CC BY
1ЦАЗАЦ ОЮЛАРЫНЫЦ ГЕНЕЗИС МЕН Ц¥РЫЛЫМЫ ЭВОЛЮЦИЯСЫ
ЖYНIСБЕК АЦБОТА БОЛАТЦАЩЫЗЫ
Абай атындагы ^азак улттык педагогикалык университетитi, Дизайн кафедрасы, Сэулет дизайн маманды^ыныц 2 курс магистранты, Алматы, ^азакстан
Аннотация. Бул мацалада цазац оюларыныц генезис мен цурылымдыц эволюциясы зерттеледи Казац халцыныц улттыц внершц мацызды элементтерШц 6ipi - ою-врнек. Оюлардыц шыгу тегi мен олардыц дамуы узац тарихи кезецдi цамтиды жэне цазац мэдениетшц цалыптасуымен тыгыз байланысты. Оюлар мен врнектердщ символикалыц мэм, dp6ip элементтщ терец философиялыц угымды 6Mipyi, сондай-ац олардыц цолданылу ауцымыныц кецдт - бул тацырыптыц взектытн арттырады. Мацалада цазац оюларыныц алгашцы Yлгiлерiнен бастап, олардыц цурылымдыц жэне стильдж взгерiстерi, жаца сэндт формалардыц пайда болуы, оюлардыц этникалыц, элеуметтт жэне эстетикалыц цызметi талданады. Ою-врнектердщ эволюциялыц дамуында тарихи-мэдени ыцпалдардыц, табигатпен байланыс пен дYниетанымныц мацызы ерекше екешн атап втемiз. Сонымен цатар оюлардыц цазiргi замангы цолданылуы мен оныц улттыц мэдениеттщ цурамдас бвлт реттде сацталуы мэселеЫ де царастырылады. Мацала цазац оюларыныц гылыми зерттеулерт кецейтудi, олардыц мэдени цундылыцтар ЖYйесiндегi орны мен мэтн терец тYсiнуге ыцпал етудi мацсат етедi.
Ктт свздер: цазац оюлары, генезис, цурылым, эволюция, улттыц внер, врнек, символика, этникалыц мэдениет, дYниетаным, эстетика, сэндж внер, тарихи кезец, мэдени цундылыцтар.
Kipicne. ^азак халкыныц мэдениет! мен e^pi сан гасырлар бойы калыптасып, бYгiнде улттык рухани байлыктыц аса кунды мурасына айналды. Оныц мацызды к¥рамдас белш ретшде казак оюлары ерекше орын алады. ^азак оюларыныц генезис мен курылымы - тек сэндш енердщ емес, халыктыц дYниетанымын, табигатка, eмipге деген кезкарасын бейнелейтш терец философиялык эpi эстетикалык мэнге ие. Бул ернектердщ эpбip элемент^ формасы, композициялык шешiмi - улттык мэдениеттщ керкем бейнесш жасауга ыкпал еткен тарихи, элеуметпк жэне табиги пpоцестеpдiц нэтижесi. Зерттеудщ негiзгi проблемасы казак оюларыныц шыгу теп мен дамуын, олардыц символикалык мэнi мен курылымдык eзгеpiстеpiн тYсiнуде жатыр. ^азак оюларыныц генезисiн зерттеу барысында эpтYpлi мэдени ыкпалдар мен тарихи кезецдердщ эсеpi, олардыц этникалык сипаттары аныкталуы тиiс. Ою-epнектеpдiц эволюциясы - олардыц эстетикалык кызметшен бастап, когамдагы элеуметтiк peлiне дейiнгi кептеген аспектiлеpдi камтиды. Оюлардыц тYpлеpi мен ернектершщ уакыт ете келе калай eзгеpiп, жацарганы, олардыц мэдениеттегi орнын сактау жолдары да мацызды зерттеу багыттары болып табылады.
Бул зерттеудщ максаты - казак оюларыныц калыптасу жэне даму тарихын зерттей отырып, олардыц улттык eнеpдегi, элеуметтiк eмip мен дYниетанымдаFы орнын айкындау. Зерттеу казак оюларыныц эволюциялык дамуы мен курылымдык eзгеpiстеpiн теpецipек тYсiну жэне олардыц ^ipri заман мэдениетiндегi мэнш ашу максатында жYpгiзiлуде. Галымдардыц тужырымдары бойынша, казак оюларыныц символикасы табетат пен адам аpасындаFы тыFыз байланысты, олардыц eмip CYPУ философиясын, урпактар аpасындаFы байланысты сактау мен мэдени мураны жалFастыpу peлiн кepсетедi. Эр тYpлi тарихи кезецдерде казак оюларыныц композициялык курылымында eзгеpiстеp орын алса да, олардыц непзгг элементтеpi -геометриялык пiшiндеp, eсiмдiк жэне жануарлар элемшен алынFан мотивтер, тipшiлiк атаулыныц Yндестiгiн бiлдipетiн мэндер eзгеpiссiз калFан. Демек бул казак халкыныц терец дYниетанымдык кезкарасын, оныц элеммен карым-катынасын кepсетедi. Оюлардыц эволюциясы барысында эpбip кезецнiц мэдени, саяси жэне элеуметпк ыкпалы байкалады.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Ендеше казак оюлары езшдш бiрегейлiгiн сактай отырып, заманауи енерге коскан Yлесi мол деп ecern^Mi3. Зерттеу барысында казак оюларыньщ генезисi мен к¥Рылымдык эволюциясын гылыми тургыдан жYЙеленiп, олардыц улттык мэдениеттеп орны айкындалады. Ою-ернектердщ мэш мен олардыц даму зацдылыктарын аныктау аркылы улттык енердщ езектiлiгiн керсетш жэне казiргi мэдени контексте олардыц жаца магынада колданыс табуына ыкпал етемiз деп ойлаймыз.
Зерттеу жумысы казак оюларыныц тек керкемдiк кундылыктарын гана емес, оныц элеуметтiк, рухани жэне философиялык мазмунын терец зерттеудi кездейдi.
Эдеби шолу. ^азак оюларыныц генезис мен курылымы туралы зерттеу жумыстарыныц тарихы терецде жатыр. ^азак халкыныц дэстYрлi енерi, оныц шшде ою-ернек мэдениет кептеген галымдардыц зерттеу объектюше айналды. Бул саладагы зерттеулер казак халкыныц материалдык жэне рухани мэдениетшщ кеп кырлы аспектiлерiн карастыруга мYмкiндiк бередi. ^азак улттык ою-ернектершщ тарихын кептеген галымдарыныц гылыми зерттеп, саралауга елеулi Yлес коскан Еуропада В.Вопсалов, А.Хедона, саяхатшы Дженкинсон, Р.Карутц, С.Дудин, В.Радлов, М.В.Рындин т.б. айта аламыз. Олар казактыц ою-ернектерiн гылыми тургыдан талдап, шыгу тегiне бiршама сипаттама берсе де, казак улттык ою-ернектершщ iшкi кец табигаты мен мазмунын толык аша алмады. Оюлардыц философиялык мэнi, символикалык мазмуны, курылымы мен эволюциясы туралы алгашкылардыц бiрi болып XIX гасырдыц аягы мен XX гасырдыц басында казактыц мэдениеттанушы галымдары мен этнографтары жазды. Шокан Уэлиханов казак халкыныц рухани мэдениет мен енерiне ерекше назар аударып, казак оюларыныц керкемдiк кундылыгын жогары багалады [1]. Оныц зерттеулерiнде оюлардыц мэдени релi мен олардыц ^нделшт емiрде, халыктык дэстYрлерде калай колданылатыны туралы бiркатар мацызды тужырымдар келтсршген. Галым казактыц ою-ернектерiнiц символикалык мацызын ерекше атап, олардыц табигатпен жэне адам емiрiмен тыгыз байланысын керсетедь А.Байтурсынулы казак мэдениетiн, оныц шшде халыктык коленердi зерттеу аркылы казак оюларыныц курылымы мен мэнш тусшуге ерекше Yлес косты [2]. Ол казак оюларыныц нактылы тарихи контексте пайда болып, белгш бiр элеуметпк жэне мэдени шарттармен дамыганын атап етл. Байтурсынулыныц ецбектерiнде казак оюларыныц геометриялык курылымы мен олардыц халыктыц дYниетанымына, сенiмдерiне калай ыкпал еткеш туралы гылыми кезкарастары керiнiс тапты. ^азак енерiн зерттеушi кернектi талым ез ецбектершде казак оюларыныц стилдш ерекшелiктерi мен олардыц этникалык туп-тамырын терец зерттеген. ЭДастеев казак оюларыныц табигаттан алынган элементтерi мен оюлардыц символикалык мэш туралы жазып, эрбiр оюдыц белгiлi бiр угымды бiлдiретiнiн атап еткен [3]. Оныц пшршше, казак оюларыныц кепшiлiгi белгiлi бiр заттар немесе табигат кубылыстарымен байланыста болады, мысалы, «кус канаты» немесе «жулдыз» сиякты символдар тiршiлiктiц Yнемi даму мен езгерiс Yстiнде екендшн бiлдiредi.
^азiрri тацда казак оюларын зерттеуде бiркатар танымал мэдениеттанушылар мен этнографтар ецбек етуде. ^.Жумалиев, З.Ахметов, М.Тэжiмуратова сиякты галымдар казак енершщ дэстYрлерiн зерттеу барысында ою-ернектердiц курылымы мен эволюциясына катысты тYрлi гылыми жумыстарды усынды [4]. Мэселен, ^.Жумалиев ез зерттеулерiнде казак оюларыныц тарихын терецнен карастырып, олардыц этникалык жэне тарихи даму кезецдерш айкындаган [5]. Ою-ернектердщ негiзiнде казак халкыныц бай дYниетанымдык тYсiнiктерi мен табигатка деген кезкарасы жатканын атап керсетедi. бYгiнге дейiн галымдар арасында казак оюларыныц символикасы мен курылымдык эволюциясы жайында кептеген птрталастар мен гылыми кезкарастар кайшылыгы бар. Бiр тараптан, галымдар оюларды табигатпен, ^нделшт турмыска кажеттi куралдармен, дши сенiмдермен байланыстыра отырып зерттеген болса, екiншi тараптан, оюлардыц тYпкi мэш мен мазмуны туралы эр тYрлi тусшштер бар. З.Ахметов казак оюларын «жеке адам мен когамныц рухани элемi мен бейнесi ретiнде» карастырады [6]. Оныц пiкiрiнше, эрбiр ою-ернек халыктыц элемдi кабылдауындагы бiрегейлiктi бейнелейдь Алайда оюлардыц курылымы мен символикалык мэнше катысты кейбiр гылыми тужырымдарда карама-кайшылыктар кездеседi. Мысалы, М.Тэжiмуратова
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
3 о
казак оюларын тек улттык мэдениеттщ бейнес деп кана карауга болмайды, оныц шшде элеуметтiк жэне экономикалык жагдайлардыц acepi де бар деп кeрсетедi. Оныц айтуынша, оюлардыц тYpлepi мен cтилi бeлгiлi 6ip тарихи кeзeцдepдeгi когамдык жагдайларга байланысты eзгepiп отырган. Десек те казак оюларыныц генезис мен курылымдык эволюциясын зерттеуде казак халкыныц мэдениетше тэн бipeгeйлiк пен универсалдык угымдарды ескеру мацызды. Оюлар тек сэндш элементтер емес, олар казак халкыныц дYниeтанымын, элeмдi кабылдау тэсшдерш, табигатпен карым-катынасын бiлдipeтiн мацызды мэдени кундылыктар болып табылады:
• Казац оюларыныц алгашцы Yлгiлерi мен тарихи дамуы. ^азак оюларыныц тарихы терецде жатыр. Олардыц алгашкы Yлгiлepi тас дэуipiнe дeйiнгi кезецдерде пайда болган деп айтуга болады. Археологиялык казбалар мен тарихи ecкepткiштepдeн алынган деректер казак халкыныц ою-epнeктepi табигатпен, турмыстык eмipмeн, дiни ceнiмдepмeн тыгыз байланыста пайда болганын кepceтeдi. Мысалы, ерте ортагасырлык казбалардан табылган буйымдар мен зергерлш заттардан байкалатын геометриялык тшшдер мен сызбалар казак ою-epнeктepiнiц алгашкы белгшершщ пайда болганын дэлeлдeйдi.
Алгашкы казак оюлары табигаттан, жануарлар мен eciмдiктep элeмiнeн алынган формалар мен тYCтepдi бейнелеу аркылы пайда болды. Бул кезецде казак оюларыныц курылымында карапайым геометриялык пiшiндep - тш сызыктар, дeцгeлeктep мен Yшбуpыштаp басым болган. Бул элементтер казак халкыныц eмipiндeгi турактылык пен Yйлeciмдiлiккe деген умтылысты бeйнeлeдi. Сонымен катар тутас ауыл шаруашылыгы мен кeшпeлi турмыстыц epeкшeлiктepi табигатка жэне кYнтiзбeлiк дэстурлерге нeгiздeлгeн символикага айкын ыкпал еткен.
^азактыц ою-epнeктepi - казак халкыныц гасырлар бойгы турмысын, тipшiлiгiн, шаруашылыгын, дYниeтанымы мен ой-санасын аныктайтын кYPдeлi eнep тYpi, кунды мэдени мурасы. Олардыц эpтYpлi халыктарда эркилы максатта колданылып, дамыгандыгын байкаймыз. ^ытайлыктар ою^рнек аркылы сэулет eнepiн дамытуды ^здеген, ою-epнeктepдi eнepкэciптe колданып, улттык фарфор ыдыстарын эшекейлеуде де кец колданган. Парсылар epнeктep мен оюларды курылыста колданып, оларды eciмдiктep, жан-жануарлар сюжетш пайдалану аркылы жасаган жэне табигатпен тшдесу магынасында пайдаланган. ^азакстан жершде кола дэуipдe eмip cYpгeн тайпалар турмыстык буйымдар, карулар, ецбек куралдары мен cэндiк заттарды жасауда, сонымен бipгe кую, жону, epнeктeу сиякты техникалык тэciлдepдi жаксы мeцгepiп, заттарга epнeктep мен оюлар салган [7]. Э.Маргулан, ^.Акышев т.б. галымдардыц ецбектершде кола дэуipдeгi буйымдарда бейнеленген белгшер мен тацбалардыц XVII-XIX f. казак халкыныц колeнepiндe кeздeceтiн ою-epнeктepгe eтe уксас eкeндiгi дэлeлдeндi [8].
• Ою-ернектердщ цурылымдыц жэне стильдт взгер1стер1. ^азак оюларыныц эволюциясы кeзeцдepiнe байланысты курылымдык eзгepicтep орын алды. öcipece, казак KOFамындаFы элeумeттiк, мэдени жэне саяси eзгepicтep ою-epнeктepдiц дамуында Yлкeн peл аткарды. Х1Х Fаcыpда казак оюлары eзiнe тэн cтильдiк epeкшeлiктepдi сактап, байыpFы геометриялык формаларды кайта карастырып, оларды тYpлi композициялык шeшiмдepмeн байытты. ««Кус канаты», «жулдыз», «буFы мYЙiзi», «шашак» ceкiлдi тYpлepi сэндш epнeктepгe косылды. Сeйтiп ою-epнeктepгe жаца, ерекше стильдер енпзшдь
ХХ Fаcыpдыц басында казак колeнepiндe cтильдiк жацашылдыктар пайда болды. Мундай eзгepicтepдiц бipi - «сулулык пен колданудыц» бipлiгiнe умтылу. ^азак оюларыныц дизайндык элeмeнттepi кeбiнe геометриялык фигуралар мен накышты сызыктардан турып, композициядаFы кeцicтiк пен тус YЙлeciмдiлiгiнe ерекше назар аударылды. Мэселен, киiз YЙдiц, eciк алдындаFы орнаменттер мен cэулeттiк элeмeнттepдiц оюлы накыштары олардыц функционалдыFы мен ^ркемд^шщ YЙлeciмiн кepceтeдi.
^азак оюларыныц эволюциялык дамуындаFы мацызды аcпeктiлepдiц бipi - олардыц этникалык жэне элеуметпк кызметтерь ^азак оюлары эркашан мэдeниeттiц eзiндiк epeкшeлiктepiн бeйнeлeйтiн ерекше символдар болып келедь Оюлар казак халкыныц
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
тарихындагы элеуметпк-экономикалык жагдайларды, турмыс-пршшгш, улттык ДYниетаным мен дэстYрлерiн керсететш эстетикалык курал ретiнде кызмет аткарды. Ою-ернектер казактыц кeшпелi eMip салтын, табигатпен тыгыз байланысты тiршiлiк тэсшн бiлдiрген. ^азактыц эйгiлi «кошкар MYffi3i» немесе «кустыц уясы» тэрiздi оюлар казактыц табигатка деген кезкарасын, коршаган ортадагы тутастык пен гармонияны тYсiнуiн кeрсетедi. Эрбiр ою-eрнектiц езшдш символикалык мэнi болды, олар тек эстетикалык кундылыктар гана емес, халыктыц рухани элемiн, мэдени казыналарын жетюзетш бiрегей тiлге айналды.
Оюлар элеуметпк кызмет ретiнде де мацызды рел аткарды. Адамныц элеуметтiк мэртебесiн, оныц eмiрдеri орны мен кызметiн белгшедь Той-томалактар мен улттык мерекелерде, Yй жиhаздарында, киiмдерде колданылатын оюлардыц езшдш орны бар. Бул тургыдан алганда, оюлар когамныц эрбiр мYшесiнiц элеуметпк статусын айкындайтын кeрсеткiш ретiнде кызмет аткарды.
К,аз1рг1 замангы цолданылуы жэне улттыц мэдениеттег1 орны. ^аз1рп замангы казак оюларыныц колданылуы улттык енердщ бiр бeлшегi ретiнде сакталып калды. Жаца технологиялар мен заманауи дизайнерлш шешiмдер оюларды жаца децгейге кетерш, олардыц казiргi мэдениетке интеграциялануына мYмкiндiк тугызды. ^азiрri казак оюлары тек дэстYрлi коленерде гана емес, сэн индустриясында, интерьер дизайнында, заманауи енер туындыларында да кецiнен колданылады. ^азак оюларыныц казiргi замангы колданылуы оларга жаца магыналар мен эстетикалык елшемдер косып, улттык мэдениеттiц жацгыруына ыкпал етуде. Эсiресе, улттык киiмдер, зергерлш буйымдар, турмыстык буйымдар мен турмыска кажеттi заттарда колданылатын оюлар улттык мэдениеттщ ерекшелшн сактау мен оны казiргi замангы енер мен технологиялармен бiрiктiруге мYмкiндiк бередi.
^орытынды. ^азак оюлары - халкымыздыц тарихымен, дYниетанымымен, рухани кундылыктарымен тыгыз байланыста калыптаскан, терец философиялык магынага ие керкемдш кубылыс. Ою-eрнектердiц эрбiр сызыгы, эрбiр элементi казак халкыныц табигатка, адамзатка жэне когамга деген ерекше кезкарасын бiлдiрiп, eзiндiк мэнiн ашады. Кецеспк кезецнiц идеологиялык шектеулерiне карамастан, казак оюлары езшщ улттык ерекшелiгiн сактап калды. БYгiнде олардыц эстетикалык кундылыгы мен символикалык мацызы жаца кырынан ашылып, эртYрлi салаларда: сэн енершде, коленерде, сэулетте, дизайнда жаца eмiр тауып отыр. Эсiресе, улттык кшмдер мен турмыстык заттарда колданылатын оюлар казак халкыныц мэдени мурасыныц заманауи контексте кайта жацгырып, улттык бiрегейлiктi сактау мен дамыту жолындагы мацызды куралга айналды.
1. Уэлиханов Ш. ^азак халкыныц дэстYрлi eнерi туралы. - Алматы, 1999.
2. Байтурсынулы А. ^азактыц улттык мэдениетi. - Алматы, 2002.
3. ^астеев Э. ^азак улттык eнерi: ою-ернек пен бейнелеу енерь - Алматы, 1986.
4. Тэж1муратова М. ^азак коленерг дэстYрлер мен жацашылдык. - Алматы, 2010.
5. Жумалиев ^азак eнерiнiц тарихы. - Алматы, 2003.
6. Ахметов З. ^азак ою-ернектершщ символикасы. - Алматы, 2004.
7. Ауелбеков Е. ^азак улттык ою-eрнектерi жэне олардыц танымдык аспектiлерi. Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science". 11-14 беттер.
8. Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Т.1, -Алма-Ата. 1986. 256
ЭДЕБИЕТТЕР:
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
