УДК 656.013.
ЖАМОАТ ТРАНСПОРТИ ^АРАКАТИ ХАВФСИЗЛИГИНИ БА^ОЛАШ УСУЛИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Алимухамедов Ш.П., Абдуллаев Б.И.
Аннотация: Маколада жамоат транспорти иштирокида йуналишларда содир этилган йул-транспорт ходисалари тахлил килинган. Жамоат транспортининг йуналишдаги харакати хавфсизлигини бахолаш усулини такомиллаштириш лозимлиги асосланган ва бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларида транспорт окимларининг узаро зиддиятлари натижасида юзага келадиган хавфсизликни бахолаш масаласи тадкик этилган.
Аннотация: В статье анализированы дорожно-транспортные происшествия с участием общественного транспорта. Обоснована необходимость совершенствования методики оценки безопасности движения общественного транспорта на маршруте и исследован вопрос оценки безопасности в результате взаимодействия транспортных потоков на пересечении одноуровневых автомобильных дорог.
ABSTRACT: The article analyzes road accidents involving public transport. The need to improve the methodology for assessing the safety of public transport on the route is substantiated and the issue of assessing safety as a result of the interaction of traffic flows at the intersection of single-level highways is investigated.
Калит сулар: жамоат транспорти, автобус, йул-транспорт ходисаси, бир сатхли автомобил йуллари кесишмаси, перегон, бекат, хавфсизлик.
Ключевые слова: общественный транспорт, автобус, дорожно-транспортное происшествие, одноуровневая пересечения автомобильных дорог, перегон, остановки, безопасность.
Key words: public transport, bus, road traffic accident, single-level intersection of highways, section, stops, safety.
КИРИШ
Мамлакатда ахоли хамда транспортнинг сони усиши, йулларда катновларни ошишига олиб келади. Бу эса, уз навбатида йулларда транспорт тирбандликларини, йул-транспорт ходисаларини (ЙТХ), шовкин ва атроф-мухитни захарли газлар билан ифлосланиш даражасини ошишига сабаб булади. Бундай холатлар айникса йирик шахарларда глобал муаммоларга айланмокда. Буларнинг барчаси жамоат транспорти хизматига, унинг сифатига булган талабни оширади. Жамоат транспортидан окилона фойдаланиш шахсий транспорт воситаларидан фойдаланишни камайтиради [1]. Аксарият енгил автомобиллар сигими турт нафар йуловчига мулжалланган ва жуда кам лолларда сигимидан тула фойдаланилади. Х,озирда Тошкент шахрида йуловчиларга хизмат курсатаётган MAN русумли автобуслар сигими 90 йуловчи, Мерседес Бенц Low Floor русумли автобуслар сигими 110 йуловчини ташкил этади ва "тигиз соат"ларда, аксарият холларда, сигимидан тулик фойдаланилади.
Йуловчилар жамоат транспортини хавфсиз, комфорт, жозибадор, кулай, ишончли, узгарувчан режимларга мослашувчан, самарадор, тез харакатланувчан булишини, бекатда минимал кутишни хохлашади [2].
Жамоат транспортида йуловчиларнинг хавфсизлиги алохида ахамиятга эга, улар хавфсизлигининг таъминланганлик даражаси хизмат курсатиш сифатини белгиловчи курсаткичлардан хисобланади [3, 4]. Бу борада дунё буйлаб куплаб тадкикотлар масалан, автобус бекатларида йуловчилар улимига олиб келувчи омилларни уларнинг бекатдаги харакати параметрлари билан богланган [5], автобус бекатлари хавфсизлигини бахолаш буйича турт боскичли услуб ишлаб чикиш буйича [6], Италияда хар бир ЙТХ содир этилишига таъсир этиши мумкин булган хавф компонентларини аниклайдиган услуб ишлаб чикиш буйича [7], автобус бекатларининг макбул лойихаси, йуловчилар ва автобуслар хдракати уртасидаги узаро таъсирни автобусларнинг кечикиши хамда уларнинг сигимига таъсирини урганиш буйича тадкикотлар [8] олиб борилган.
МЕТОДОЛОГИЯ
Жамоат транспортида йуловчилар хавфсизлиги йул харакати билан боглик булган (турли куринишдаги ЙТХлари) ва йул харакати билан боглик булмаган (турли куринишдаги жамоат транспортига ва унинг йуловчиларига уюштириладиган хужумлар, ёнгинлар содир этилиши ва х.к.лар) турларга булинади. Мазкур тадкикот жамоат транспортининг йул харакати билан боглик булган хавфсизлигига багишланади.
Жамоат транспорти хизмати сифатини бахолаш мезонида йул харакати билан боглик булган йуловчилар хавфсизлиги хисобга олинган [9].
Ктх = К1К2 Кз К4 , (1)
бу ерда, К1 - автобус сигимидан фойдаланиш коэффициенти; К2 - йуловчилар катновга сарфлайдиган вактининг нисбийлик коэффициенти; Кз - харакат мунтазамлиги коэффициенти; К4 - ЙТХларининг узгариш коэффициенти.
(1) ифодадаги К4 куйидагича аникланади [10, 11]:
= 1
1 + аВ0
(2)
бу ерда: а - ЙТХ, окибатида жамоат транспортининг йуловчини нисбий йукотиш коэффициенти; Во - ЙТХнинг динамик даражаси курсаткичи.
ЙТХнинг динамик даражаси курсаткичи эса, куйидагича аникланади [15]:
о п
В = гГ (3)
бу ерда, п - ЙТХ ва йул харакати коидаларини бузиш натижасидаги жарима баллари микдори (1 - автобус саройи хайдовчиси иштирокидаги хар бир ЙТХ, 2 - ... маст холдаги хайдовчи ...); Ь - жарима балларида автобуснинг юрган масофаси.
Йул харакати билан боглик булган йуловчиларнинг хавфсизлиги (1) ифода буйича факат содир этилган ЙТХлари хисобга олинмокда, яъни куп жихатдан жараён хайдовчига боглик булиб колмокда. Аммо йуналишларда жамоат транспортининг харакати хавфсизлигини, ЙТХни келтириб чикарувчи омиллар билан боглаш максадга мувофик. Масалан, йирик шахарларда йуналишли автобусларда харакат хавфсизлиги куп жихатдан у харакатланадиган йулларнинг шароити билан боглик. Транспорт воситаларининг узаро ва пиёдалар билан зиддиятли нукталари, харакат жадаллиги, оралик бекатлар сони ва уларнинг тури йуналишлардаги автобуслар учун хавфни оширади. Демак, автобус йуналишида харакат хавфсизлиги, ундаги йулларнинг кесишмалари, оралик бекатлар ва перегон участкалардаги хавфсизликлар билан характерланади. Яъни, (1) ифодадаги К4 куйидагига тенг булади,
К= КкКпКб, (4)
бу ерда, Кк - автобус йуналишидаги барча кесишмалардаги хавфсизликларни хисобга олувчи коэффициент; К - автобус йуналишидаги барча перегонлардаги хавфсизликларни хисобга олувчи коэффициент; Кб - автобус йуналишидаги барча оралик бекатлардаги хавфсизликларни хисобга олувчи коэффициент.
Шунда автобус йуналиши буйича харакат хавфсизлиги коэффициентини куйидаги ифода оркали аниклаш мумкин булади [12],
К„
П К
1=1 хар
(5)
бири (5) ифода каби куплаб
(4) ифодадаги Кк, Кп, Кб ларнинг коэффициентлардан ташкил топади. ТА^ЛИЛ
"Тошшахартрансхизмат" АЖ тасарруфидаги йуналишли автобуслар иштирокидаги (3 йилда) ЙТХлари тахлил этилганда, энг куп, яъни, 52.9% ЙТХ,лари перегон участкаларда содир этилиши аникланди (1-расм). 30.4% бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларига тугри келмокда ва энг кам микдор, яъни 16.7% ЙТХ, содир этилиши орали; бекатларга тугри келмокда.
Оралик бекатларда содир этилган ЙТ^пар -16,7%
Перегон участкаларда содир этилган ЙТХлар - 52,9 %
Автомобил йуллари кесишмаларида содир этилган ЙТХлар - 30,4%
ум
1-расм. "Тошшахартрансхизмат" АЖ тасарруфидаги йуналишли автобуслар иштирокида (3 йилда) содир этилган ЙТХ,лари та^лили
Орали; бекатларда содир этилаётган ЙТХ,лари микдори кам хамда аксарият ЙТ^лари хайдовчилар томонидан хавфсизлик талабларини бажармаслик натижасида содир этилиши тадкикотлар натижасида аникланди. Перегон участкаларда режим шакллантирувчи йул шароитлари куплиги ва мазкур масалалар ечими кейинги тадкикотлар учун режелаштирилганлиги сабабли куйида бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларида хавфсизликни бахолаш усуллари куриб чикилади.
Автомобил йули билан автомобил йулининг бир сатхдаги кесишмасида харакат хавфсизлиги, кесишаётган окимларнинг харакати жадаллиги, йуналиши, зиддиятли нукталар ва улар орасидаги масофа билан боглик булади.
Зиддиятли нукталарнинг хавфлилигини ундаги халокатлилик билан бахолаш мумкин булади [13].
Я, = КМ1Н1 -2-1°~7 (6)
К г
бунда: К - зиддиятли нукталарнинг нисбий халокатлилиги; М, N1 - мазкур зиддиятли нуктада кесишаётган окимларнинг уртача йиллик харакат жадаллиги, авт/сутка; Кг -харакатнинг йиллик нотекислик коэффициенти.
Чорраханинг хавфлилик даражаси у оркали 10 млн. автомобил утгандаги ходисалар сони билан тавсифланади [14].
к = 107 (Ж г
а 25(М + N (7)
бунда: О - 1 йилда ЙТХ содир этилишининг назарий эхтимоллиги; М, N - асосий ва иккинчи даражали йуллардаги харакат жадаллиги, авт/сутка; 25 - кунларнинг уртача сонини йилга таъсирини хисобга олувчи коэффициент.
1 йилда ЙТХ содир этилишининг назарий эхтимоллиги куйидаги ифода оркали аникланади [13].
п
( = 1 Яг (8)
,=1
бунда: qi - /-зиддиятли нуктада 1 йилда ЙТХ содир этилишининг назарий эхтимоллиги; п - чоррахадаги зиддиятли нукталар сони.
Мазкур ифодалар оркали бир сатхли автомобил йуллари кесишмасидаги хавфсизликни окимдаги транспорт воситаларининг узаро зиддиятларини хисобга олган холда бахолаш мумкин. Шунда бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларида транспорт окимларининг узаро зиддиятлари натижасида юзага келувчи хавфни шакллантирувчи омилларни куйидаги иерархик схема оркали изохлаш мумкин (2-расм).
Бир сатхли автомобил йуллари кесишмалари хавфсизлигини бахолаш учун биринчи навбатда автомобил йуллари кесишган чорраханинг (ундаги транспорт окимлари йуналишлари билан) хакикий схемасини тайёрлаш талаб этилади. Бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларида зиддиятли вазиятлар хар кандай "Т симон", "+ симон" ёки "Х симон" чоррахаларда мавжуд булганлиги сабабли хамда транспорт окими харакати жадаллиги (йуналишлари буйича), уларнинг йиллик нотекислик коэффициентлари хам тадкикот объектини танлашда мухим ахамиятга эга эмаслиги уни асослашни талаб этмайди. Факат бир сатхли автомобил йуллари кесишмалари оркали йуналишли автобуслар харакати мавжудлигини хисобга олиш максадга мувофик. Тадкикот объекти сифатида "Кичик халка автомобил йули - Богибустон" кучалари кесишмаси танлаб олинди.
Зиддиятли вазиятлар транспорт окими харакатининг "ажралиш", "кушилиш" ва "кесишиш" нукталарида содир булиши мумкин. Бунинг учун транспорт харакат йуналишлари траекториялари схемасида уларнинг зиддиятли нукталари хосил килиниши лозим (3-расм).
Транспорт окимларининг "кушилиш" ва "ажралиш" зиддиятли нукталарида хавфсизлик автомобилнинг бурилиш радиусига, "кесишиш" зиддиятли нукталарида эса, кесишадиган бурчагига боглик. Шунинг учун зиддиятли нукталардаги нисбий авариялик коэффициентларини алохида-алохида усулларда аниклаш зарур. Чапга, унгга ва оркага бурилишлар учун транспорт окими харакатининг эгри чизикли траекториясининг математик тенгламасини тузиш зарур булади. Бунинг учун транспорт окимлари харакат
иуналишлари траекторияларлари чизилган кесишма схемасини координаталар текислигига жойлаштириш ва барча зиддиятли нукталарни координаталарини (Х, У) топиш талаб этилади.
Унгга, чапга ва оркага бурилувчи транспорт окимининг эгри чизикли харакати траекторияси тенгламасини тузишда хайдовчи чоррахага кириб келишида тугри чизикли харакатини узгартирадиган (рул чамбарагини буришни бошлаган вактидаги) нуктадан зиддиятли нуктагача булган масофага нукталар куйиб чикилади. Х,ар бир нукталар орасидаги траектория учун алохида тенглама ва умумий траектория учун система тузиш лозим.
2 п-1 аА ^ъ а1 х ^ъ ах + ... + а ,х
0 1 2 п—1
У = / (х)
у1 = / (х1 )= а0 + ах + а2х 2 + ... + ап_хх[
п—1
(9)
Уп
= /(хп )= а0 + а1 хп + а2хп2 + ... +
п—1
ап—1 хп
Шундан сунг, масалани ечиш учун матрица тузиш лозим булади.
А =
х
х
х
х
—А
1
И—1
х
(10)
и ;
<
2
п
1
и—
1
В =
У2
V Уп у
(11)
Сунгра тескари матрица тузиш лозим булади.
Эгри чизиклар кесишувчи нуктадаги бурчакни уларга (айланаларга) уринма утказиш оркали, уринмалар кесишган бурчакни, тугри чизик билан эгри чизикнинг кесишиш нуктасидаги бурчак эса, эгри чизикка (айланага) утказилган уринма билан тугри чизик орасидаги бурчакни аниклаш оркали топилади.
Бир сатхли автомобил йуллари кесишмалари хавфсизлигини юкорида баён этилган усулда аниклаш ва олинган натижаларни 1-жадвалдаги мезон буйича бахолаш мумкин.
1-жадвал
Бир сатхли автомобил йуллари кесишмалари хавфсизлигини бахолаш мезони
Ка 3 дан кичик 3.1-8.0 8.1-12 12 дан юкори
Автомобил йуллари кесишмасининг хавфлилиги хавфсиз Кам хавфли хавфли Жуда хавфли
к
я >
со
>
н и
о й о
2-раем. Авто мо б ил пулларп кегпшмаларпда трлн спорт окпмларпнпнг утро гпддпятларп натшжагпда юга г а келувчи хавфни
шакллантнрувчн омплллрнпнг иерархи к: тушлмасп
3-расм. Тошкент шахри "Кичик халка автомобил йули - БоFибустон" кучалари кесишмасидаги транспорт окимлари харакати йуналишлари ва ундаги зиддиятли
нукталар ХУЛОСА
Тошкент шахридаги автобус йуналишларида содир этилган ИТХ,лари тахлилига кура, 30% ЙТХ,лари бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларида содир этилиши аникланди. Бир сатхли автомобил йуллари кесишмаларида транспорт окимларининг узаро зиддиятлари натижасида юзага келувчи хавфни шакллантирувчи омилларнинг иерархик тузилмаси ишлаб чикилди. Тошкент шахри "Кичик халка автомобил йули - Богибустон" кучалари кесишмасидаги транспорт окимлари харакати йуналишлари ва 20 та "ажралиш", 20 та "кушилиш" хамда 83 та "кесишиш" зиддиятли нукталари мавжудлиги аникланди. Кейинги тадкикотларда автомобил йулларида хавфсизликни транспорт окимларининг ва уларни пиёдалар билан узаро зиддиятли вазиятлари натижасидаги хавфсизликни бахолаш урганилиши режалаштирилган.
АДАБИЁТЛАР
1. Soehodho S. Public transportation development and traffic accident prevention in Indonesia IATSS Research, 2017.
2. Terayama K and Odani M. Expected role of public transportation services in securing residents' accessibility to the city center in suburban housing development areas Transportation Research Procedia Elsevier. 2017, Pp. 4262-4273
3. EN 13816:2002. Transportation - Logistics and Services - Public Passenger Transport -Service Quality Definition, Targeting and Measurement. European Committee for Standardization, 2002.
4. Государственный стандарт ГОСТ Р 51004 - 96. «Услуги транспортные. Пассажирские перевозки. Номенклатура показателей качества». - М.: ИПК Изд-во стандартов, 1997. -9 с.
5. Sneha Lakhotia, Sylvain Lassarre, K. Ramachandra Rao, Geetam Tiwari, Pedestrian accessibility and safety around bus stops in Delhi, S. Lakhotia et al. / IATSS Research 44 (2020), Pp. 55-66.
6. Munavar Fairooz Cheranchery, Kinjal Bhattacharyya, Bhargab Maitra, Manfred Boltze., Assessing Safety Level of Bus Stops in the Absence of Crash Data, 2016, Pp. 16.
7. Fabio Porcu, Alessandro Olivo, Giulio Maternini, Benedetto Barabino., Evaluating bus accident risks in public transport, Transportation Research Procedia, 45, 2020. Pp. 443-450.
8. K.Prathibaa, Dr. K.Gunasekaran., Planning of Bus Stops for Safe and Efficient Passenger Boarding and Alighting, International Journal of Engineering Research & Technology (IJERT) ISSN: 2278-0181 Vol. 5, 2016. Pp. 296-304.
9. Островский Н.Б. Пассажирские автомобильные перевозки, М., Транспорт, 1986.-220с.
10. Касаткин Ф.П. Организация транспортных услуг и безопасность транспортного процесса: учеб.пособие/Ф.Л. Касаткин, Ш.А. Амирсейидов; Владим.гос.ун-т им.А.Г. и Н.Г.Столетовых. - Владимир: Изд-во ВлГУ, 2014 - 264 с.
11. Литвин В.В. Разработка методики комплексной оценки качества транспортного обслуживания пассажиров на городских автобусных маршрутах в средних и больших городах, The Development of the Informational and Resource Providing of Science and Education in the Mining and Metallurgical and the Transportation Sectors 2014. 178-187с.
12. Абдуллаев Б.И., Абжалов А.М. Жамоат транспортида хизмат курсатиш сифатининг хавфсизлик параметрини бах,олаш мезонини такомиллаштириш // ТАЙИ хабарномаси. -Тошкент, 2020. - №3. 80-83 б.
13. ОДМ 218.4.005-2010, Рекомендации по обеспечению безопасности движения на автомобильных дорогах, Федеральное дорожное агентство (РосАвтоДор), Москва 2011.
14. ОДМ 218.2.020-2012, Методические рекомендации по оценке пропускной способности автомобильных дорог, Федеральное дорожное агентство (РосАвтоДор), Москва 2012.
15. Сильянов В.В. и др. Безопасность дорожного движения. Справочная энциклопедия дорожника (СЭД).Т. VIII / Сильянов В.В., В.А.Аксёнов, Б.Б.Анохин, В.В.Чванов, И.Ф.Живописцев, А.П.Шевяков и др.; /Под ред. докт.техн.наук В.В.Сильянова. - М.: ФГУП «ИНФОРМАВТОДОР», 2008. 751 с.
Механика ва технология илмий журнали кабул килинди 24.10.2020