CC BY
40№ 2 (38) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Орсаева Раиса Ануаркызы,
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Цазащстан Мемлекеттж университетi щылмыстыщ-щущыщ жэне щылмыстыщ ¡с ЖYргiзу кафедрасыныц доцент1, зац гылымдарыныц кандидаты
кэмелетке жасы толмагандардьщ ;¥;ьщ б¥зушыльщтарыньщ алдын-алуда отбасыньщ
алатын орны (;ылмысты;-;¥;ы;ты;
жэне криминологиялы; сипаттама)
Казахстан Республикасыньщ Президентi Н.Э. Назарбаев «Казахстан жолы - 2050: Бiр ма;сат, бiр мYДде, бiр болаша;» атты Казахстан хал;ына Жолдауында (17.01.2014) «...ХХ1 гасырдагы дамыган ел дегенiмiз -белсенщ, бiлiмдi жэне денсаулыгы мы^ты азаматтар...» екенiне баса назар аударып, Казахстан мемлекетшщ болашагын жастармен байланыстыра отырып, жастардыц бiлiмдiлiгi мен бiлiктiлiгiн арттыру Yшiн «...жетекшi университеттердi академиялы; жэне бас;ару-шылы^ автономияга бiртiндеп кeшiруге жоспарлы тYрде кiрiсу ;ажет. Yлгерiмi жа;сы студенттер мен о;ушыларды ;олдаудыц тиiмдi жYЙесiн жасау ;ажет деп санаймын...» [1] дегенi баршага аян.
Елбасы Н.Э Назарбаевтыц параша айындагы (11.11.2014) «НН^рлы жол - болаша;;а бастар жол» Казахстан хал;ына Жолдауы [2] ;ацтар айындагы Жолдаудыц жалгасы iспеттес алдыга ;ойган ма;сат пен мiндеттердi ай;ындай тYCкендей болды.
Олайдеугесебеп,Каза;станРеспубликасыныц Т^цгыш Президенп-Елбасыныц «...Элеуметпк инфра;^рылымдарды дамыту. Бiрiншi кезекте, б^л - апатты мектептер мен Yш ауысымда о;ыту проблемаларын шешу. Б^л - бiздщ Сайлауалды т^гырнамамыздыц негiзгi индикаторларыныц бiрi. Yшжылдьщ бюджетте ;арастырылган ;аржы б^л проблеманы 2017 жылга дейiн шешуге мYмкiндiк бермейдi. Сонды;тан Yкiметке ;осымша 70 миллиард тецге багыт-тауды тапсырамын. Балалар ба;шасыныц жетiспеушiлiгi - бас;а мэселе. Мектепке дейiнгi мекемелерде орындар тапшылыгын тYбегейлi ;ыс;арту Yшiн 3 жыл бойы ;осымша 20 миллиард тецге багыттауды тапсырамын.
Эюмдер жеке секторды тарта отырып, б^л ж^мыспен барынша айналысуы тиiс.
Индустрияландыру багдарламалары шецбе-рiнде базаларында гылымныц экономика салаларымен жэне мамандар дайындаумен байланысы ;амтамасыз етiлетiн 10 ЖОО аны;талды. Осы ма;саттарга 2017 жылга дешн 10 миллиард тецге багыттай отырып, осы жогары о;у орындарыныц материалды;-техникалы; базасын ;алыптастыруды тапсырамын» деген ;анатты сeздерi жастар бойында серпшс пен болаша;;а сенiмдiлiктi арттыра тYCтi десек, арты; айт;анды; болмас.
Болашагы алдыга батыл ;адам бас;ан осын-дай мемлекеттiц ;ам;орлыгы аясында ма;сат пен мiндет ретiнде тек бшм алу мен алган бiлiмдi жетiлдiру, жетiлдiре отырып, жацашылды;;а жаны ^марлана алга ^мтылу, шет тiлiн мецгеру ар;ылы терецнен ойлап, ез ойын еркiн жеткiзу, eзгенi тыцдай отырып, магыналы ой айтатын жастардыц кебейгеш де бYгiнгi кYнi тац;аларлы; жацалы; емес.
Жа;сыныц да бiр жаманы болады демекшi, бетке ^стар жастарымызга ;оса, eмiрдiц келец-келi жагын тандайтын жасeспiрiмдерiмiздiц де бар екецщгш жасыра алмайтынымыз ха;. Олардыц ;олымен жYзеге ас;ан ;огамга жат эрекеттердщ кeбеймесе, азаймауы Yмiттен гeрi ^джке бой алдыруда.
Сонды;тан да, жасeспiрiмдердiц б^зушылыгы мен ;ылмысты; ь^ы; б^зушылыгы бYгiнгi кYнi кYн тэр^бшен тYCпейтiн eзектi проблемага айналган eмiр шындыгы десек, ;ателеспеген болар едш.
Жалпы жасeспiрiмдердiц к^^ы; тэртiбi мен ;ылмысты; к^кы; б^зушылыгын элеуметтiк, психологиялы; т^ргыдан талдау мацызды орын
алатыны белгш. Ягни жас "кылмыскерлердщ" б^зушылыгына себеп болган жагдайларды саралай отырып, гылыми т^ргыда бага беру, шешшмеген шешуiн шешу - галымдардыц басты мiндетi.
Жалпы баланыц калыптасу кезещнде оган эртYрлi жагдайлар мен факторлар эсер етсе, ол ец алдымен оныц кезкарасына, кызыгушылыгына, икемдшгше ез нэтижесiн берiп, катынас, сезiм, кещл кYЙдi калыптастырады.Осылардыц децгешнде бала бойында белгiлi бiр сипаттык белгшер мен жеке басыныц жаксы, жаман жактары дамиды.
Баланыц адам болып калыптасуы ец алдымен жан^яга байланысты. Жан^я бала емiрiнiц жагдайын тудыратын, реттейтiн орта болгандыщтан, ол эртYрлi тацданыс пен екiнiштердiц кайнар Ke3i ретiнде жат кылыктардан жирендiретiн, д¥рыс жолга багыттап, баскаратын кYш eмiрдегi тiрек жэне де алгаш тэрбиелш орта болып табылады.
Кептеген eмiрде болып жататын жагдайлар б^зушы балалар мен ата-анасынан бакылаганда, жан^я жагдайыныц жалпы келецсiз жактары, жан^я тэрбиесiнiц б^зылуы,баланыц жанына катты эсер еткенш, оныц тэртiп жагынан К¥лдырап, б^зуга дейiн экелгенiн дэлелдеп
бердь
Жасeспiрiмнiц eсуiне, тэртiбiне, мiнезiнiц калыптасуына жогарыда айтып кеткендей, жан^я тэрбиесi зор. Осыган орай А.М. Решетина "Баланы адам етiп калыптастыру бастамасы ец кiшкентай элеуметтiк орта - жан^яда жYзеге асады" деген болатын. Дэл осындай пiкiрдi Е.1. ^айыржанов, М.С. Нарыкбаев, С.Х. Жады-баев та колдаган [4, 6, 8].
Жан^я тэрбиесiнiц жеткiлiксiздiгi кейбiр жеке ата-ананыц кiнэсiнен емес кайта жан^я жагдайыныц эртYрлi сэттерiнiц эсер етушщ жиынтыгына байланысты: жан^я санында, материалдык - элеуметтiк жэне мэдени - элеу-меттiк; жан^я мYшелерi арасындагы карым-катынаска.
Жан^я тэрбиесшщ бала eмiрiне eзiндiк eрнектi i3 салуы, оныц мiнез к¥лкына, жалпы тэр^бше eзгерiс экелу^жан^яныц толык болмауы. Педагогикалык тэж1рибелермен бакылаулар керсеткендей, баланыц тэрбиес мен калыпты дамуы y™^ толык жан^я кажет, ягни баланыц экес мен шешесiне мейiрiмдiлiкпен, сыйлампаздыщпен карауы Yшiн толык жан^я ауадай кажет.
б^зушылывда, iшiмдiкке, темею тартуга ерте жастан эуестенген жасeспiрiмдердiц
квпшiлiгi осындай жарты жан^ядан шыккан екен.
Бiздiц жасы толмагандар ici жвншдеп инспекцияда есепте т^рган 9-13 жас аралы-гындагы к¥кык б^зушыларга арнайы ^сынылган анкета к¥кык б^зушылардыц басым квпшiлiгi жарты жан^ядан шыккандыгын кврcеттi. Бiздiц анкетадагы с^ракка жауап берген 200 баланыц (9-13) 23,5%-i вз ата-анасымен т^рса, 36,0%-нщ ата-анасы айырылыскан, 27,0%-ц туган экес болмаса, 25,0%- нiц тек вгей экес мен анасы, 22%-нiц ата-анасы гана болып, олардыц тэрбиеciн алган.
Квптеген толык емес жан^яда тэрбиелеу тек калган ананыц немесе экенщ Yлеciне тиетiцдiктен, тэрбиелеудегi барлык ауыртпалык соган гана тYcедi. Соныц нэтижесшде жан^яда педагогикалык талаптар мен тэрбиелш шара-лардыц ^¥лдырауы пайда болып, жаcвcпiрiмге деген элеуметтiк бакылау твмендейдь
Б^л эciреcе квп уакыттыц ж^мыста вткiзетiн, жалгыз анасы бар жан^я жагдайынан айкын cезiледi. Анасы ж^мыста болгандыктан, ол Yцемi взiмен-взi калады. Олай болса, оган анасыныц квцш бвлмеуi, уакытыныц аз болуы, болса да, шаршауы катты эсер етш, кандай ж^мыс болса да, ол бала взше уакытында квмек беретш адамды таба алмайтын дэрежеге жетед1
Шыгыс Казахстан облысы Эскемен паласы Yлбi аудандык кэмелетке жасы толмагандар комиссиясында есепке т^рган 146 бала (9 -13) анкеталык тэciлмен с^ралса, олардыц 93-i ^л бала, калган 53-i кыз бала. Б^л балалардныц басым бвлiгi жарты жан^яда тэрбиеленш жаткандар.
Осылайша, бiрте-бiрте анасыныц ыкпалы жогала бастаган жаcвcпiрiм бала тыгыз байланыстан айырылып, оныц жан^ядан бвлiнуi басталады. Осындай жайттарга байланысты А.С Макаренко "Караусыз балалардыц жагдайы же^м балаларга Караганда, квп жагдайда кYрделi де кауштГ' деген болатын.
Жаcвcпiрiмдердiц к¥кык б^зуына катты эсер ететш тагы бiр жагдай ата-ананыц айырылысуы. Ата-ананыц айырылысуы оныц iштей катты кYЙзелiciне, сабакка деген ыкыласын жогалтуына алып келедi.
Жан^я к¥рамыныц взгеру^ жан^яныц шш-дегi ауыр карым-катынас, ара-т^ра болып калатын айкай-шу - оныц бYкiл вмiрiн взгертiп, нэтижесшде тез ашулангыш болуын, тэртiбiнiц нашарлауын нерв жYЙеciнiц взгеруiн, мiнезiнiц ашулангыш болуын калыптасты.
Жан^яда орнаган жагдай, ата-ананыц
№ 2 (3S) 2015 ж. Цазакртан Ретубликат Зацнама и^титутыньщ жаршь^ы
айырылысyы осылайша, жасeспiрiмдердi катты кYЙзелтедi. Ата-ананьщ некесшщ д^рыс болмаyы, олардыц бiр-бiрiне ренiшi, кYнделiктi ¥рыс, тeбелес-баланыц дамyына eз эсерiн тигiзбей коймайды. М^ндай жаFдайда бала ата-ананыц кайсысы д^рыс айтып т¥рFанын, кайсысын колдаy ке-ректшн бiлмей даFдарады. ОFан себеп, ата-анасыныц эркайсысы eздерiнiкiн жeн санайтындыFы. Б^ндайды кeрген бала ата-анаFа деген махаббатын жоFалтып, немк^райлы караyды даFдыFа айналдыра бастайды. ОсыFан барып, олардыц бойында eзiн караy формасы ретшде, сeз айткан адамFа тiке жаyап берy, eшпендiлiк, мiнез кeрсетy секiлдi эдеттер пайда болады. Кeптеген жасeспiрiмдер YЙде аз болyFа, ата-анасы, тyыстарымен кездесyден кашyFа бейiмделiп, жалFыз ^й кешедi. Б^ндай балалардыц елдiц ыкпалына тез кeнiп, к¥кык б^зу жолына тез тYсетiнi сондыктан.
Жан¥ядаFы келецсiз жаFдайлар, одан кейiн мектепте де eзiне жакын адамдармен кактыFыска тYсyiне алып келедi, б^л баланы одан эрi катайта тYседi. АяFында б^ндай балалардыц сабаFын тастап, жаман жолFа тYCкен топ балалармен достасып, сол топка юруге мэжбYP болады, олардыц 60% осылайша к¥кык б^зу жолын тацдайды.
Айырылысу кезiнде ата-ана баланы бeлyге дейiн барады,анасы eзiне тартса, экес eзiне тартады. Екеyiн де кимаFан бала дел-сал кYЙге тYсерi сeзсiз. Немесе ата-анасы айырылысып кеткеннен кешн жан^яда жаца жан^я мYшелерi пайда болады, яFни экесi, шешес^балалар.
Жасeспiрiм жаца жан^я к¥кыктарын бiрден тYсiне алмай, eзiн де сол ортаFа бейiмдей алмай кYЙзеледi, OFан себеп, оныц санасынан тyFан анасыныц немесе экесiнiц OFан деген мейiрiмi кетпей, ^мыта алмауы. Сондыктан да, ол жаца жан^я мYшелерiне сешмаз кeзкараспен карап, олардыц eтiнiшiн, талап-тшектерш тындамай, кандай да болса тэрбиелш шараларFа бiлдiредi.
Жасeспiрiмдердiц кeбi жаца ата-анасыныц тэрбиесше Yзiлдi-кесiлдi карсы шыгеады. Калай болса да, eзiнiц д^рыс iстегенiн дэлелдеуге тырысады, сeйтiп, бiрбеткейлiгiмен, мiнез кeрсетyiмен жаца ата-анасымен ¥PCысyFа дейiн барады.
Жан^яда орнаFан жайсыз жаFдай баланыц YЙден кетiп, кезбелшке тYсyiне жол ашады. Кезбелiкке тYсiп, ^зак жол жYрген, тамак шюс келген баланыц неге болса да шесш кетyi ыктимал. Олардыц ересектер ыкпалына тез еру^ KOFамFа жат эрекет ютеумен ш^ылданатын топтарFа юру^ ^рлык iстеyi, адам тонауы, бiр
сeзбен айтканда, к¥кык тэртiбiн б^зуын осы кезде жYзеге асырады.
^п жаFдайда ата-ана баласыныц YЙден кетш калFанын бiлдiрмейдi Ол жайында мектеп басшылыFына айтумен шектелетiн ата-аналар да баршылык. Олар баланыц YЙден кетш калFанын, кезбелiкке тYCкенiн ец алдымен мектепке емес, к¥кык корFаy орындарына хабарлауы керек екенiн ойламайды.
Жалпы, к¥кык KорFаy органдарына YЙiнен аз мерзiмге кетiп, кайтып оралFан балалардыц эрекет белгiсiз кYЙiнде калады.
Кэмелетке жасы толмаFандар к¥кык б^зу-шылы^ын кeп зерттеген В.К.Андриенко к¥кык б^зушы жасeспiрiмдердiц нелiктен к¥кык тэртiбiн б^затындыктарыныц себебiн ашyFа ниеттенген ецбегiнде, OFан бiрден-бiр себеп болатын жан^я атмосферасы екенiн атап erri. Оныц m^i бойынша, к¥кык б^зушы балалар мен педагогикалык тэрбиеге кeнбейтiн жасeспiрiмдердiц 68%-i жан^яда жаFдайы келмегендiктен, YЙiнен кашyFа мэжбYP бол-Fан. Ал, 56% жасeспiрiм жан^я тэрбиесiнiц жеткiлiксiздiгi мен жан¥ядаFы калыптаскан ауыр жаFдаЙFа байланысты к¥кык тэртiбiн б^зып, KOFамFа жат эрекет ютеген [3].
Ал, Н.И. Озерский "Ата-ана айырылысуыныц кэмелетке жасы толмаFандар к¥кык б^зу-шылыFына эсерГ' деген кiтабында айырылысу-дыц кeбеюi балалар к¥кык б^зушылы^ыныц eсyiне тшелей катысы бар деп атап ^рсет-п.
Материалдык-элеyметтiк жаFдайдыц жан^яда жоFары дэрежеде болуы-баланыц жан-жакты дамуына жол ашады. Б^ан керiсiнше т^рмыс жаFдайыныц жетюпеушшш баланыц элеyметтiк ортамен байланысын калыптастыруды тeмен-детiп, тэртiбiне, eсyiне зиянын тигiзедi.
Кeптеген тэжiрибелер кeрсеткендей, гап ата-ана бала тэрбиесiне аз гащл бeледi. Кeптеген ата-ана мектепке бармайды, класс жетекшiсi мен м¥Fалiмдермен байланысын, баласыныц калай окып ж^ргенш, оку Yлгерiмiн с^рамайды. Ендi бiр ата-аналар м¥Fалiм-дерге к¥рметпен карамайды, OFан коса бала тэрбиесiмен мектеп айналысады деп есептейдi.
Ешкiмнiц бакылауынсыз калFан балаFа б^л эрекеттер YЙреншiктi эдетке айналFандыктан, ол бiрте-бiрте ата-ана бакылауынан мYлдем кетедi. Ата-ана бакылауынсыз ^й кешкен баланыц таFы да к¥кык б^зуына себеп болар жаFдай осындайдан туындайды.
Бiрталай жан^яда сабак караyFа, белгiлi бiр iспен айналысyFа жаFдай жок. Накты сабакка дайындалатын орынныц жоктыFы, кажетп
оку ютаптарыныц болмауы, керкем эдебиет, дене тэрбиешмен айналысатын кажетп спорт к^ралдарыныц болмауы да, бала-ныц бос уакытын кебейтiп, бос жYрiске тYсiрiп, жаца достар табуына, олардыц ыкпалымен к¥кык б^зуына себепшi болады.
Бiздiц арнайы жYргiзген анкеталык с^ракка жауап берген (163) баланыц 51-i 10-12 жастагы кыз бала, 112-i 10-13 жас аралыгындагы ^л балалар. Олардыц барлыгы жасы толмагандар iсi женiндегi комиссияда есепте т^ргандар, анкета с^рактары олардыц к^кык б^зуга нелiктен барганы, жан^я жагдайы, бос уакытында ^андай ж^мыспен айналысатындыгын камтыды. Анкеталык сараптама керсеткендей, олардыц 32,4%-i жайсыз т^рмыстык жагдайда (бiр белмелi пэтерде, жатакханада) т^ргандыктан, сабакка дайындалуга мYмкiндiк болмаган .Оган коса, ата-аналары iшкендiктен, олардыц арасындагы жанжал, тебелес катты эсер етш, кебшесе кеше кезуге к¥мар болган. Б^л олардыц к¥кык б^зуына себепшi болган.
17% к¥кык б^зушы жасеспiрiмдер тэрбиелеуге жайсыз т^рмыстык жагдайда т^рды (барлык жан^я бiр белмеде т^рган).Сабакка дайындауга жагдай болмаганына коса, балалар ата-ана мен жан^яныц баска мYшелерi арасындагы келецсiз карым-катынастыц куэгерi болган (^рыс, тебелес, балагаттау). Осылайша, жан^яда болган тебелес, ¥рыс, дауыс кетеру сиякты керi эрекеттер оныц сапасына мыктап орын алып, оныц тэртбш де сондай арнага жетелейдi. Сондыктан да б^ндай "киын"жасесmрiмдер езiн д^рыс ^стай алмай, сабакты да оки алмай, жолдастарымен жаксы карым-катынаста бола алмайды.
Ата-анасынан уакытында кемек алмау (ата-ананыц) бшмшщ жеткiлiксiздiгi, педагогикалык жагынан сауатсыздыгы, мэдениетiнiц темендiгi, бала тэрбиесшен саналы тYрде бас тартуы) жэне кажетп кецiл белудiц, мейiрiмдiлiктiц, аялаудыц жоктыгы бiрте-бiрте жан^я мен мектептен алыстауы (мектеп бiтiруге 4 немесе 3-2 жыл калганда мектептi тастап кету) калыптасады. Осылайша, бала жан^я мен мектептi топтаскан кездейсок балалар ортасымен алмастырады.
Олай болса, мэдениетшщ темендiгi мен бiлiмiнiц моральдык жоктыгы, кейбiр ата-ананыц педагогикалык жагынан сауатсыздыгы жат жаман кылыктары ол баланыц бойында керi эдеттi калыптастырып, к¥кык б^зуга себепшi болады.
Ата-ананыц iшiмдiкке эуес болуы, д^рыс тэрбие бере алмауы, т^рмыска бейiмдеп ешрмеу, кейде iшiмдiкке езi Yйретуi, кылмыска
итеруi баланыц оган деген сыйламаушылыгын тугызады.
В.К. Андреенко ез зерттеулершде баласыныц тагдырына жауапсыздыкпен караган 70% ата-ананыц Yнемi iшкенiн, 20%-нщ калай болса солай тэртiпсiз емiр CYргенiн дэлелдеп, 65% жан^яныц ата-анасы Yнемi езара тебелескен, ^рсыскан, жанжалдасканын ашкан. Б^ндай жан^яда балагаттау, коркыту, темендету орын алып, баланы катты жазалау коса жYрген. 82% бала ата-анасыныц бакылауынсыз, мейiрiмiн кермей езiмен-езi кYн оздырган [3].
Бiздiц бала тагдырына калай карайтынын бiлу максатында жYргiзген зерттеулерге катыс-тырылган 163 жан^яны алсак, осы жан^яныц басым кепшшп iшiмдiктi жанына серiк еткен. ^н сайын жанжалдасатын жан^я - 57%, баланы ^рып-согу, балагаттау - 87% орын алса, Yнемi шкен ата-аналар - 65%, баланы бакылаусыз калдырып, ез кара басын ойлаган ата-ана -81%-тi керсеттi.
¥зак уакыт баланыц небiр жат кылыктарымен керiнуiмен коса, аяусыз жазалануы оны мейiрiмдiлiктен герi ешпендiлiкке эуестендiретiнi сезсiз. Осыдан барып, езiн ренжiткен баланы Yнемi ^рып-согуы, б^закылык керсетуi орын алып, ол оп-оцай к¥кык б^зушы бала болып шыга келмесiне юм кепiл.
Кейбiр ата-ана керi эрекеп^мен баласы кезге тYсе калса,оны жазалауга, кYш керсетiп, басып тастауга ^мтылады. Б^ндай балалар ата-анасына дэл солай жауап беруге тырысады да, соцынан Yйiнен кашып кетедi. Б^ндай балаларга кандай болмасын тэрбиелiк шарага карсыласу калыптасады. Оларга м¥Fалiмге сенбеушiлiк, жауласушылык жэне барлык ересек адамFа, ата-анасына, жакындарына деген сыйламаушылык тэн.
А.С. Макаренконыц ата-аналарFа "ездерщнщ балаларынды тэрбиелемес б^рын, ездерiцнiц тэртiптерiцдi тексервдер", - деген аса ойлы пшрш айтпаска болмайды.
ЖоFарыда айтып кеткендей, жан^яныц толык болмауы бала емiрiне ез iзiн салмай кетпейдi.
К.Е. Игошевтщ зерттеулерi туFан ата-анасыныц бiреуi жок (экесi не шешеш) балалардыц 91,2% - ^рлык , 76,2% - б^закылык эрекет, 74,5% - тонау, 69,7% - денсаулыкка касакана зиян келтiру сиякты коFамFа кауiптi эрекет жасаFандары Yшiн жауапкершiлiкке тартылFанын керсеткен [5].
Б^л керсеткiштер ата-ананыц балаFа деген бакылауыныц темендiгiне коса, тэрбиеге кецш белмейтiнiн, материалдык жаFынан кемек
№ 2 (38) 2015 ж Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
керсетпегецщктен, к¥кык тэрпбш ерескел б^зганын тагы да паш етсе керек.
Толык жан^яныц болуы Yшiн ата-ана 6ip-бiрiмен айырылысып кеткеннен кейiн де, бала тэрбиелеущ екеуi де ез мшдет ретiнде ^араганы абзал. Баланыц ары ^арайгы тагдырына жауап беру - ^огам алдындагы, ез ар-намысы алдындагы ата-ананыц мiндетi.
Баланыц к¥кык тэртiбiн б^зып, керi жолга тYсуiне кебiнесе ата-анасыныц жогарыда айтып кеткендей, iшiмдiк iшуi, керi жYрiстерi эсер етед1
Белгiлi галым В.С. Орлов эртYрлi к¥кык б^зган балалардыц жан^я жагдайын зерттегенде, 50% жан^яда y^mî ^рыс-керю болганын,25-30% жагдай ата-ананыц y^mî iшiмдiкке салынган, 7-10% ата-ананыц жаман керi жолга тYсiп, тэртiбiнiц нашарлыгын аны^таган [7].
Дамып есiп келе жаткан баланыц кезiнше бiр-бiрiн балагаттаган, тiл тигiзген ата-ана керi эдеттерге Yйретедi.
Кейбiр ата-ана баласыныц окуы мен демалуына жагдай жасауга жанталасады. Ата-ананыц м^ндай кадамы балага масылдыкты, бiр сезбен айтканда, жатып iшер арамтамакты калыптастырады, ендi бiр ата-ана баланы киiмге к¥мар гып есiредi, ал Yшiншi бiр ата-ана баласыныц алдында калай ^рлаганы немесе ^огам мYлкiн кандай жолмен жымкыру жолын, iстеген iстерiн "жайын" салады.
Бала ойына к¥кык б^зушылык эрекеттердiц келуi ата-ананыц ез баласыныц алдында беделдi болмауы, ездерiн тек жат эрекеп^мен керсетедi. Б^ндай жан^яныц балалары ата-ананыц акылын тындамауга эдеттенедi. Ондай балалар ата-анасына деген к¥рметп жогалтары белгiлi. Кептеген криминолог галымдардыц пiкiрi бойынша, к¥кык б^зушы жасеспiрiмдердiц эке-шешесiнiц карым-катынасына,тэрбиесше кезкарастарыныц темендшн керуге болады [6,8]
С.С. Остроумовтыц жYргiзген анкеталык с^рактарына жауап берген балалардыц 40% ата-анасына нем^райлы карайтынын бiлдiрсе, 67%-i корыккандарынан гана тш алатынын, 40%-i ата-анасынан ешкандай адамгершшкп кермейтiндiктерiн, 5%-i ата-анасыныц тек бiреуiнен белгiлi бiр адамгершiлiктi, жауапкершiлiктi керетшш мойындаган [9].
Ал, бас бостандыгынан айрылган немесе жасы толмагандар id женiндегi инспекцияда есепке алынган балалардыц 25%-нщ ата-анасы Yздiксiз iшкендер екен [8].
Бiздiц вскемен каласында жасы толмагандар id женiндегi комиссияда есепте т^рган 9-13 жас
аралыгындагы жасеспiрiмдердiц 65% -нiц ата-анасы Yздiксiз iшкен. Сондыктан, олардыц басым кепшшп (51%) ездерiнiц к¥кык б^зу жолына тYCкенiне ата-анасын кiнэлап, ата-аналарыныц бойынан 42% адамгершiлiктi кермейтiндiгiн айтса, тек 2,5% сескенгеннен гана сыйлайтынын жазды.
Бiздiц ойымызша, кейбiр ата-ана немк¥райлы караудыц нэтижесiнде баласыныц к¥кык б^зушылыгын, кылмысын тек iшкi iстер кызметкерлершен бiрак естидi.
Сонымен, ата-ананыц балага калай болса солай карауы, оларга деген эке-шешелiк жауапкершiлiгiн сезiнбеуi, iшiмдiкке салынуы, езiн калай болса солай ^стауы - бэрi-бэрi жасеспiрiмнiц к¥кык б^зуына жол ашады.
Жасеспiрiмнiц к¥кык б^зуына себеп болатын тагы бiр жагдай - ^оршаган орта.
Баланы ^оршаган орта ретiнде оныц аулада, кешеде, мектепте ^оршаган балаларды айтуга болады. Жасеспiрiмнiц мiнезiнiц езгеруi-тэртiп ережес мен елшемiн мецгерiп, ездерiн ^огамныц толык мYшесi санаган аздаган топ (референтпк топ) эсерiнiц нэтижесi.
Мектептен тыс уакытта кептеген окушылар ата-анасыныц карауынсыз болганды^тан, бакылаусыз емiр кешедь Б^ндай баланыц мектептегi сабакка бармауы, нем^^райлылыгы осы бакылаусыздыктан шыгады десе, артык айткандык емес. Сонымен катар, ондай балалар кебiнесе класта "киын" балага, тэрбиеленуi киындык тугызатын балага айналады.
Тэжiрибелер керсеткендей, бакылаусыз калган балалар ездерi т^ратын жерлердегi кiшi топтарга бiрiккен. Ал, ол топтардыц кандай iспен айналысатыны белгiлi.
Ата-аналардыц басым кепшiлiгi, сабактан бос уакытта баласыныц немен ш^гылданып жYргенiн, достарыныц кiм екенiн, достарыныц кандай пайдалы iспен айналысатынын бiлуге ниет етпейдь Осыдан барып, баланыц, ата-ана бакылауынсыз тыс калганына сенiмi артып, к¥кык б^зушылыкка оцай кадам жасайды. Баланыц достарыныц ыкпалы да к¥кык б^зушылыкка себеп бола алады. Бiз эрине, б^л жерде барлык ата-ана бала тэрбиесiмен айналыспайды деген ойдан аулакпыз.
Жасеспiрiмдер к¥кык б^зушылыгын кеп зерделеген В.Ф. Кондратишко мен В.Г. Сенько зерттеулерi бойынша, кептеген жасеспiрiмдер мектептен тыс уакытында м¥Fалiмдер мен ата-ана бакылауынсыз калFан. Педагогикалык тэрбиеге кенбейтш балалардыц аздаFан мелшерi Fана жалFыз бакылаусыз калFандар. Бiрiншi,
2
екiншi кезецде бакылаусыз калFан окушылардыц элеуметпк жаFынан к¥лдырауы сан жаFынан аз топтарFа бiрiккен: екi адамнан 4%, Yш адамнан -2%, терт адамнан - 13%, бес адамнан - 4%. Б^л топты жасы толмаFандардыц кылмыстык топтармен салыстырсак OFан катысушылар сан жаFынан темендегiдей белiнген: ею адамнан 13%, бес адамнан - 62%.
Элеуметпк к¥лдырау темендеген сайын кiшкене топтарFа катысатын балалар саны есе тусуде. Олай болса, олардыц мYшелерiнiц баска балаларFа керi одан эрi есуде.
Жаксы жан^ядан шыккан балалар жасы жаFынан езiнен Yлкен тэртiбi нашар, мектептен тыс жерде таныскан балалардыц ыкпалымен к¥кык б^зу жолына оцай тYседi. Баланыц м^ндай жаFымсыз ортаFа тYсуi, болашакта олардыц бакылаусыз болуына, мектептен шеттеуiне алып келсе, одан эрi к¥кык б^зушы балалар тэртiбiнiц нашарлыFымен, керi жолFа тYCкен ересектер эсер етiп, кейде "кылмыскер" аталуына себепшi болады.
Жат эрекеттермен ерекшеленген ортаFа кiрген баланыц тэрнбш реттеп отыратын ^жымшылдык емес, ецщ елiктеу, езiн-езi керсету болып табылады. Мiнезiнiц бiркелкi босац болуы, жасеспiрiмнiц ол ортаныц керi эсерше карсылык керсетуiн тежеп отырады. Эзiн-езi
тежеу таFы да, оныц таFы бiр ыкпалмен улануына алып келш, к¥кык б^зушылыкка тYсуiне кадам жасаткызады.
Сонымен, жасеспiрiмдердiц к¥кык б^зушы-лык пен кылмыстык к¥кык б^зушылыктыц алFаш табалдырыFын аттауына себеп болатын - элеуметпк-экономикалык, элеуметпк-ма-териалдык жаFдай, коршаFан орта, бейне керiнiстерiнiц эсерi, кей кездерi ата-анасыныц езi ^йыткы болатын болса,оныц терецiне бойлап, эсер етенн таFы бiр жаFдайларыныц кайнар кезш ашу, к¥кык б^зушылыкты, кылмыстык к¥кык б^зушылыкты болдырмай алдын-алу болашактыц iti. Десек те, езгенiц баласыныц таFдырына бей-жай карамай, езiнiц баласындай белгш бiр нэрсеге кызыFушылыFын арттыру, спорт т^рлерше тарту, сэл игi iCT^i Yшiн мадактауды кеп айту, жалпы емiрге деген кезкарасын езгертуге ат салысуды кез келген адам ез мшден ретiнде караса, н^р Yстiне н^р болар едi. Тек сол мвдетп орындау немесе орындамауды кезi кыраFы, кецiлi мен кекiрегi ашык адамныц езi шешерi анык. Сонда да болса, KOFамымыздыц болашаFы саналы да салихалы, ущыр да ^шкыр, акылды да бiлiмдi, бiлiктi де бшпр азаматтар бYгiнгi жасеспiрiмдерден шы^атынын YмытпаFанымыз жен сиякты.
ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi
1. Казахстан Республикасыныц Президент Н.Э.Назарбаевтыц «Казахстан жолы - 2050: Бiр максат, бiр мYДде, бiр болашак» атты Казахстан халкына Жолдауы.- 2014.- 17 кацтар
2. Казахстан Республикасыныц Президентi Н.Э Назарбаевтыц «Н^рлы жол - болашакка бастар жол» атты Казахстан халкына Жолдауы.- 2014 .- 11 караша
3. Андриенко В.К. Неблагоприятные условия семейного воспитания способствуюшие возникновению педагогической запущенности и правонарушений школьников.- М., 1989. - с. 42.
4. Жадыбаев С.Х. Правопорядок и поведение несовершеннолетних. - Алма-Ата, 1982. - с. 18
5. Игошев К.Е. Опыт социально-педагогического анализа личности несовершеннолетного правонарушителя. - М., 1977. - с.75.
6. Нарыкбаев М.С. Подросток и закон. - Алма-Ата, 1981. - с. 15.
7. Орлов В.С. Борьба с преступностью несовершеннолетних - Меры уголовно-правового характера. - М., 1978. - с. 41
8. Кайржанов Е.И. Назначения по делам несовершеннолетних. - В сб.: Вопросы борьбе с преступностью. - Алма-Ата, 1988. - с. 25
9. Остроумов С.С. Некоторые вопросы изучения правонарушений среди несовершеннолетних - В.сб.: изучение, предупреждение правонарушений среди несовершеннолетних. - М., 1990. - с. 25
№ 2 (38) 2015 ж. Цазакртан Республикасы Зацнама институтыныц жаршысы
Мацалада кзмелетке жасы толмагандардыц цуцыц бузушылыцтарыныц алдын-алуда отбасынъщ алатын орны царастырылады. К^цыц бузушылыцты алдын-алуда отбасыныц ескерту, алдын-алу шаралары жан-жацты царалып, цылмыстылыцпен KYpec ЖYргiзудiц тшмдтг1 мэселелер1 сараланады.
Ty^h свздер: отбасы, цуцыц бузушылыц, цылмыстылыц, ескерту, алдын алу, профилактикалыц шаралар, тиiмдiлiк.
В статье рассматривается роль семьи в предупреждении правонарушений несовершеннолетних. Также рассматривается вопрос о предупреждении преступности среди несовершеннолетних.
Ключевые слова: семья, правонарушениие, преступность, предупреждение, меры профилактики, эффективность.
The article ofproblem minor and the influence offamily in notice. Also the question of notice criminality среди minors. Also consider the question about warning of criminality minor.
Keywords: family, criminality, warning, measures of prophylaxis, are efficiency
Раиса Ануаркызы Орсаева,
С. Аманжолов атындагы Шыгыс Казахстан Мемлекетпк университет кылмыстык к¥^ык жэне кылмыстык ю жYргiзу кафедрасыныц доцент^ з.г.к.
Кэмелетке жасы толмаFандардыц к^кык б^зушылыктарыныц алдын-алуда отбасыныц алатын орны (кылмыстык-к^кыктык жэне криминологиялык сипаттама)
Орсаева Раиса Ануаровна,
доцент кафедры уголовного права и уголовного процесса Восточно-Казахстанского государственного университета им. С. Аманжолова, к.ю.н.
Роль семьи в предупреждении правонарушений несовершеннолетних (уголовно-правовая и криминологическая характеристика)
Orsaeva Raisa Anuarovna,
Associate professor of the Department of Criminal Law and Criminal Procedure EKSU S.Amanzholov, Candidate of Law
A role of family is in warning of offences minor (criminal law and criminology description)
