CC BY
8Мемлекетшк ттдегг зац шыгармашылыгы практикасынан
ЭОЖ: 811.512.122'35:811.124'06
ЗАЦНАМА ТЕРМИНДЕР1Н ЛАТЫН ГРАФИКАСЫМЕН ЖАЗУДЫЦ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов
КР Зацнама институты Лингвистика орталыгыныц НКА
жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц
сараптама секторыныц жетекшi зылыми цызметкерг,
КР Yкiметi жанындагы Республикалыц терминология комиссиясыныц муше&, Казац тш элгпбит латын графикасына квшiру жвнiндегi улттыц комиссия жанындагы терминологиялыц жумыс тобы мушеа; Астана ц., Казацстан Республикасы; e-mail: m.aiymbetov@adilet.gov.kz.
TyMk свздер: латын длтбшндегг зац терминдертщ орфографиясы; улттыц зац лексика-сы; халыцаралыц ортац цолданыстагы, туб1р1 латынша терминдер; ана т1л1м1здщ лексика-лыц зацдылыгы; латын элтбитщ мумкгндггг.
Аннотация. Мацалада зацнама терминдерт латын неггздг улттыц элтби жазудыц кей-б1р ерекшелттерг царастырылады. ¥лттыц зацнама мэтттщ латын элтбшнде жазылуы лексикалыц, терминологиялыц жаца сапалыц взгергстердг цамтитыны нацты дэлелдермен тужырымдалады. Автор кирилл элтбшнде цолданысца енген зац терминдертщ айтылуы (орфоэпиясы) мен жазылуы (орфографиясы) латын графикасында ана тш1м1зд1ц толыц зац-дылыгымен ресгмделуг тшс деген мэселеш цозгайды. Бул ретте улттыц зацнама лингвисти-касыныц нег1з1н жасайтын терминдердщ, эЫресе халыцаралыц ортац цолданыстагы, тYбiрi латынша жэне Еуропаныц басца да тiлдерiнен енген терминдердщ латын элтбшнде цазац-шалануы муцият саралау мен iзденiстердi талап ететтдт туралы идея - мацала мазмуны-ныц басты арцауы. Ал вз кезегтде латын графикасындагы улттыц элтби зацнама терминдерт улттыц тiлiмiзге бiржола бешмдеу жумысын жандандыратыны свзЫз. Мацаланыц тYйiнi латын элтбшне квшу - улттыц рухани жацгыру кезещнде басталган, цогам вмiрiнiц барлыц саласын, оныц iшiнде улттыц зацнаманы да кещнен цамтитын келелi де ауцымды w дегенге саяды.
ЛАТИНСКАЯ ГРАФИКА И НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫХ ТЕРМИНОВ
Айымбетов Мэди Айтбенбет^лы
Ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства Республики Казахстан, член Республиканской терминологической комиссии при Правительстве РК, член Терминологической рабочей группы при Национальной комиссии по переходу алфавита казахского языка на латинскую графику; г. Астана, Республика Казахстан; e-mail: m.aiymbetov@adilet.gov.kz.
Ключевые слова: орфография законодательных терминов на латинской графике; национальная законодательная лексика; международные термины на латинской основе; лексические законы родного языка; возможности латинской графики.
Аннотация. В статье рассматриваются некоторые особенности процесса оформления законодательных терминов на латинской графике. В статье концептуально рассматриваются лексические, терминологические аспекты правописания текстов национального законодательства на латинской графике, и в этом контексте вопросы его качественно нового применения. Автором затрагиваются актуальные вопросы перевода из кирилицы на латинский алфавит законодательных терминов с использованием орфоэпии и орфографии новой графики, сохраняя на полной основе лексические правила казахского языка. При этом перевод на казахский язык и лексически правильное использование терминов национального законодательства, в особенности терминов международного применения в латинице, требуют основательного подхода и внимательного изучения, и это является ключевой идеей статьи. Новая латинская графика, в свою очередь, в полной мере активизирует работу по адаптации применения законодательных терминов на национальном языке.
В заключительной части статьи констатируется мысль об историческом факте пере-
::::::::::::::::::::::::::::::::::::: Из ПраШШШ ЗаКОНОПШОрчеСПШа Н(1 государственном ЯЗЫКв
вода национальной письменности страны на латиницу, начало которого уже осуществилось в периоде «Рухани жацгыру», нового обновления казахского общества, является актуальным событием, и это, несомненно, важно и для сферы национального законодательства.
LATIN SCRIPT AND SOME ASPECTS OF LEGISLATIVE TERMS
Аiymbetov Madi
Leading researcher of sector of research linguistic expertise of drafts oflaws andreguIation
sand international agreements of Institute of Legislation of Republic of Kazakstan,
member of the Republican terminological Commission under the Government
of the Republic of Kazakhstan, member of the Terminological working group under
the National Commission for the transition of the alphabet of the Kazakh language to Latin script;
Astana, Republic Kazakstan; e-mail: m.aiymbetov@adilet.gov.kz.
Keywords: spelling of legislative terms in Latin script; national legislative vocabulary, international Latin-based terms; lexical laws of the native language; lexical laws of the native language; Latin graphics features.
Abstract. The article discusses some features of the process of registration of legislative terms in the Latin script. The article conceptually considers lexical and terminological aspects of spelling of national legislation texts in Latin script, and in this context the issues of its qualitatively new application. The author touches upon the topical issues of translation from Cyrillic to Latin alphabet of legislative terms with the use of orthoepy and spelling of new graphics, while maintaining the full lexical rules of the Kazakh language. At the same time, the translation into the Kazakh language and lexically correct use of the terms of national legislation, especially the terms of international application in the Latin alphabet, requires a thorough approach and careful study, and it is the key idea of the article. The new Latin script, in turn, will fully enhance the adaptation of the use of legislative terms in the national language.
The final part of the article States the idea of the historical fact of the translation of the national writing of the country into the Latin alphabet, the beginning of which has already been realized in the period of «rukhani zhangyru», a new update of the Kazakh society, is an actual event, and it is undoubtedly important for the sphere of national legislation.
Латын элшбшне кешу барысында зан терминдершщ орфографиясы мен емшесшш мэселес тешрегшде ортага салар б1рк;атар жэйттар баршылы;. БYгiнгi танга дешн ек-шелш, реттелген, мемлекетпк тшде балама-сы табылып, колданыска енген, уакыт сара-бынан етш, жинакталган терминдердщ жана элшбидщ ерекшелшне сэйкес жазылуы кан-дай болмак деген сауал туындайды алдымен. Зан терминдершщ кепшшп орыс тшнен аударма жасау нускасында колданыска енш келе жатканы баршамызга мэлiм. Tirni ха-льщаральщ орта; колданыстагы бiркатар терминдердщ e3i улттык тiлiмiзде орыс тшнш зандылыгынан ауыткымай жазылатыны да ез-гермейтш кагидага айналды. Осыган дешнп ана тiлiмiздiн орфогрфиясы таза ез тiлiмiздiн емшеа мен орфографиясына непзделмеген болатын. Сонын салдарынан шет тшнен енген терминдер, эаресе зан терминдерi кирилл элшбшне непзделш жасалды. TYбiрi латын, грек тiлiнде жазылган терминдер орыс тшн-дегi тYрлi журнактар аркылы транскрипция-ланган тулгасында улттык зан лексикасынын корына ендь Мэселен, орыс тiлiндегi бiр гана «аци» журнагымен жазылатын термин сез-
дердiн узын саны 884 екен: авиация, ассоциация, адаптация, ассигнация, вариация, глобо-лизация, декларация, приватизация жэне т.б. ¥лттык заннама терминдершщ корындагы шет тiлiнен енген терминдердщ бэрi болмаса да, денi бYгiнгi танда орыс тiлiндегi осы «аци» журнагы аркылы жазылган нускасында кол-данылады. Мунын басты себебi казак тшнде онын дэл магынасын беретш балама сeздердiн болмауы жэне зан нормасынын мэнiн аша ал-майтындыгынан деген пайымнан туындап отыр. Эйтсе де магыналык жэне зани нормасы жагынан шет тiлдiк терминдерiне казакша ба-ламасы сэтп табылган терминдердщ улттык тiлiмiздегi зани колданыска енген мысалдары да аз емес, айталык, Yгiт - агитация, жекеше-лендiру - приватизация, кауымдастык - ассоциация, кужаттама - документация, жаhанда-ну - глоболизация, жарияланым - публикация, орталыктандыру - централизация [1] жэне тагы баскалары. ^азакша журнактар аркылы да осы тектес терминдер ездершщ тYбiрлiк негiзiн сактап, терминдiк корымыздан орын алган, мэселен, ротация - ротациялау, демократизация - демократияландыру, химизация - химияландыру, электрофикация - электр-
Мемлекетшк тлдегг зац шыгармашылыгы практикасынан
лендiру [1] жэне т.б. Алайда 6 апострофы, 2 диграфы бар 32 эршт жаца латын элiпбиiнде «я», «и», «ц», «щ», «э» «ю» «ф» эрiптерi мен ж1щшкелш «ь» белпсшш алып тасталуына байланысты улттык терминдер орфографи-ясы мен емшеа ана тiлiмiздiц лексикалык зацдылыгы сактап жазылатын болады. Орфо-графиядагы кирилл элшбшне сэйкес алыцган казак тшнщ зацдылыгына сэйкес келмейтiн ала-кулалыктар термин жазылымы мен жаса-лымында орын алмайтын болады. Муныц бэр1 айналып келгенде белгiлi дэрежеде казак тер-минологиясындагы реформа болмак.
Осы орайда айта кететш бiр жэйт, тYбiрiн сактап жэне ж1шшкелш «ь» белпсше жалгау косып казакшаландырылган терминдердi жазудьщ орфографиясын жасаудыц мацызы ерекше. Айталык, муныц катарына казакша баламасы жок мынандай терминдер жата-ды: «кабель - кэбш (каЫ1), алкоголь - эл-кегел (аЧко^оЧ), браконьер - бракониер (Ьгако'шег), корабль - кэрабш (ка'гаЫ1), курьер - курйер (ку'пег), мораль - морэл (тога1) жэне т.б. Латын элшбшшц мYмкiндiгi аркылы тiлiмiзге езiне тэн жазылу, айтылу Yндестiгiн калпына келтсрудщ бiрден-бiр жолы, мiне, осындай. Зацнама терминдершш жазылу ере-жесi де осы кагиданыц YДДесiнен шыгуы тиiс. А. Байтурсынов атындагы Тiл бiлiмi институ-тыныц директоры, профессор Ерден ^ажы-бектш айтуынша, тiл реформасыныц непзп максаты - тiл зацдылыктарын кайта енгiзу, бiр тшдш зацдылыктары бойынша айтылым, жазылым, окылым, бэрiн бiр тэртiпке багын-дыру [2]. Сондай-ак казак тшшц фонетика-лык, орфоэпиялык жэне баска да нормаларын бузбай, шетелдш терминдердi казакша айтуга тиiспiз. Бул бYкiл элемде колданылып оты-рган тэж1рибе. БYгiнде казак тiлiнде 30 миллион сез бар. Алдагы бiрнеше жылда сез саны 100 миллионга жетуi мYмкiн. Осындай тш байлыгымен терминдердi аударуда киындык тудырмаса керек.
Зац терминдерiне койылатын ец басты талап, эрине, оныц нормалык дэлдiгiн сактау. Мiне, осы тургыдан алганда шеттен енген терминдердiц тYбiрiнен ауыткымай, бiрак ез тiлiмiзде жаца емше мен жаца орфография ережесш басшылыкка ала отырып транскрип-циялау орынды. Бул орайда халыкаралык кол-даныстагы терминдi ез тiлiмiздiц лексикалык зацдылыгы мен ережелершш децгейiнде ата-улык тYбiрiн сактай отырып, улттык зацнама лексикасыныц негiзiнде жасау басты шарт.
Баспасез бетiнде казiргi тацда латын элш-биге катысты шет тiлдерден енген терминдер мен атаулардыц жазылу тэртiбiне катысты киындык туындауы мYмкiн деген эртYрлi пiкiрлер айтылуда. Эйткенi латын графика-сына кешу тек элiпби ауыстырумен гана шек-телмейдi. Бул - шын мэншде Yлкен реформа.
Эрине, кез келген реформа киындыксыз iске аса коймайды. Сол себептi, латынга кешу ба-рысында, бiздер дыбыс-эрiп-емле Yштiгiнiн тутастыгын Fылыми-тэжiрибелiк эрi эдюте-мелiк турFыдан уштастыра бiлуiмiз кажет.
^OFамныц рухани дамуына жаца YPДic берiп отырFан бул реформа мемлекеттiк тiлiмiздiц мэртебесш кетеруге де зор Yлеc косады. Сол турFыдан келгенде улттык элш-биiмiздi латын графикасына негiздеу - уакыт талабы. Элемдегi 220-Fа жуык мемлекеттiн 112-ci, былайша айтканда, элем халыктары-ныц 60 пайызы, яFни 4,5 млрд. адам ездерiнiн жазу-сызу мэдениетiнде латын элiпбиiн колда-нады екен. Ежелгi тел жазуларыныц дэстур^ нен айнымай келе жаткан ^ытай мен Жапони-яныц езi де со^ы жылдары барлык жарнама агентпктершщ акпараттык аталымдарын латын элшбшмен жаза баcтаFаны да баршаFа мэлiм. Мiне, осы деректердiц езiнен-ак латын графикасыныц дYниежYзi аумаFындаFы мацы-зыныц айрыкша мэнге ие бола баcтаFанын ацFару киын емес.
Латын элшбшне кешу тiлiмiздi шубар-ландырудан арылтады десек, улттык зацнама терминдерiнiц де сапалык жаFынан оц езгер^ стерге ушырайтыны акикат. Осы кезге дей-iн кирилл графикасыныц ыкпалымен дурыс жазылмай, орыс тiлiнiц фонетикасына сай айтылып, жазылып келген бiркатар терминдер езшщ шынайы улттык сипатын иеленедi. Бул бiрiншi кезекте зацнама терминдерше де катысты мэселе. БYгiнгi тацда жинакталып, cараланFан жэне зац лексикасыныц непзш курап отырFан, колданыска енген термин ко-рын латын элшбшне кешiруге ыцFайлау жу-мысы казiрден бастап колFа алына бастауы тиic. Республикалык ^укыктык акпарат орта-лыFыныц корында жинакталFан зацнамалык кужаттардыц терминологиясын жацартылFан орфография мен емшенщ негiзiнде саралау аркылы латын негiздi улттык элiпбидегi эр са-ланыц кукык терминдерiнiц тутастай бiр ЖYЙ-елi стандартын жаcауFа болады. ^азакстан Республикасыныц Президент Нурсултан Эбiшулы Назарбаев «Болашакка баFдар: рухани жа^ыру» макаласында мэдени, Fылыми, жалпы рухани кецicтiгiмiзге латын элiпбиiн енгiзу YPДiciн - улттык санамызды жашыр-тудыц аса зор мiндеттерiнiц бiрi дей отырып, элiпбиiмiздi латын графикасына кешiрудiн терец логикасы - заманауи технологиялык ортаныц, казiргi тацдаFы коммуникацияныц, жиырма бiрiншi мыцжылдыктаFы Fылыми жэне бшм беру процеciнiц жаца аукымдаFы ерекшелштерше байланысты екенiн айрыкша атап керсетп [3]. Мiне осы орайда мемлекет-тiк тiлдегi улттык зацнама мэтшшщ латын элiпбиiнде жазылуы лексикалык, терминоло-гиялык жаца сапалык езгерicтердi камтитыны айкын. Кирилл элiпбиiнде колданыска енген
Из практики законотворчества на государственном языке
бYгiнгi терминдердщ айтылуы (орфоэпиясы) мен жазылуы (орфографиясы) латын графи-касында ана тiлiмiздiн толык зандылыгымен жазылуга тиiс. ¥лттык заннама лингвистика-сынын негiзiн жасайтын терминдердiн, эаре-се халыкаралык ортак колданыстагы, тYбiрi латынша жэне Еуропанын баска да тшдерь нен енген терминдердiн латын элшбшнде ка-закшалануы мукият саралау мен iзденiстердi талап етедi. Бул заннама терминдерш казiр-ден-ак улттык тiлiмiзге бiржола бейiмдеу жу-мысын жандандыратыны сeзсiз.
ЛИТЕРАТУРА
1. Зацнама терминдертщ цазацша-орысша, орысша-цазацша свзд1г1 /К,ураст. жэне жал-пы ред. М.А. Айымбетов. - Астана, КР Зацнама институтыныц баспасы, 2015. - 479 б.
2. Ерден Кажыбек: Т1лд1креформа -рухани жацгырудыц ец нег1зг1 мэйег1, 06 цараша 2017
inform.kzhttp://ruh.kz/kz/news/erden_kazhibek_tildik_reforma_ruhani_zhangirudin_en_negizgi_
maiegi
3. Н. Назарбаев «Болашацца багдар: рухани жацгыру».«Егемен Казацстан» газет1. 12 сэу1р 2017жыл
REFERENCES
1. Zaцnama terminderin1ц vazavsha-oryssha, oryssha-цazaцsha sezdigi / K^rast. zhэne zhalpy red. M. A. Ajymbetov. - Astana: KR Zaцnama institutynyц baspasy, 2015. - 479 b.
2. Erden Kazhybek: Tildik reforma - ruhani zhaцгyrudyц eц negizgi mэjegi, 06 varasha 2017
inform.kz http://ruh.kz/kz/news/erden_kazhibek_tildik_reforma_ruhani_zhangirudin_en_negizgi_
maiegi
3. N. Nazarbaev «Bolashavva basdar: ruhani zha^yru».«Egemen Kazavstan» gazeti. 12 sэuir 2017 zhyl.
Тужыра айтсак, латын элшбшне кешу -улттык рухани жангыру кезещнде басталган, когам eмiрiнiн барлык саласын кещнен камтитын келелi де аукымды ю. Осы idi ой-дагыдай жYзеге асыру тiлiмiздiн шынайы улттык сипатка ие болуына, сейлеу, жазу мэдени-етшдеп тш тазалыгын сактауга тiкелей эсерш тигiзiп, элемдiк когамдастык eркениетiмен езара ыкпалдасуымыздын жана багыттарына жол ашады.
