CC BY
1ЭОЖ 745.522.2
ЗЕРГЕРЛ1К 0НЕР КЕЩСТ1ГШДЕГ1 0С1МД1К ОЮ-0РНЕКТЕР1НЩ СИМВОЛИКАЛЬЩ ЭЛЕМ1
БОЛЫСБАЕВ ДАУЛЕТХАН СЕЙТМАХАНОВИЧ
фил.г.к., профессор, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
МАХАНБЕТОВА НАЗЕРКЕ ЭД1ЛХАЩЫЗЫ
магистр окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
АБУОВА МЕЙРАМКУЛ АСАНОВНА
магистр, ага окытушы, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi,
Шымкент, ^азакстан
Т0ЛЕГЕНОВ АЛМАС Ц¥ЛАЖАН¥ЛЫ
магистрант, М.Эуезов атындагы Ощуспк ^азакстан университетi, Шымкент,
^азакстан
ТYйiн: Жумыста зергерлт впер элеуметтт-мэдепи цубылыс реттде царастырылады, мупда символдыц мазмупга толы квркем бейпелер бар. Зергерлт впердегг жалгасып келе жатцап рэм1зд1к зергерлт впер тшпщ мэперл1 цуралдарып тацдауды талап ететт идеологиялыц припциптердщ взгеру1меп шартталатыпы кврсетшгеп. Ос1мд1к ою-врпег1 белгш б1р символдыц формация реттде архаикалыц жэпе цаз1рг1 замапгы мэдепиеттердщ зергерлт бейпелерт жасауда шешушг рвл атцаратыпы дэлелдепд1.
Ктттж свздер: зергерлт впер, ою-врпек, вамдт оюы, впер т1л1, зергерлт впер тш, ою-врпек тш, тацба, тацба, сэпдт-цолдапбалы впер.
^аз1рп мэдениет гылымы енердш рухани детерминанттарын аньщтауга жэне зерттеуге бешм, бул енердi эстетикалык кундылыктарды ендiрудш ерекше эрекет ретшде тYсiнудi тудырады [1]. Сонымен катар, казiргi тацда когамдагы руханиятты сактаудыц оц тенденциясын байкауга болады, бул енер кубылыстарын аксиологиялык аспектiде зерттеудш езектiленуiне алып келедi [2].
Зергерлiк енер ез тYрiндегi мiнсiз эстетиканыц квинтэссенциясын камтиды, бул бiзге зергерлiк енердi керкем бейнелер тYрiнде болмыстыц терец магыналарын керсететiн накты символдык кещспк ретшде зерттеуге жYгiнуге мYмкiндiк бередi. Эстетиканы зергерлiк енердш негiзгi категориясы ретшде тYсiну, сонымен катар архаикалык мэдениеттш зергерлiк шыгармашылык кещспгшш архетиптiк магыналарын аныктау казiргi енер философиясында езект болып табылады [3]. Тэжiрибе керсеткендей, адамныц (когамныц) эстетикалык катынасы мэдениет тарихында алгаш рет шындыкты сэндш-колданбалы архаикалык шыгармашылыктыц бейнелерi тYрiнде тYрлендiру кабiлетiнде жYзеге асты, ол адам туралы бшмнш бiр тYрi болып табылады.
Архаикалык мэдениетте ою-ернекке ерекше мэн бершд^ ол белгiлi бiр бiлiм тYрiн беруде, адамдардыц эртYрлi урпактарын бiрiктiруде мацызды рел аткарды. Сонымен, ою-ернек архаикалык мэдениетте акпараттык-коммуникативтпк кызмет аткарды. Баскаша айтканда, ою-ернек адамдардыц эр тYрлi урпактары арасында эшекейлiк бейнелер тYрiндегi накты сигналдарды сактаудыц жэне берудiц эмбебап куралы ретiнде когамныц керкемдiк идеяларын элеуметтiк-турмыстык катынастардыц жиынтыгы арасында бейнелеудш эстетикалык эдiсiн сипаттайтын керкемдiк кубылыстар жYЙесiн бiлдiредi.
Зергерлш eнердi материалдык жэне рухани кундылыктар кешенi кызмет ететш, эстетикалык акпаратты арнайы тiлдi курайтын белгiлi 6ip экспрессивтiк куралдар (бейнелеу) аркылы беретiн элеуметтiк-мэдени жYЙе ретшде тYсiну 6i3re зергерлiк енердш табигатын талдауга мYмкiндiк бередi. Рэмiздерге айналатын бейнелердш калыптасуы мен кызмет ету^ ягни жалпы енерде, атап айтканда зергерлiк енерде туындайтын жэне болып жаткан тацба жасау процесi, оныц теориясы мен тарихы саласында жYргiзiлiп жаткан заманауи зерттеулерде ерекше кызыгушылык тудырады.
Зергерлiк енер айкын декоративтшктш ошагы ретiнде геометриялык, флоралык, зооморфтык жэне баска ою-ернек тYрлерiн коса алганда, эр тYрлi сэндiк курылымдарды камтиды. Ою-eрнектiк бейнелер байлыгыныц шшде ец кеп тараганы - курамындагы мэн-магынасыныц сулулыгымен тац калдыратын, езшш жан-жактылыгыныц аркасында сэндш-колданбалы енердш керкем бейнесшш композициясыныц непзш курайтын гYлдi ою-ернек.
Мэдени даму барысында eсiмдiк ою-ернектершш символдык жYЙесi пайда болды, ол бул жумыста eсiмдiк элемшш элементтерiн стильдеу техникасын колданатын керкем ою-ернек тYрi ретшде тYсiнiледi (гулдердш, жапырактардыц, жемютердш стильдендiрiлген бейнелерi эсiресе ортак) жэне олардыц эртYрлi комбинациялары. Эсiмдiк жапырактарыныц, олардыц гYлдерi мен бYршiктерiнiц сулулыгы эртYрлi дэуiрлер мен стильдердш шеберлерiн оларды арнайы лингвистикалык куралдардыц: эртYрлi сигналдардыц, белгшердш жэне белгшердш кeмегiмен тYсiруге шабыттандырды. Осылайша, зергерлiк бейнелерде бейнеленген табиги нысандар ец алдымен кунарлылыктыц, гулденудш жэне сэттшктш символы болды.
Зергерлш буйымдардыц эволюциясы белгiлi бiр табиги материалдарга символдык магынаныц косылуын кeрсеттi. Зергердiц эдемi бейнесiн жасауда керкем композиция жасау Yшiн пайдаланылган материалдыц (алтын, кYмiс, платина, асыл тастар: гауhар, лагыл, сапфир, изумруд, александрит, шжу, сондай-ак жартылай) мацызды рел аткаратынын фактiлер растайды. - багалы минералдар: аквамарин, цитрин, агат, жадеит, кэрштас, кeгiлдiр жэне т.б. Олай болса, мэдениет тарихында гауhар «таусылмас байлыктыц белгш» жэне «^нд^ нур мен жаркырауды... адамгершiлiк жэне интеллектуалдык кундылыктарды бейнелейдЬ» деп тYсiнiледi [5, б. 29], ягни нурдыц, eмiрдiц, шынайылыктыц, бузылмайтындыктыц символы ретшде эрекет етедь Сонымен катар, гауhар зергерлiк буйымдардагы мiнсiз пiшiндi кристал ретшде «абсолюта тазалыкты, руханилыкты жэне езгермейтшдшт бiлдiредi» [6] жэне зергерлер аксYЙектер зергерлiк буйымдарыныц сэндi бейнелерш жасау Yшiн колданылады. Символизм тшнде гауhар тазалыкты, кiнэсiздiктi бiлдiредi жэне ^ш пен батылдыкты бiлдiредi.
Пасха кэдесыйларыныц империялык коллекциясында мэцгiлiк eмiрдi бейнелейтiн лавр агашы (композицияныц орталык элементiн бiлдiредi) тYрiнде жасалган Фаберж жумырткасы ерекше эстетикалык кундылыкка ие. Нефриттен (Фаберждiц CYЙiктi тасы) жасалган лавр агашыныц жумырткасы, асыл тастардан (бриллианттар, лагылдар) жасалган жемiстер мен гулдер себiлген Yмiттi бiлдiретiн ерекше символдык мэнге толы. Ежелп Грецияда Аполлон кудайына арналган лавр ^нэлардан тазартудыц символы ретiнде кызмет еткеш белгiлi. Тазартылатын адамга киелi лавр бутагын желпiлдету дэстYрiнiц бастауы осыдан шыккан. Ежелгi Грецияда лавр дацк символы ретiнде кызмет еттi, сондыктан лавр гYл шоктары Дельфидегi музыка жэне гимнастика жарыстарында жецiмпаздарFа бершдь Олай болса, ою-ернек енершдеп лавр салтанаттыц, табыс пен дацктыц нышаны кызметiн аткарса, «лавр бутаFы, лавр гYл шоFы дацк эмблемасы» [7, б. 104]. Осылайша, Пасха сыйлыFыныц материалыныц тYсiн, пiшiнiн жэне сапасын пайдалана отырып, гYлденудiц символы жэне вегетативт кYштiц даму динамикасын окуFа болатын зергерлiк бейне жасалады.
Осылайша, зергерлiк буйымдардаFы гYл ернектершш символдык элемiн жасау Yшiн зергерлш буйым материалыныц пiшiнi мен тYсiн Fана емес, сонымен катар керкемдш композиция жYЙесiндегi орналасуын, сондай-ак асыл буйымдарды кесу сипаты мен сапасын ( немесе жартылай асыл) зергерлш бейнешц ерекшелiктерiн беретiн тастар Yлкен мацызFа ие. Сонымен катар, зергерлш буйымдардыц eзi жиi байлык пен сэн-салтанат элемшш символына
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
айналды, элеуметпк жэне коммуникативт функция деп аталатын, «табысты, кYштi, иесшщ материалдык жагдайын кeрсететiн, оныц кYшiнiц белпа» [8, б. 22].
Сонымен, зергерлш буйымдар эсемдiк идеясын бейнелейтiн талгампаз енер туындылары ретiнде жасалган, сонымен катар культпк тэжiрибелердiц атрибуттары ретiнде де колданылган (эсiресе архаикалык когамдарда) деген корытынды жасауга болады [9].
Зергерлш енер тiлi мэдениетте эволюцияга ушырап, белгiлi бiр даму жолынан етш, белгiлi бiр тарихи дэуiрдегi керкемдш парадигманыц eзгеруiне карай иконикалык формацияларга канык болып, символдык магынага ие болады. Табиги материалдар символдык мэнге ие болатын эртYрлi ернек куралдары аркылы eсiмдiк ою жYЙесi жасалады.
1. Гончаров С.З. Логика мышления и аксиология сердца. Екатеринбург, 2006 ; Ким В.В. Семиотика и научное познание: Философско-методологический анализ. Екатеринбург, 2008 ; Мирошников Ю.И. Аксиология: концепция эмотивизма. Екатеринбург, 2007.
2. Мирошников Ю.И. Аксиологическая структура социокультурной коммуникации. Екатеринбург, 1998 ; Петров Ю.В. Философия человека. Томск, 2002 ;
3. Сагатовский В.Н. Философия антропокосмизма в кратком изложении. СПб., 2004.
4. Красильникова М.В. Роль эстетических ценностей в профессиональной деятельности офицера-пограничника. М., 2012.
5. Бесчастнов Н.П. Художественный язык орнамента. М., 2010 ;
6. Кухта М.С., Пустозерова О.Л. Влияние дизайна ювелирного украшения в этностиле на выбор материалов и технологий // Дизайн. Материалы. Технология. 2013. № 12. С. 1-8 ;
ПАИДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР
