CC BY
18КДЗАКСТАН ОПЕРА ЖЭНЕ БАЛЕТ ТЕАТРЫ СЦЕНОГРАФИЯ 6НЕР1Н1Н НЕГ1З1Н КАЛАУШЫСЫ-АНАТОЛИЙ
НЕНАШЕВТЫН
ШЫГАРМАШЫЛЫГЫ
о.
О сл О
МРНТИ 18.45.15
Жацбыршиева А. О. 1
'Казахская Национальная Академия искусств им. Т. К. Жургенова, (Алматы, Казахстан)
КАЗАКСТАН ОПЕРА ЖЭНЕ БАЛЕТ ТЕАТРЫ СЦЕНОГРАФИЯ ОНЕРШЩ НЕГ1З1Н КАЛАУШЫСЫ-АНАТОЛИЙ НЕНАШЕВТЫН ШЬ№АРМАШЫЛЬ№Ы
Ацдатпа:
Бул макалада автор белгiлi театр сурепа Анатолий Иванович Ненашевтщ шыгармашылыгын карастырады. Казакстан астанасы Алматы каласында 1934 жылдыц 13 кацтарында кэсiби казак музыкалык театрыныц пердесi алгаш рет М.Эуезовтщ «Айман-Шолпан» музыкалык спектаклiмен ашылды. А.Ненашев Казакстанныц улттык сценография енерше кеп Yлесiн коскан театрдыц ец алгашкы коюшы-суретшшщ бiрi болды.
Осы театрда отыз жылдан астам шыгармашылык кызмет аткарган Ненашев казак, орыс жэне батыс еуропа классиктершщ ондаган декорацияны безендiрдi. Ец бастысы, оныц «К,ыз^бек», «Ер-Таргын», «Бiржан жэне Сара» жэне тагы баскалар сиякты койылымдардыц сахналык керiнiсiн керкемдiк безендiруге ерекше Yлес косты. Тiрек свздер: Сценография, нобай, декорация
К1р1спе
Казактыц мемлекетпк Абай атындагы академиялык опера жэне балет театры казак енер1нщ кене кез шацырагы болып табылады. Опера жэне балет театры 1934 жылдыц 13 кацтары кун1, Мухтар Эуезовтщ либреттасы бойынша койылган «Айман-Шолпан» музыкалык спектактмен ашылды. Иван Коцых
ецдеген халык эндер1мен, куйлер1мен ернектелген алгашкы музыкалык карлыгаштыц керермендер уш1н эсер1 керемет ед1. Спектакль кун кур^атпай жуз кун катар журд1. Бул театр жайлы жацалык хабар елге тез-ак тарап, керермендерд1ц кец1л1нен шыга бастады.
Алгашкы спектакльд1ц аса табысты ету1мен шабыттана тускен, ешкандай
кэаби бiлiмi жоц 9ншi-актерлер, тума режиссерлер шыгармашылыц жака цуатпен театрдык операльщ репертуарын жасауга кiрiстi.
«Алгашцы спектакльд сахнага шыгарудык бiзге цаншалыцты циынга тYскенiн, цаншама екбек, кYш-жiгер жумсаганымызды айтып жеткiзу циын,
- деп еске алады Канабек Байсейiтов езЫщ «Куштар кекш» атты кiтабында,
- Демалыссыз- Yзiлiссiз кYнде сахнага шыццан бiз 15 мамырга дейiн «Айман-Шолпанды» жYз рет цойдыц. Кала журтынык экпмеа тек цана «Айман-Шолпан» болды. КYндiз бе, тYнде ме цаланык эр тYкпiрiнде, дYкендерде, цала транспортында ма, эйтеуiр журт пьеса оцигасын талдап, цай артистщ цалай ойнаганы жeнiнде пiкiрлесiп, спектакльден эндер айтып жYргенiне куэ болдыц» [1, б. 3]. Бул цазац халцынык музыка тарихында Yлкен орын алатын орасан зор оцига болып, онда ролдерде ойнаган актерлердщ барлыгынык да есiмi мэкг^к тарихта ешпестей болып цазац музыка мэдениетшщ бiртуар енер иелерi болып цалды. Сонык iшiнде, атап айтцанда, КYлэш Байсеттова, режиссер Жумат Шанин, эншi жэне режиссер Курманбек Жандарбеков, эншi, режиссер жэне драматург Канабек Байсеттов, бишi Шара Жиенцулова, эншi Манарбек Ержанов, суре^ Анатолий Ненашев, жазушылар Мухтар Эуезов, Рабит МYсiрепов, Сэбит Муцанов, Бетмбет Майлин, композитор Евгений Брусиловский т. б. енер майталмандары едк
А.Ненашев Казацстаннык улттыц сценография енерше кеп Yлесiн цосцан театрдык ек алгашцы цоюшы-суретшшщ бiрi болды. Эрине, музыкалыц театрдык сценографиясынык жылдам цалыптасып кетуiне тукгыш цоюшы-суретшi -Анатолий Ненашевтщ кеп салалы
цызметiнiк макызы зор болды. Алгашцы цойылган «Айман-Шолпан» операсы eнерiмiздiк тарихында цурметтi орынга ие болуынык себептерi де ек алдымен, сценографиялыц кeркемдiгiнiк жогары, эстетикалыц талапца сай жасалуынан деп уццан жен.
Эдiстер
Ненашев Анатолий Иванович 1903 жылы, Тамбов цаласында цызметкердiк отбасында дYниеге келдк Суретшi Тамбов керкемсурет училищесiнiк тYлегi. Цирк пен театр цойылымдарын жи керу, жас суретшiнiк болашац театр сурепа болып цалыптасуына зор эсерш тигiздi. 1924 жылдан бастап Ненашев суретш^ декоратор мамандыгымен Тамбов, Козлов, Воронеж театрларында жумыс iстедi. Бул онык енерге багышталган жарцын гумырынык басталуы едi. Суретшi Yшiн бул жылдар кэсiптiк тэжiрибе жинацтау кезек болган. Шыгармашылыгы сценографиянык дербес енер тYрi ретiнде цалыптасу кезекiне тап келген суре^ цоюшы - суретшшщ цуралдарын тынбай iздестiруге тиiс болды.
А.Ненашев 1930 жылдан Алматы цаласында турып, шыгармашылыц цызметпен айналысты. 1932 жылы Семей, Шымкент театрларында, 1933 жылдан цазац музыкалыц театрында (цазiргi Казацтык мемлекеттiк академия опера жэне балет театрында), цазацтык драма театрында, цазацтык балалар мен жасeспiрiмдер театрында театр суре^ цызметiн атцарды. Осы жылдардан бастап цазацтык театр eнерi тарихында А.Ненашевтiк есiмi ерекше орын алды. Суретшi Анатолий Ненашев 35 жыл бойы опера жэне балет театрында кеп тер теккеы, екбектенген кептеген цойылымдарында айцын кeрiндi. Суретшiнiк шыгармашылыц
жолы гажайып тиянактылык ерекше шеберл1г1мен ерекшеленедк Оныц алгашкы койган спектакльдер1н1ц ен бойындагы жеке накыштары кей1нг1 койылымдарда байытылып жинакталган. Шынында да, эр койылымда шеберд1ц сырбаз курдел1л1к, кунарлы урд1с, шыгармашылык умтылысыныц санкырлылыгы ортага тартылып жатады. Ал, койган койылымдардагы суретш1 шеберл1г1н1ц касиет1н тус1ну ушш алдымен оныц шыгармашылыгыныц нег1зг1 бедерш, «1шк1 сырын» аныктау лэз1м. Осы тургыда суретш1н1ц казак койылымдарын безенд1ру жумысы ец мэнд1 ер1стерд1ц катарынан кер1нер ед1. Жалпы А.Ненашевт1ц енершщ би1к шыцы казак спектакльдер1н керкемдеу аркылы жогары нэтижеге жетт1 дей аламыз. Мысалы, А.Ненашев 1937 жылы Парижде болган декорация енер1н1ц бук1л дуние жуз1л1к енер кермес1нде Е.Брусиловскийдщ «Кыз Ж1бек» опера декорациясыныц макет1 уш1н алтын медал1 бер1лд1. Осыныц ез1 де сол кездег1 казак сценографиясыныц жогары децгейде кушт1 сценография енер1 мектеб1 бар болганын айтып тур.
Анатолий Ненашев Абай атындагы мемлекетт1к академиялык опера жэне балет театрындагы кернект1 койылымдардыц сахналык кер1н1с1н керкемд1к безенд1руге ерекше улес косты. Атап айтканда, Е.Г.Брусиловскийдщ «Кыз Ж1бек», «Ер Таргын» , «Б1ржан мен Сара», «Козы-Керпеш пен Баян-сулу», «Жалбыр». Батыс еуропа жэне орыс классикалык декорациялар «Патша калыцдыгы», «Иван Сусанин», «Проданная невеста», «Кармен», «Галька», «Аида», «Гугеноты», «Ромео и Джульетта», «Эсмеральда», «Доктар Айболит», «В бурю», «Пиковая дама» т.б. Суретшшщ осы аталган спектакльдерге жасаган сценографиясы
- эр жылдары театр сахнасынан койылып туспей журд1. [2, 7 б.].
1934 жылы «Айман-Шолпан» музыкалык койылымнан кейш, сол жылы койылган келес1 койылым Е.Г.Брусиловскийд1ц «Кыз Ж1бек» операсы. «Кыз Ж1бек» дастаныныц тарихы казак халкыныц орта гасырлык дэу1р1ндег1 кептеген окигалармен байланысты, сондыктан да Ненашевке архивтерде жумыс 1стеу1не, этнографиялык деректермен танысуына, улттык ки1м улг1лер1н 1здест1р1п, кеп уакытын муражайларда етк1зу1не тура келдк
Дискуссия
Суретш1 эскиздермен жумыс ютегенде ол еск1л1кт1 турмыс куралдарыныц суреттерш гана емес, сонымен б1рге шыгармашылык шалымы аркылы оныц кейб1р белшектерш де ез1 ойлап табатын. Суретш1н1ц суреткерл1к м1ндет1-гасырлар бойы мазарлар кабыргасында калшиып катып турган т1лс1з суреттерд1 «сейлету» болып табылады, Ненашевт1ц спектакльге жасаган эскиздерш карастырсак, тарихи шындыкты жэне сол дэу1рд1ц жанды бейнесш жетк1зе алганын, суретш1н1ц эскиз1нде бул мэселелер нанымды шеш1лген1н керем1з. Суретш1 тарихи ескертк1штерд1ц формасын, сызыктарын, ернектерш ала отырып, солардыц кемег1 аркылы бупнп керермендерге ез1н1ц тус1н1кт1 идеясын усынды. Алайда, суретш1н1ц 1здену1, оныц бупнп дуниетанымынан буг1нг1 эстетикалык б1л1мнен жэне бук1л жацаны, жан-тэымен бер1ле кабылдауынан узап кете алмаган. Ненашев спектакльд1ц эскиз костюмдер1н бупнп кунп сулулык зацымен орындаган, ки1м, эшекейлер, кейде туст1к гамманы толыктырады. Спектакльд1ц эскизд1к костюмдер1 нагыз
тарихи костюмнык цайта жакгыруына жатпайды, керiсiнше бул эскиздер бYгiнгi заманнык костюмдерше жатцызамыз. Эрине, тарихи костюмдердi цайта жакгырту, кептеген танымал театр суретштерше ешцашан тэжiрибелiк нэтиже экелмеген. Себеб^ суретшi бYгiнгi заманнык эсерiнен еш жацца цаша алмайды, буган А. Ненашевтщ «Кыз Жiбек» операсына жасаган эскизiн царастырганда тагы да бiр рет кeзiмiз жеттi.
«Кыз Жiбек» спектаклiнде режиссер жырдык романтикалыц сарынын сацтай отырып, лирикалыц толганыстар жасайды. Кейiпкерiнiк тагдыры жалпы халыцтык тагдырымен уштасып, астарласып кетедi. Махаббат пен зулымдыц, eмiр мен eлiм, цатакдылыц пен мейiрiмдiлiк спектакльдiк ек бойында цатар жYрiп отырады. Адамзат баласына eмiр сыйлаган жер-ана, бозбалалар мен бойжеткендер, шакырагы ортасына тYскен ауыл... Бул спектакльдiк жалпы идеясынык алгашцы кeрiнiсi. Шыгармада режиссердiк, актерлер ойынымен суретшiнiк шеберлiгi биiк декгейде Yйлесiм табады. Актердiк iс-цимылы, бет-жYзiндегi эрбiр ишарат, кезцарасы арцылы кейiпкерлердiк ой мен сезiм иiрiмдерiн поэтикалыц эрi нэзiк психологиялыц нацышта дэлдiкпен бейнелеуше эсер етедi [2, 21 б.].
Спектакльде эаресе режиссер Жiбектi цазац цыздарынык махаббат символы етiп керсеткен. Спектакльдеп Жiбек бейнесiне суретшiнiк де ыцпалы тидi десек цателеспеймiз. Жiбектiк бойынан цазац цызына тэн нэз^к те, батылдыц та, ацылды цыз бейнесiн кере аламыз. Ол бYкiл адамзатца, махаббатца адал цазац цызын кeрсетiп тур. Жiбек бейнесi ешцашан ешпейтш, ел аузында мэкгi баци сацталып цалатын улы бейне.
Актер ойыны, композитордык,
режиссер мен суретшшщ шыгармашылыгы езара Yйлесiм тауып, бiрiн-бiрi толыцтырып, спектакль мазмунын байыта тYстi. Эсiресе спектакльдiк музыка Yнi жэне декорациянык бояу нацыштары философиялыц толганыстардык мазмунын терек сезiнуге кeмектеседi. Бул кершютердщ эмоциялыц эсерiн кYшейте тYседi. «Кыз Жiбек» спектаклiнде суретшi Ненашев езшщ биiк декгейдегi кэсiби енерш дэлелдейдi. Кейiпкерлердiк iшкi жан дYниесi сырт киiммен Yйлесiп, эрбiр кейткердщ бойындагы цасиетiн сол сэттегi табигат кeрiнiстерiмен байланыстыра керсету суретшiнiк талантты екбегiнiк дэлелдейдi. [2, 23 б.].
Анатолий Ненашев езшд^ жазу-мэнерiмен, ернек-нацышымен жэне кeркемдiк цундылыгымен ерекшеленедк Эсiресе суретшiнiк салган нобайлары сондай керкем де эсем, поэзияга толы тYP-тYс сэндiлiгi, ыцшамдылыц пен ашыц бейнелi шешiм Ненашевтiк суреткерлiк шыгармасына тэн сипаты. Спектакльдi кермей турып-ац, суретшi жасаган эскиздерiн царап кеп жайды тYсiнуге болады.
«Ер Таргын», <^ржан мен Сара», «Козы-Керпеш пен Баян-сулу» улттыц спектакльге арналган декорациялар мен костюмдердi жасау жолында А. Ненашев галамат жумыстар атцарды. Онык таусылмас кYш-цуатына, екбекцорлыгы мен ез iсiне жанын сала берiлгендiгiне такданбай тура алмайсын. Спектакльдегi хал-ахуалды суретшiнiк деп басып, сезiне бiлгендiгi соншалыц, кейде ттт^ онык eзi де сондагы кейiпкерлермен цоя-цолтыц араласып кеткен жоц па, деп те цалгандайсын. Спектакльдi рэсiмдеп, безендiру жeнiндегi онык жумысы эдетте бiрнеше сатыдан турады. Суретшi ек алдымен акызды немесе либреттоны муцият, зейiн цоя зерттеп бтед^ сол
кезец женшдеп баска да эдебиеттермен, режиссердщ будан езге де ой-максаттарымен жан-жакты танысады.
0нер адамдарыныц миссиясы - ез дарындылыгыныц куш1мен куцпрт элемге жарык пен куаныш сыйлау болса, Анатолий Ненашев ез1нд1к колтацбасымен, ез1не гана тэн жазу мэнер1мен, ец бастысы 1шк1 жан-дуниесшщ тазалыгынан туындаган шыгармаларын керерменге сыйлаган танымпаз, талгампаз суретш1. А. Ненашевтщ колтанбасынан калган керкем мура казак енер1 уш1н аз олжа емес. Оныц казак сценографиясыныц барлык жанрын камтыган, сол кезецде енер1м1зде кезге тускен кернект1, кабыргалы театр суретштершщ барлыгыныц дерл1к шыгармаларына аркау болган суретш1л1к ой-толгамдары, керкемд1к шеберлИ буг1нг1 кун1 де ез мацызын эсте темендетпейд1. Суретш1н1ц айтуы бойынша «Театр енер1 саласында жумыс ютеу - бул мен1ц енер1м, бул менщ бакытым жэне мен1ц ем1р1м!» [4, 32 б.].
Корытынды
Корыта айтканда, А. Ненашев опера жэне балет театрыныц сценография енершщ тутас гасырын жасап кеткен дарынды суретш1, оныц улттык такырыптарга, орыс, батыс еуропалык такырыпта койылган койылымдарга жасаган декорациялары мен эскиздер1 - каз1рг1 казак сценография енершщ бага жетк1с1з кундылыктары. Опера жэне балет театрында карапайым декоратордан бастап, улкен театр шебер1не дешн ескен Анатолий Ненашев театр ужыммен б1рге осы енер саласындагы ыстык-суыкты б1рге керд1. А.Ненашев 1930 -жылдардагы театрлык шыгармашылыгында эс1ресе казак спектакльдерш безенд1рудег1
максаты - этнографиялык элементтер, иллюстративт1, ягни казак халкыныц турмысы мен казак халкыныц тарихи кезецдерш кайта жацгыртып керсету ед1. Бул койылымдарда казактыц халык дэстур1н, ою-ернек, ки1м-кешепн, ки1з уй немесе ки1з уйд1ц курал жабдыктарын, жасауларды кайта жацгыртып жасартты. Эрине осындай багытпен орындаган декорациялар режиссерден, актер ойынынан белек, ягни ез бет1нше енер болып калады, болашак урпактыц осы енерд1 окып-уйрену1не кеп ыкпалын типзедк Ал, 50-жылдары суретш1н1ц шыгармашылыгы поэтикалык, шынайы, жалпы курдел1 м1ндеттерге непзделд1, сонымен катар спектакльд1ц мазмунын угу мен оныц сырын ашуга талпыныс кушейд1.
Жалпы, Анатолий Ненашев казак сценография енерше ол ез1нд1к колтацбасын калыптастырып, мамандар мен енертанушылыр тарапынан эд1л багасын алды.
Пайдаланылган эдебиеттер:
1. Гринкович Н. К,азактьщ Мемлекеттiк Абай атындагы академиялык опера жэне балет театры. - Алматы: 0нер, 1984. - Б. 5-13.
2. Рыбакова И. Анатолий Ненашев // Мастера изобразительного искусства Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1972. - С.123-140.
3. Акимов Н. П. Театральное наследие. - Л.: Искусство,1978. - 68 с.
4. Львов Н. И. Казахский академический театр драмы. - Алма-Ата: АН КазССР, 1957. - 383 с.
5. Каскеева А. Проблемы становления национальной школы сценографии в Казахстане // Культура-Искусство-Образование: тенденции и перспективы: матер. межд. научно-прак. конф. - Алматы, 2002. - С. 259-265
6. Варшавский Л. Казахский государственый академический театр оперы и балета им. Абая. - Алма-Ата: Наука, 1958. - С. 27.
7. Мессман В. Музыкальный театр казахского народа. - Алма-Ата: Наука, 1961. - С. 112-118.
Жанбыршиева А. О.
Казахская Национальная Академия искусств имени Т. К. Жургенова Алматы, Казахстан
ТВОРЧЕСТВО АНАТОЛИЯ НЕНАШЕВА - ОСНОВАТЕЛЯ КАЗАХСТАНСКОГО СЦЕНОГРАФИЧЕСКОГО ИСКУССТВА ТЕАТРА ОПЕРЫ И БАЛЕТА
Аннотация.
В этой статье автор рассмотривает творчество известного театрального художника Анатолий Иванович Ненашева. В столице Казахстане Алмате 13 января 1934 г. впервые открылся занавес профессионального казахского музыкалного театра. Шла веселая музыкальная комедия М.Ауэзова «Айман-Шолпан». Оформлял спектакль молодой художник Анатолий Иванович Ненашев, творческий путь которого с этого момента был навсегда связан с казахским музыкальным театром. Более чем за тридцать лет творческой деятельности в этом театре Ненашев оформил десятки пьес и опер казахской, русской и западной классики, сценических произведений. Наибольшее же значение имеет его работа над созданием декораций для казахских спектаклей. Такие постановки, как «Кыз-Жибек», «Ер-Таргын», «Биржан и Сара» и некоторые другие, ставшие этапными в деятельности театра, явились достижениями и декорационного искусства Казахстана. Ключевые слова: Сценография, эскиз, декорация.
Zhanbyrshieva A. O.
T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts, Almaty, Kazakhstan
CREATIVITY OF ANATOLY NENASHEV-FOUNDER OF KAZAKHSTANI SCENOGRAPHIC ART OF THE OPERA AND BALLET THEATER
Abstract
In this article, the author examines the work of the famous scenographer Anatoly Ivanovich Nenashev. In the
capital of Kazakhstan, Almaty, on January 13, 1934, the curtain of a professional Kazakh music theater was ^ opened for the first time. There was a cheerful musical comedy by M.Auezov «Ayman-Sholpan». The young
artist Anatoly Ivanovich Nenashev designed the play, whose creative path from that moment was forever ^
connected with the Kazakh musical theater. For more than thirty years of creative activity in this theater, ^
Nenashev designed dozens of plays and operas of Kazakh, Russian and Western classics, stage works. Most 5
important is his work on the creation of stage design for Kazakh performances. Such performances as «Kyz- g
Zhibek», «Er-Targyn», «Birzhan and Sara» and some others, which have become landmark in the activity of the §
theater, were achievements and decorative art of Kazakhstan. «
Keywords: scenography, sketch, decoration. 5
Автор туралы мэл1мет: Жацбыршиева А. О. — енертану магистрi, Т. К. ЖYPгенов атындагы Казак, ¥лттык, енер академиясы, «Бейнелеу енершщ тарихы мен теориясы» кафедрасыныц ага окытушысы. Алматы, Казакстан
E-mail: aigul.orunbasarovna.17@mail.ru
Сведения об авторе: Жанбыршиева А. О. — магистр искусствоведения, старший преподователь кафедры «Истории и теории изобразительного искусства» Казахской национальной академии искусств им. Т. K. Жургенова. Алматы, Казахстан E-mail: aigul.orunbasarovna.17@mail.ru
Author's data: Zhanbyrshieva A. O. - Master of art studies, senior teacher of the «History and Theory of Fine Arts» department at the T. K. Zhurgenov Kazakh National Academy of Arts. Almaty, Kazakhstan E-mail: aigul.orunbasarovna.17@mail.ru
