемегiн тигiздi.
Сауалнаманыц екiншi н¥скасы колледж окушылары мен кэмелетке толмагандарга арналган тэрбиелеу колониясында ¥сталып отырылган к¥кык б¥зушылар арасында жYргiзiлiп, 400 жасеспiрiмнiц пiкiрлерiн с¥рау мYмкiндiгi тYCтi. Б¥л сауалнама колледж окушыларыныц болашакка белсендшгш керсетсе, керюшше, арнаулы тэрбиелеу колониясында жазасын етеп отыргандардыц болашакка б¥лыцгыр карайтындарына кез жетюздь Тек с¥ралгандардыц 12 пайызы сенiмдi жауап берiп, бар жаксылык болашакта болатынына сенiп, оган ездершщ кол жеткiзетiнiн дэлеледедi. ТYЙгенiмiз, тэрбиелеу колониясындагы сауалнама нэтижеш-жасесш-рiмдермен тэрбиелш максаттагы ж^мыстардыц кеп жYргiзiлуi кажетпгш айкындай тYCкендей.
Сауалнаманыц соцгы Yшiншi н¥скасында 26 с¥рак камтылып, оныц алтауында косымша с¥рактар берiлдi. Сауалнаманы толтыруга 40-
45 минуттай уакыт кететiнi ескерiлiп, олар жабык жэне ашык койылган с¥рактардан, багасы бершген с¥рактардан к¥рылды. Жалпы сипаттагы с¥рактармен катар сауалнамада с¥рак-тестiлер де бершп, сондай-ак, жекелеген жанжалды окигалар келпршп, осындай окига кезiнде адамдардыц мшез-к¥лыктарына бага беру Yшiн:
а) д¥рыс жасады;
б) моральга жат кылык жасады;
в) кылмыс жасады деген жYЙемен багалау ¥сынылды.
Жалпы сауалнама с¥рактары кылмыстык жауаптылык жасына; ересек жэне кэмелетке толмаган к¥кык б¥зушыларга колданылатын жазаларга, бiркатар накты кылмыстардыц жазалылыгына, мас жагдайда кылмыс жасау фактюше бага беруге, бiркатар кылмыстардыц ауырлыгына бага беру; жазаныц б¥лтартпастыгы туралы ¥сыныстарды айкындауга; кылмыстык iс жYргiзудiц ашыктылыгына байланысты болып, сауалнаманыц корытынды с¥рактары пiкiр бiлдiрушiлердiц элеуметтiк-демографиялык сипаттамаларына катысты алынды.
Зерттеудiц нэтижесi керсеткендей, сауалнамага жауап берген жасеспiрiмдердiц басым кепшшгше к¥кык санасында к¥кык бiлiмдiлiктiц жетюпеушшп тэн. Олай деуге себеп, жауап бергендердщ кепшiлiгi кылмыстык жауаптылыкка тартылу неше жастан басталатынын бшмеу^ агат басып, кылмыс жасаса, кылмыстык жауаптылыкка тартылытынын бiлмеуi, бшсе де, немк¥райлылык танытуы, жазалау тэртiбi ересектерге де жасеспiрiмге де бiрдей екендiгiн бiлмеуi.
Сонымен катар, сауалнамага жауап бергендердщ 28 пайызы, мэселен, каракшылык шабуыл жасалып, оны кезiмен керген адам хабарламаса да, полиция оны ашатындыктарына кYмэн келтiрiп, аша алмайды деп жауап берсе, тек 17 пайызы гана кылмыс тез ашылады деген сенiмде болган.
¥рлык, тонау жэне каракшылык шабуыл жасаганы Yшiн сотталган жасеспiрiмдердiц мардымсыз пайызы гана (4-тен 18-ге дейiн) осы кылмыстыц тез ашылатынына сенiмдi.
Кала мектептерiнде «тэрбиесi киын» жасеспiрiмдермен жан-жакты, сараланган тэрбиелiк ж^мыстар жYргiзiлгенмен де ез нэтижесш аз берген. Эдеттепдей «тэрбиесi киын» жасеспiрiмдер ж^мыска тартылмаган, оларга кызыкты когамдык тапсырмалар сенш берiлiп, ез ¥жымдарыныц максатты ж^мыстарына катыстырылмаган, осыдан келiп,
олap eз мYДделеpiнiц кaнaFaттaндыpылyын ^фп^н iздеген.
«Тэpбиесi киын» бaлaлapFa жеке кaмкоpлык жaсay бapлык мектептеpде жоспapлaнсa дa, iс жYзiне келгенде нaшap жYзеге aсыpылFaн. Бaлaлapмен eткiзiлген эцпмеде тiптi олapдыц кейбipеyлеpi eздеpiнiц кaмкоpшылapын дa бiлмеген. Жекелеген сынып жетекшiлеpi де eз сыныбындaFы киын» бaлaлapдыц
кaмкоpшысы кiмдеp екенiн жэне бул кaмкоpлыктыц мэнiсi неде екенш бiлмей келген.
Кэмелетке толмaFaн кукык бузушыны дypыс жолFa сaлып, ^йта тэpбиелеy Yшiн оныц жaFымсыз жaктapын Faнa бiлiп кою aздык етедь Бул жеpде белгiлi 6íp жaс apaлыFы (14-17 жaс) Yшiн тэн болып келетiн олapдыц eзiндiк еpекшелiктеpi жэне психологиясыныц кейбip белгiлеpiнiц дaмyы, психологиялык еpекшелiктеpiне елеyлi ыкпaл жaсayшы оныц неpв жYЙесiнiц еpекшелiктеpi, коFaмдык кayiптi iс эpекетте олapдыц бой кepсетyi ескеpiлyi кaжет.
Колония тэpбиеленyшiлеpiмен жYpгiзген жумыс нэтижесi тэpбиешiлеp тapaпынaн кэмелетке толмaFaн соттaлFaндapFa мiнездеме беpгенмен, iс жYзiнде олapдыц неpв жYЙесi мен психикaсыныц жaй-кYЙiн мYлде е скеpмейтiндiгiн кepсеттi. Шынтyaйтындa, кэмелетке толмa-Faндapдыц дэл осы еpекшелiктеpi кaдaлa нaзap ayдapyды тaлaп етедi. Ашyшaндык, долдaнyшылык, кaсapысyшылык, инфaктильдiк, дepекiлiк жэне бaскaлap сиякты кaсиеттеpi кeп pетте неpв жYЙесiнiц жaй-кYЙiмен тыFыз бaйлaнысты болып келедi.
Кэмелетке толмaFaн eзiнiц жеке бaсыныц еpекшелiктеpiне кapaй, кенеттен пaйдa болFaн жэне дыз етпе кyмapлыктыц эсеpiмен колсyFyдыц кaндaй 6ÍP сaлдapы тypaлы ойлaнып жaтпaстaн кылмыс жaсayFa бейiм тypaтындapын ескеpy кaжет. Сeйтiп, шaлыктaFaн эмоционaлдылык жэне тежепш pеaкцияныц дaFдылык пpоцессiнiц тypaксыздыFы кукык^ кapсы кaскeйлiк ниеттiц кaлыптaсyы мен жYзеге aсыpылyындa as-кем peл aткapмaйтынын дa есте yстaFaн aбзaл.
Miнез-кyлыктapыныц тypaксыздыFы мен психологиялык eзге де еpекшелiктеpiнiц тез eзгеpiске yшыpayы сaлдapынaн кэмелетке жaсы толмaFaндapдыц кукык бузушылы^ы мен кылмыстык эpекеттеpi жиi оpын aлyдa. Мэселен, ШыFыс Кaзaкстaн облысы кукык коpFay оpгaндapыныц мэлiметi бойыншa, 2012 жылы ШыFыс Кaзaкстaн облысы бойыншa кэмелетке жaсы толмaFaндap apaсындaFы кылмыс 340 pет оpын aлсa, бул кepсеткiш 2013 жылы 386-Fa дейiн жеткен, соныц 40-кa жуы^ы eзiне-eзi кол
жyмсayFa октaлy фaктiсi. 2014 жылдыц aлFaшкы екi aйындa облыс бойыншa мектеп окyшылapы apaсындa eзiне-eзi кол жyмсay фaктiсi 15 pет тipкелiп, оныц 1-нiц кaЙFылы aяктaлFaн. Бул кepсеткiш aщы болсa дa шындык. Кукык коpFay оpгaндapыныц кызметкеpлеpi тapaпынaн iстелiп жaткaн iCT^re кapaмaстaн, кэмелетке жaсы толмaFaндap колымен iске aскaн кылмыстык эpекеттеpдiц толaстaмayы элi де болсa, олapмен пpофилaктикaлык тypFыдa кeп жумыс iстеyдiц кaжеттiгiн жYктесе кеpек. Жaс жеткiншектеpдiц болaшaктa соттaлFaндap сaнын толыктыpмaс Yшiн кукык ^pFay оpгaндapы кызметкеpлеpiнiц
олapмен Yнемi бaйлaныстa болып, дэpiс, mrap-тaлaс, сypaк-жayaп тYpiндегi олapFa тYсiнiктi кец тapaFaн тэсiл- эдiстеpмен жумыс жYpгiзyi кеpек. Эpине, мектеп окyшылapымен жYpгiзiлетiн шapaлap eте кeп, десек те, оныц ayкымын кецейтiп, кeбейтсек, apтык болмaсы хaк.
Ресейлiк Я.И. Гилинский eзiнiц жYpгiзген зеpттеyлеpiнде «жaсeспipiмдеpдiц жоFapы кpиминaлды белсендiлiгiн сипaттaй келе, олap кез келген мемлекеттiц болaшaFы, сондыкган, олapдыц кYнделiктi YЙpеншiктi тэpтiбiнен, eмip CYPyiнен, жеке бaсыныц сaнaлылыFынaн болaшaк коFaм, мемлекет тaFдыpы бaйлaнысты екенш, кpиминaлды белсендiлiктi aзaйтy Yшiн кpиминологиялык, элеyметтiк, психологиялык, педaгогикaлык жaFынaн белсецщ кeцiл бeлy кеpектiгiн aйтып eткен. Faлымныц пiкipiнше, сayaлнaмa жYpгiзген дypыс, бipaк, сол сayaлнaмaныц нэтижесiн такты зеpделеy apкылы болaшaктa кылмыстылыккa жол беpмеy кеpек [9, 36 б.].
Белгш зaцгеp-Faлым Б.К.Сыздык кэмелеттiк жaскa толмaFaндapдыц кылмыс жaсayынa кapсы эpекет етyдiц кpиминологиялык жэне виктимологиялык мэселелеpiн жaн-жaкты сapaлaй келе «...эмоциялык тypaксыздык, бос сeз, кaйтпaстык,eзгелеpдiц кaЙFысынa оpтaктaсa бiлмеy, кaтыгездiктi кэмелеттiк жaскa толмaFaн кылмыскеpлеpдiц Yлесiне тиесiлi бipшaмa тapaтылып кеткен еpекшелiкке жaткызyFa болaды» деп aтaп eткен. Сондaй-aк, Faлым «кэмелетпк жaскa толмaFaндapдыц aномaлиясынa бaйлaнысты жaсaFaн кылмыстapы бeлек оpын aлaды. Кeптеген жaFдaйлapдa бул тукым кyaлayшылыккa немесе тэpбие беpy жэне eмip CYPyдiц колaйсыз жaFдaйлapынa бaйлaнысты болaды» деп нaктылaй тYCкен [10, 289 б.].
Faлымныц пiкipiмен келiспеске болмaйды, себебi, еpесектеpге тэн кейбip кaтыгездiк пен eзapa eшпендiлiк, кepсекызapлык пен кepе
алмаушылык, аяусыздык пен алауыздык жас жеткшшектер бойынан табылып, ара-т^ра болса да, кеп кылмыстыц басты себеп-салдары болып жататыны жасырын емес.
Кэмелетке жасы толмагандардыц KepreHiH кайталауы, елiкгеушiлiгi, кешбасшы болуга ¥мтылуы, езгелерден e3iH ерекше кeрсеткiсi келетiнi - бэрi-бэрi бала бойындагы «элемдi тануга» к¥штарлыгынан болса керек. «Элемдi тануга» к¥штарлыктан туындаган кылмыстыц зардабыныц байыбына бармау- тагы да кэмелетке жасы толмагандарга тэн касиет десек, артык айтпаган болар едш.
Калай десек те, к^рп жасeсmрiмдердщ белсендiлiгi к¥птарлык нэрсе, десек те, сол белсендшктщ жат эрекеттерге багытталмауы ец басты тiлектен туындаган талап. Жасeсmрiмдердщ eздерiнiц iстеп жYрген iстерiне, оку мен ецбектерше, кей кездерi т^рып жаткан Yй-жайына, e3rniH мYмкiндiктерiн кeрсете алмагандыгына гацш толмауы - сол ец басты талапты орындауга кедергi жасайды. Kerçw толмаушылык жасeсmрiмдердщ «заукы» жоктыгымен емес, керюшше, кейбiр обьективтi жагдайлардыц болуымен тYсiндiрiлетiн сиякты. Калай десек те, болашак тагдырын тiзгiндейтiн жеткшшектердщ e3 тагдырына талгампаздыкпен карауы ересектерге байланысты. Ересектер тарапынан кадагалаудыц басымдылыгы олардыц тарапынан ютелетш жат эрекеттердi де азайтар едь Ересектер тарапынан кадагалаудыц
басымдылыгы кэмелетке толмагандардыц к¥кык санасын да зерделеуге гап кeмегiн тигiзедi. Ал, кэмелетке толмагандардыц к¥кык санасыныц жетiлуi кылмыстылыктыц да азаюына жол ашары, ыкпал етерi сeзсiз. Олай деуге толык негiз бар екендiгiне ^мэн жок. Осы орайда, Казакстан Республикасыныц Т^цгыш Президеш!-Елбасы Н^рс^лтан Эбш^лы Назарбаевтыц кацтар айындагы (2014) Казакстан халкына Жолдауындагы «...ХХ1 гасырдагы дамыган ел дегенiмiз - белсендi, бiлiмдi жэне денсаулыгы мыкты азаматтар» деген ^зш тагы да кайталагымыз келедь Дамыгын мемлекетiмiздiц бYгiнгi белсендi, бшкп балаларыныц болашакта элемдiк децгейге шыгуы кeбейiп, т^гырдан кeрiнiп жYргендердiц санын кeбейтетiнiне эл> ак кeз жетюзетш болармыз. Оган болашакка деген нык сенiмнен туындаган т^рактылык, ордалы ойларын жYзеге асырып, тау б^здыратын жеткiншектерiмiздiц талпынысы мен eнертапкыштыFы, ойлампаздыгы мен алга жетелеген армандарын жYзеге асыруы куэ еткендей. К¥кык б^зушылык пен кылмыстык эрекетке барган жеткiншектерiмiз болашакта жаксыны кeрiп Yйренсе, жамандык атаулыдан бойын алшак салып, жиренсе, ертещ есiктен «какканда», «не айтаммен» емес, керюшше, жетюиктщ жалауын ту етсе, бYгiнгi кYндi кылмыстылктыц санын ^бейтсен сандык кeрсеткiштiц азаяры сeзсiз.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Сухомлинский В.А. Мектеп директорымен сырласу. - М., 1979. - 207 б.
2. Парнищев А.Ф. О характере групповых преступлений, совершаемых несовершеннолетними и вопросы уголовной ответственности соучастников преступления. - Преступления и ответственность.
- Алма-Ата, 1971. - 135 с.
3. Белякова А.М., Карев Д.С., Орлов В.С. Правовая охрана детства.- М., 1968. - 172 с.
4. Якобсон Г.М. Эмоциональная жизнь школьника. - М., 1966. - 71 с.
5. Нарикбаев М.С. Подросток и закон. - Алма-Ата, 1981. - 96 с.
6. Вайсберг А., Тайбекова Ш. Алкоголизм и преступность несовершеннолетних. - В кн.: Вопросы борьбы с преступностью несовершеннолетних. - Алма-Ата, 1968. - 108 с.
7. Болдырев Е.В., Герцензон А.А. Алкоголизм - путь к престпулению. - М., 1966. - 96 с.
8. Дао Чи Ук. Борьба с преступностью несовершеннолетних в СРВ. - М., 1986. - 225 с.
9. Гилинский Я. И. Преступность несовершеннолетних: криминологический анализ.- М., 2006.
- 136 с.
10. Сыздык Б.К. Кэмелетпк жаска толмагандардыц кылмыс жасауына карсы эрекет етудщ криминологиялык жэне виктимологиялык мэселелерь - Ювенология. - Астана, 2010. - 420 б.
Мацалада кзмелетке жасы толмагандардыц цуцыцтыц санасын зерделеу царастырылды. Куцыцтыц санасын зерделеуге байланысты ескерту, алдын-алу шаралары жан-жацты царалып, цылмыстылыцпен ку_рес ЖYргiзудiц тшмдШгг мэселелер1 сараланды.
Ty^h свздер: цуцыц сана, зерделеу, алдын-алу, тшмдшж.
В статье рассматриваются проблемы правовых знаний и их влияние на несовершеннолетних. Также рассматривается вопрос о предупреждении преступности среди несовершеннолетних.
Ключевые слова: правосознание, формирование, предупреждение, эффективность.
The article considers the the problems of legal knowledge and its influence to the minors. Also examined the prevention of juvenile delinquency.
Keywords: legal consciousness, formation, warning, efficiency.
Раиса Ануаркызы Орсаева,
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Казахстан Мемлекетпк университет ^ылмыстьщ ку^ыщ жэне ^ылмыстыщ ic журпзу кафедрасыныц ^ауымдастырылган профессоры, з.г.к.
Жасeсшрiмдердщ кук;ык;тык; санасын калыптастырсак;...
Орсаева Раиса Ануаровна,
ассоциированный профессор кафедры уголовного права и уголовного процесса Восточно-Казахстанского государственного университета им. С. Аманжолова, к.ю.н.
Формировать правовое сознание у несовершеннолетних
Orsaeva Raisa Anuarovna,
assortment professor of chair of criminal law and criminal trial of the East Kazakhstan state university of S. Amanzholov, c.j.s.
To form legal consciousness among juveniles
