Заң терминдерін аудару мәселелерін зерттеу мен тіларалық коммуникация саласындағы шығармашылық Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы

6

Кадирова Элия Назаргалицызы,

КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц

НЦА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц

сараптама секторыныц гылыми цызметкерг

ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1Н АУДАРУ МЭСЕЛЕЛЕР1Н ЗЕРТТЕУ МЕН ТЫАРАЛЬЩ КОММУНИКАЦИЯ САЛАСЫНДАГЫ

ШЫГАРМАШЫЛЬЩ

Тiлiмiз мемлекетпк мэртебе алганнан берi цай сала болса да терминдер базасын жасау шаралары цолга алына бастады. Терминологияга айрыцша кецш бвлiнуi тшмiздщ цолданыс аясын кецейтп. Термин деп аталатын арнаулы сездер мен сез тiркестерi гылым мен бшмнщ ец цажетп ц^былысыныц бiрi екендiгi, ^лттыц гылыми дамуда, болашац ^рпацтарга терец де тYбегейлi бшм беруде олардыц атцаратын релi жогары екендiгi сезсiз. Кай салада болмасын термин сездер цозгаушы кYш секшдь

Казац тiлiнде термин дегенiмiз - гылым мен техниканыц эрбiр саласына байланысты цолданылатын арнаулы сездер деп ереже бершген. Жэне термин сездердщ бiр гана ^гымы болады. Когамньщ дамуына байланысты туындайтын жаца гылыми эрекеттер тiлге жаца сездер алып келедi. Кандай салага байланысты болмасын ол сез езшщ цажеттшпне царай емiр сYредi. бзшщ цолданылуына царай, ол тек кэсiби сез болуы не жалпы халыцтыц болуы мYмкiн. ХХ гасырдыц аягы мен ХХ1 гасырдыц басында тiлiмiзде цолданылып жYрген термин сездер ете кеп.

Солардыц кепшiлiгi цазiр цазац тшнщ тел сезiмен тец боларлыцтай дэрежеге жетш отыр.

Термин сездердщ цолданылуы - тш пайда болганнан берi цолданылып келе жатцан ц^былыс. Эр ^лттыц ана тiлi болуымен цатар, езге тшдщ енуi арцасында сез лексикасы (цоры) байи тYседi. Тагы да ережеге сYЙенетiн болсац, «терминдердщ кебi интернационалдыц сипатта, кеп тiлге ортац болып келедЬ> делiнген.

«Тш - емiрмен езектес». Себебi емiрдегi, цогамдагы пайда болган жаца сездер мен терминдер тш арцылы керiнiс табады. Ал жаца ^гымдар мен термин сездердщ д^рыс, аныц, дэл цолданылу мэселесi - ^лттыц терминологияныц объекта. Казац тiлi терминологиясыныц бастау

кезi мен цалыптасу мэселесi А. Байт^рсыновтыц есiмiмен тiкелей байланысты.

Тiлдiц цогам емiрiнiц эр тYрлi салаларындагы цолданысын лингвистикалыц т^ргыдан цамтамасыз ету - терминдер цорын жасау мен оны жYЙеге келтiрумен тыгыз байланысты.

Зацнама терминологиясыныц ерекшелтне келетiн болсац, зац мэтвдерш аударудыц техникасы мен методологиясы саяси жэне экономикалыц халыцаралыц цатынастардыц ерiсi кецейген соцгы он жылдыцта елеулi езгерiстерге ^шырады.

К¥Цыц тш - ц^цыц салалары кецiстiгiн цамтитын мамандандырылган лексика болып табылады. Аудармашылардыц алдында т^рган мэселе - бiр тiлден екiншi тiлге аударган кезде зац ц^жаттарыныц мазм^нын дэлме-дэл жетюзу. Сол себептi аудармашылыц трансформациялау, жекелей алганда, лексикалыц трансформациялау цажеттiлiгi туындайды, себебi ц^цыц тiлiнiц ерекше лексикасы жэне терминологиялыц цоры бар.

Казiргi кезде алуан тYрлi мэтiндердi аудару мэселелерше арналып аударматану саласында айтарлыцтай ецбектер жазылды. Б^л - бiрiншi кезекте, уацыттыц талабы.Сейтсе де, аударма мэселелершен белек алып царайтын болса, зац тш ете аз зерттелген. Казiргi уацытта тагы бiр мэселе -ол зацныц мемлекеттiк тiлде жазылмауы. Бiрац соган царамастан, тiл мен зацныц езара байланысыныц ерiстеуi, езектендiрiлуi орын алуда. Соган байланысты лингвистикадагы жаца бiр салалардыц цатарында ц^цыцтыц лингвистика немесе зацдыц лингвистика саласы белiнiп шыцты.

Мемлекеттiц дамуында жаца ц^цыцтыц жYЙенiц цалыптасуы барысында барлыц ресми жагдайлардыц тiркелуi сан мыцдаган цызметкерлердiц цатысуымен жYзеге асады

жэне де 6ip мемлекетте отырып ез зацымызды ез мемлекеттiк TrnMÍ3re аударуга мYДделi болып отырган жайымыз бар.

Заманауи гылымда аударма тшдш ойлау кызметшщ ерекше тYрi ретшде мэдениаралык коммуникативтiк актi ретiнде карастырылады. Зацгерлш кэсiби салада кызмет аткаратын аудармашы мiндеттi тYрде зац терминологиясын жетiк бiлуi тиiс.Тек сондай жагдайда гана аудармашыныц зац мэтiндерiн аудару техникасын мецгергендiгi туралы айтуга болады. Зац саласындагы тшаралык коммуникативтi катынаста зац терминологиясын аударудыц кYрделiлiгi бiркатар себептермен аныкталады. Олардыц негiзгiлерi мыналар:

1) Терминнiц тiлдiц табигатымен араласуы;

2) Зац терминдерiнiц нормалык ерекшелштерц

3) Аудармашы мамандар даярлыгыныц жеткшкшздтне байланысты субъективтiк сипаттагы себептер.

Терминдер кубылыстарды дэл суреттеумен бiрге олардыц ез ара катысын аныктау керек. Оларды зерттеуге арнайы жасалган болмыстыц моделi ретiнде тYсiнген жен. Оны философия, логика жэне лингвистика т^ргысында зерттеуге болады. Терминнiц накты аньщтамасы болуы кажет жэне аталган гылым саласыныц накты ^гымымен езара катынаста болуы тиiс, дара магыналы, синонимдерi мен омонимдерi болмаганы жен. Бул талаптар кепшiлiкке мэлiм болганымен кужат ендiрiсi барысында толыктай орындала бермейдь Терминдi аудару жалпылама пайдаланылатын сездердi аударуга Караганда атаулардыц жэне заттардыц кубылыстардыц мызгымас регламенттелген байланысына непзделген. Зац терминологиялык жYЙесi - зац ^гымдарыныц дэл айкындалуы Yшiн колданылатын тiлдiц лексикалык куралдарыныц жиынтыгы.

Зац мэтшшщ айрыкша сипаттамасы - оныц белгiлi бiр стандарттылыгы. Зац мэтшшщ езше тэн теракты сез ^reCT^i бар. Олар зац нормасы ^гымыныц терминдiк аспектiсiн курайды.

Аудармашылык сэйкестiлiктердi бiлу, ол зац тiлiнде «осылай айтылады» делiнетiн бiрлiктердi бiлу - осы тэрiздес мэтiндермен аударма жумысын iстейтiн кызметкерлерге койылатын ец басты талаптар. Зац терминдерiнiц кеп жагдайда маман емес азаматка тYсiнiктi бола бермейтш кукыктык мазмуны бар. Зац терминологиясын колданудыц ерекшелiгi сол - оган тек мамандар гана емес, ез кызмет саласыныц барысында мэселелердi зерттеу Yшiн катардагы азаматтар

да гылыми техникалык терминдерден герi, зац терминологиясына YЙiр жэне терминнiц камтитын салмагын толык бiлмегендiктен зацгер мамандармен ойлары бiр жерден шыкпай калып жатататын кездерi болады.

Аудармашы ею тiлдiц зац терминологиясын бiлiп кана коймай тандау YДерiсiне шыгармашылык т^ргысынан келгенi дурыс. НактыконтекскесэйкесмейлiншеуFынымдылыFы утымды сездерд^ баламаларды тауып, сейлем жазбаша турде калай колайлы болса, ауызша тYрде де айтылуын жецiл етiп курастыру. Ягни бул аудармашыныц жоFары дэрежеде зацдык эрудициялы болуын талап етед^ Кужат тiлiнде де сездiц, сейлемнщ оралымдылыFы, жазуFа да, айтуFа да даFдылылыFы болFаны абзал. Мысал келаре кетсек: керсетiлетiн кызметтердi керсету, кызметтердi алушыныц алатын кызмеп^ деген сез оралымдары тыцдаушыFа да, окушыгеа да колайсыз, еш кызыгеушылык тудырмайды, шубалыцкы, ауызекi колдануFа ыцFайсыз, есте жатталып, сездiц кадiрiн уFындыруFа колайсыз жасалFан терминдер. вз заманында казак тш Fылымына уFымдар мен терминдер (етютш, табыс, жатыс т.б.) ойлап тапкан Ахмет Байтурсынов сынды Fалым аFаларымыздай терминдердi турактандыру iсiмен шуFылданатын шы^армашыл, шебер Fалым азаматтардан куралFан жумысшы топ куру кеп мэселелердi шешкен болар едь Сондай-ак, аударма жасау барысыныц бYгiнгi каркынын, жеделдшгш компьютерлiк техниканыц орасан зор мумюндштершшз елестету мYмкiн емес. Бiр аудармашыныц жасаFан аудармасын екiншi аудармашыныц карап, негiзгi аудармаFа еш нуксан кел^рмей кателерiн тYзеп, бiрiздендiрiп, мэтiндi жан-жакты жетiлдiрудiц езi шыFармашылык, логикалык уЙFарым. Аудармашылар арасында терминологиялык кецестер уйымдастырып, эр жумыс тэулiгiнде арнайы осы шараFа бiр саFат уакыт белiп аударушылык шеберлiктiц эдю-тэсшдерш ортаFа салып, тек ез шеберлiгiндi езге аудармашыларFа берiп кана коймай, олардыц да утымды тэсiлдерiн тэжрибе корына сiцiру айтарлыктай нэтижелерге кенелтш отырар едi.

Колданыст^ы зацдардыц казакша нускасын зер сала окысак, OFан негiзiнен маFыналык аударма емес, сезбе-сез аударма, ресми тш емес, керкем эдебиет тш тэн екенiне кезiмiз жетедi. Соныц салдарынан зацныц тш эркелкi, терминдердi колдануда бiрiздiлiк жок. Шынын айтканда, казiргi кезде зацдардыц орысша нускасынсыз оныц казакша нускасын толык мэшнде дурыс тYсiнiп, дурыс колдану

№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы

MYMKiH емес. Кейбiр сездердщ баламасыньщ дурыстыгы кумэн тугызса, кейбiр сездердщ аудармасы, TinTi кулачка огаш естшедь Кейбiр латын тiлiнен енген зац терминдерш казак тiлiне аударудыц кажет канша? Неге сол терминдi калдырмаска? Эйтпесе, нормативтiк кукыктык актiлерде зац терминдершщ бiр емес бiрнеше аудармасын кездестiруге болады. Мэселен, Казакстан Республикасы Азаматтык кодексiнiц казак тiлiндегi нускасын зер сала окысак, онда сездердщ казiргi жазылу емлесiн ескермеу, кукыктык магынасынан герi керкем эдебиеттiк сипаты басым сездердi колдану, стильдiк Yйлесiмдiлiктiц болмауы орын алган. КР Азаматтык кодексшщ ерекше белiмiнде «интеллектуальная собственность» термиш Yш тYрлi аударылган: «интеллектуалдык меншш», «санаткерлш меншш», «зияткерлiк меншш» -бул орысша мэтiндегi бiр сездiц екi, Yш сезбен аударылуы.

КР Азаматтык кодексiндегi (Ерекше белiм) 406-баптыц 2, 3-тармактарында орысша мэтшдеп «законодательные акты» деген сездер турлше аударылган, бiр жерде «зац актшерЬ», ал екiншi бiр жерде «зацнамалык актiлер» деп берiлген. Осы сездердщ магынасы бiрдей болганымен, бiрiздiлiктi сактау максатында Кодекстiц толык мэтiнi бойынша «Нормативтiк кукыктык актiлер туралы» Казакстан Республикасы Зацыныц 1-бабы 2) тармакшасына сэйкес «зацнамалык акт» деп колданылган орынды болар едi деп санайды мамандар. Сондай-ак, «положения» жэне «правила» деген сездер казак тшшдеп редакциясында «ережелер» деп бiр сезбен

бершген. Алайда, «Нормативтiк кукыктык актiлер туралы» Казакстан Республикасыныц Зацына сэйкес «положение» - «ереже», ал «правила» - «кагида» деп аударылады.

Жогарыда аталган мысалдарды талдай отырып, зацдардыц казакша мэтш орыс тiлiнен тiкелей магынада аударылган ешм ретiнде колданыска ие болып жатырганы келецсiз жагдайларды калыптастырып отыр. Конституция мэтiнiнде колданылган терминдер зацдар мен зацга тэуелдi актiлерде бастапкы магынасынан айрылып, орайы келген ыцгаймен колданылып жYр. Жалпы, Конституция Непзп Зац гана емес, оныц мэтшндеп зац терминдерi Конституцияга багынышты нормативтш кукыктык актiлер Yшiн Yлгi ретшде колданылуы тиiс.

БYгiнгi кYнге дешн бiр магынада тYсiнiлiп, бiрiздi колданылатын казак тшндеп зац терминдерiнiц калыптаспауы ана тiлiнде дэрiс алатын болашак зацгерлер Yшiн мамандыгын сэттi мецгеруше кедергi келтiредi. Осы орайда болашак зацгерлерге мемлекетпк тiлде бiлiм беру сапасын арттыру жолындагы бастапкы кадамды ресми кужаттардыц, атап айтканда, зац актшершщ тiлiнен бастаган жен деп санаймыз. Сондыктан да зац терминдершщ бiрыцFай Yлгiлерiн кабылдап, онда латын тшшен енген терминдердi аудармай, сол калпында калдыру усынылады. Мемлекеттiк тшдеп зац актiлерiнiц сапасын кетеру Yшiн зацгерлер мен тiл мамандарыныц бiрнеше маFынаFа ие терминдердi бiрiздендiру максатында бiрiгiп жумыла жумыс iстеуi керек.

ПайдаланылFан эдебиеттер Ti3iMi

1. Зацнама терминдершщ сездт. - Астана, 2011 ж.

2. Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодекс (Жалпы, ерекше белiм), Атамура, 2011 ж.

3. Омашулы Д. Зац кай тiлде жасалып жатыр?, «Егемен Казакстан» газетi. 16.08.2012 ж., №326 (263193)

4. Алексеева И.С. Профессия переводчика. - СПб., 2001.

5. Брандес М.П. Стиль и перевод. - М., 1988.

6. Гамзатов М.Г. Техника и специфика юридического перевода: Сборник статей. - СПб., 2004.

7. Пыж A.M. Терминология права в художественном тексте: особенности перевода// Языки профессиональной коммуникации: Материалы международной научной конференции.

8. Фатеева Н.В. Влияние субъекта на формирование административной терминологии// Языки профессиональной коммуникации. Материалы международной научной конференции.

9. Ширинкина М.А. Оценочный стереотип при толковании закона, или каким должен быть хороший закон // Стереотипность и творчество в тексте: Межвузовский сборник научных трудов. Выпуск 6.

Мащалада зац терминдерт аудару барысында кездесетт ерекшелттер мен щиындыщтар, аударма жасау кезтдег1 лексикалыщ децгейде бурмалаушылыщтар атап оттген.

Ty^u свздер: зац терминологиясы, аударма Yдерiсi, ттаралыщ коммуникация.

В статье отмечены особенности и трудности в ходе перевода юридических терминов, искажения на лексическом уровне при осуществлении перевода.

Ключевые слова: юридическая терминология, процесс перевода, межъязыковая коммуникация.

In article features and difficulties are noted during the translation of legal terms, distortion at lexical level at translation implementation.

Keywords: legal language, translation process, interlanguage communication.

Элия НазарFалик;ызы Кадирова,

КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НК^А жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц гылыми ^^MeTOepi

Зац терминдерш аудару мэселелерш зерттеу мен тшаралык; коммуникация саласындаFы шь^армашылык

Кадирова Алия Назаргаликызы,

научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК

Изучение вопросов перевода юридических терминов и творческий подход к сфере межъязыковой коммуникации

Kadirova Aliya Nazargalikyza,

research associate in Linguistic expertise's regulatory and international agreements projects of Legislative Institute's Linguistic Centre, Republic of Kazakhstan

Studying of translation of judicial terminology and creative approach to multi-lingual communications