CC BY
38Айымбетов Мэди Айтбенбетулы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НКА жэне халыцаралыц шарттар жобаларына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшг гылыми цызметкерг
ЗАЦ ТЕРМИНДЕР1 СЭЗД1ГШ ТУЗУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР!
Зац термит элде^айдан пайда бола ^алатын езгеше бiр атаудыц кврiнiсi емес, ол кэдушп ^олданыстагы свздщ белгiлi бiр лексикалыщ магынага ие болуы, ягни, тшш>лингвистерше айтса^, терминденушщ нэтижесiнен ту-ындайтын аталым. Б^л арада бiз термин жасалымыныц табигатына байланысты кептеген гылыми-теориялыщ мэселелерiн жэне кезiнде А. Байт^рсынов, К. Ж^банов сынды ^лт зиялыларыныц негiздеп кеткен классикалыщ ^агидаттарына токгалып жатпай-а^ ^оялыщ. Бiздiц айтпагымыз, термин ^орын, оныц iшiнде, зац терминдерш жинакгап, жYЙелеудiц практикалыщ бiр жолы - зац свздiгiн тYзудiц кейбiр мэселелерi.
К^р тiл проблемасына ^атысты эртYрлi жи-ындарда, баспасвз беттервде мемлекеттiк тiлде зац терминдерi жасалган жо^ немесе вз децгейiнде емес, ол элi бiрiздендiрiлген жо^ деген сия^ты пiкiрлер айтылуда. М^ндай ^ш^ары пiкiрлерге вз басым посыла алмаймын. Эрине, зац вз тiлiмiзде жазылып жащан жо^, зац тiлi - аударма ар^ылы ^олданысымызга енiп отыр. Эйтсе де ^олымызда бар ^аза^ша зац мэтiндерiн тYпн¥Cкальщ тiлдiц жолма-жол аудармасы деп ^араушылыщ квцш-^йден арылуымыз керек. Аударманыц да аудармасы бар (эр^берщен соц зацныц орысша, тYпн¥C^алы^ мэтiнi деп жYргенiмiздiц взi бас^а тiлден жасалган аударма емес екенше кiм кепiлдiк бере алады? Орыс тiлiндегi зац мэтшдершщ кейбiр т^старында ауыр о^ылатын кYрделi свйлемдердiц тYсiнiксiздеу оралымына квзiцiз суршгенде, амалсыз осындай ойга ^аласыз). Сондыщтан зац мэтiнi вз тiлiмiзде жатыщ о^ылса, оны неге зацныц ^аза^ша н^с^асы деп ^арамас^а. Мiне, осы т^ргыдан келсек, вз тiлiмiзде де бала-малы зац терминi жасалтынына шек келтiруге болмайды. Зац мемлекетпк тiлде жазылуы Yшш ^лттыщ тiлiмiздегi зац терминдерiнiц белгiлi бiр мвлшердеп ^оры болуы ^ажет. Ал б^л ^ор
^алай жасалады, оныц бастау алар дереп ^айда дегенге келсек, м^ны тэуелсiздiгiмiздiц жиырма жылы iшiнде ^абылданып, ^олданылып жYрген зандардыц мэтшшен iздеуiмiз ^ажет. Ал зац мэтшшщ тYпн¥C^алы^ тiлi т^тастай ^аза^шага айналган кезде осыган дейiнгi жасалган термицщк ^орымыздыц кэдеге асары эбден свзаз.
Колда бар терминдiк ^орды жина^тап, екшеп, саралап, зац шыгармашылыгында ^олданыс^а енгiзудiц бiр жолы - свздш тYзу. Свздiц ж^мыс iстеп, т1ршшк етуiне, ^олданылу децгейiнiц кецеюiне бiрден-бiр квмекшi ^рал - свздiк. Свздш мазм^ны ар^ылы свз баламасын тани-мыз, свз ^гымын на^тылаймыз, аныщтаймыз, ^олданыстыщ жолдарын табамыз, тагысын-тагылар дегендей.
Зац свздiгi салалыщ свздш, тYсiндiрме свздiк, теракты тiркестер свздш, жалпылама атаулар свздiгi жэне тагысын-тагылар болып бвлiнiп, жiктелтiндiгiн айтса^, б^лардыц эр^айсын жасаудыц взiндiк ерекшелiктерi бар екецщгш ескерген абзал. Жалпы зац термит белгш бiр нормалыщ жYктемесi бар, ^огам вмiрiндегi ^арым-^атынастыц сан-салалы мэселелерiнде ^олданылатын ^гым аталымы. Ал б^л ^гымга ^ойылатын ец басты талап - оныц дэлдт, накгылыгы, екi здай магынаны бiлдiрмеуi. Осы т^ргыдан келгенде зац термит свздтн жасауга да ^ойылатын талап зацнамалыщ нормамен Yйлесiм табатын сездердi не теракты тiркестердi екшеп, ажырата бiлуге келiп сая-ды. Ал терминге айналган свздщ екшелуi оныц ^олданыс жиiлiгiне, дэлiрек айщанда, емiршеццiriне байланысты болады. Эрбiр жаца аталымныц зац лексикасына кiрiгуi Yшiн оныц ^олданыс аясыныц нег^рлым кец болуы тшс. Ягни зацдыщ т^ргыдан басымдыщта болуы ^ажет. Мэселен, ^азiр ^олданылу жиiлiгi ай^ындалган «пайыз», «зацнама» терминдерш алайыщ. Б^л
№ 3 (27) 2012 г Вестник Института законодательства Республики Казахстан
аталымдар да зац мэтшдер1 мен ре сми к¥жаттарга б1рден Yйлесе кеткен жо^, «процент», «зацдар» деген б^рынгы щс^асымен ^атар ^олданылып, терминдердщ б1р1зд1 болмауы тещрегшдеп айтыс-тартыс пшрлердщ объектюше айнал-ды. Себеб^ термин ^олданысында радикалды ^станымды жакгаушыларга тYбiрi парсыльщ «пайыздан» герi б^рынгы тYбiрi латын, Yйреншiктi «процент» элде^айда накгылы, ащыныра^ керiндi. Ал шынтуайтына келгенде элдененщ белгiлiбiр белiгi, Yлесi деген ^гымнан шыгатын «пай» сезшщ ^олданыс жишп ез тiлiмiзде б^рыннан да болган. Сондыщтан да тYбiрi «пайдан» бастау алар «пайызга» YPке ^арамай, оны лексикамызга ащре бiлсек, угылмаганымыз. Сол сия^ты «зандар» аталымы да «законодательство» терминше тYпн¥C^альщ баламасы бола алмагандыщтан, «зацнама» ата-лып, ^лттыщ рецю бар тел сезiмiзге айналды.
Крлданысымызга тYбегейлi енген терминдердi бас^а тшден енген немесе ^аза^ша баламасы табылган деп ендеп, тацбалауымыздыц езi шарттылыщ. Зерделеп ^араган адамга бYгiнгi терминдерiмiзде тел сезiмiзбен ^атар бас^а тiлден енген де атаулар саны аз емес. Тшт ^аза^ша баламасы табылган деген терминдердщ бiркатарынын тYбiрi араб, парсы тiлiнен алынган. Мысалы абат, агза, азамат, а^ы, апат, арыз, аспап, есеп, жаза, залал, ^аулы, ^аржы, ^¥зыр, ^ызмет, лауазым, мэдениет, мэре, мэн, мэртебе, мэслихат, мекен, мектеп, нышан, с^хбат, сипат, сауал, санат, ресiм, ресми, пшр, пэн, пайда, та-рап, танап, талап, табиги, тагам, тэлiмгер, тэркi, хабар, цифр, шарт, ыщпал, ыщтимал, iлiм жэне т.б. толып жат^ан аталымдардыц тYп теркiнi араб сезi болса, ал жеке, зардап, зиян, куэ, куэгер, мердiгер, енер, нарыщ, мер, ^¥н, Yмiткер, шэюрт жэне тагы бас^а да талай-талай сездер парсы тiлiнен енген.
Сондыщтан да шет тiлiнен енген сез-аталымдарыныц ез лексикамызга табиги сщюу^ оныц уа^ыт ете келе тел аталымга айналуы занды ^¥былыс. Осы орайда В.И. Дальдiн мына бiр сезi тiл ^шына оралады: «Если чужое слово принимается в другой язык то, по крайней мере, позвольте переиначить его настолько, насколько этого требует дух того языка: он господин слову, а не слово ему» [2, 27].
ДYниеде ^анша тш болса, белгш бiр магынаны, ^гымды беруде эр^айсысыныц езiне тэн ^лтгык; баламасы, езшдш елшем, ренктерi болатындыгы белгш. ¥лттык; тiлдiн езiне тэн ерекшелш толыщ са^талмаган жерде оныц бас^а тiлдiн жетегiнде олпац-солпац ерiп кете
баратыны сезсiз. Сондыщтан зацды ез тiлiмiзде сейлетемiз десек, ^олданылатын эрбiр сездiн, терминнiн ^аза^ша аудармасын емес, жатыщ ^аза^ша баламасын тауып, соны б^лжымастай етiп орныщтырумыз керек. Сездш жасаудыц, оныц iшiнде зац терминдерi мен зац сезжасамын тYзудiн басты шарттарыныц бiрi де бiздiнше осы.
Ал белгш бiр норманыц заццыщ елшемш жогалтып алмас Yшiн ез тшщде ^олданылатын сездiн эдеби нормасын оныц заци ^гымдыщ нор-масымен ^штастыра бiлуi Yшiн зац мэтiнiмен ж^мыс iстеушi маманныц тiлдi жа^сы бiлуi эрi сез болып отырган зац нысанасынан толыщ ха-бардар болуы шарт. Сонда гана сездiн, терминнщ ^лт тiлiнде жатыщ сейлейтiн баламасын табудагы ецбек ез нэтижесiн береди
Зацгерлер жа^сы бiлуге тиiс, зацга байланы-сты рамочный закон, рамочное соглашение деген терминдiк тiркестер бар. Осыны аудармашылар кезiнде басты зац, бас келюм немесе шенберлi зац, шецберлi келiсiм деп жолма-жол аударма жа-сап жYPдi. TYптеп келгенде б^л атаудыц зацдыщ магынасы екiншi бiр зацга немесе келiсiмге негiз болатын зац немесе келiсiм деген ^гымды бiлдiредi. Сондыщтан м^ныц негiздемелiк зац, непздемелш келiсiм деген ^аза^ша баламасын ^олданыс^а енгiзiп, Мемтерминкомга бекiттiрiп алуга тура келдi. Немесе материнская (родительская) компания деген тркестщ де непзп (бас) компания деген сэтп табылган баламасы ^олданысымызга ендi. Сол сия^ты б^л ^атарга родственные фирмы - теркшдес фирмалар, дочерние предприятия - еншшес кэсiпорындар деген баламаларды жащызуга болады. Сырт^ы т^лгасы емес, сездiн iшкi магынасынан туын-дайтын балама жасау - сездш тYзiлiмiнiн басты шарты болуга тшс.
Мемлекеттiк терминология комиссиясы 2009 жылы 18 ^арашада бекiткен «^агидат» терминш орысшадагы «принцип» терминiнiн ез тiлiмiздегi тYбегейлi баламасы ретiнде гана ^арастырса^, магыналыщ дэлдiктi са^тай аламыз ба деген с^ра^ туындайды. Латыннан алынган, о бастан «ргтаршт» - «непз», «бастащы» магынасында ^олданылатын б^л атаудыц гуманитарлыщ саладагы, айталыщ саясат, тш, енер, экономика жэне т.б. мэселелердеп мэнi - «^агидат» болса, накгы гылымдар мен техникада «принцип» болып ^ала беруi тиiс деп ойлаймыз. Мысалы, «белгiлi бiр тетштщ (механизмнiн) ж^мыс iстеу ^агидаты» дей алмаймыз гой. Сол сия^ты кезiнде Мемлекеттiк терминология комиссиясы бекiткен ^огамдыщ саяси мэндегi «Yдерiс» атауыныц да
28
техника, на;ты гылым саласындагы лексикасы
- «процесс» (лат. processus). «Эксплуатация» (фр. explotation) терминшщ де «;анау» жэне «пайдалану» деген екi т^ргыдагы магынасын зацныц тYпмэтiндiк ;олданысына ;арай пайдалану ;ажет. Ал «;ама;» (арест) терминiн мYлiкке ;атысты ;олданганда мэтiндiк ^гымдалуына орай «тыйым салу» деп алу керекпгш де кейбiрде («наложение ареста на имущество») ескерген жен. Экономикалы; зацдарда жиi ;олданылатын форс-мажор деген ^гымга тетенше о;ига деп оп-оцай балама таба ;оюга бо-лады. Ал шындыгында жэй гана тетенше о;ига осы форс-мажордыц (французша - ^^ыщтагы нормага эсерi болатын тетенше о;ига, мэн-жай) магынасын толы; аша алмас едi, себебi м^ныц артында белгiлi бiр шарттыц орындамалганы Yшiн жауапкершiлiктен толы; немесе шшара босататын мэн-жай деген ^гым бар екендiгi тYсiндiрiледi. Сонды;тан жалгыз тетенше о;ига деген сезi форс-мажордыц ;^;ы;тьщ сипатын шын мэнiнде бере алмайтынды;тан, сол кYЙiнде форс-мажорлы; мэн-жайлар деп алып жYрмiз.
Зац ;олданысыныц аясы кец, оныц бYгiнгi т¥рмыс-тiршiлiriмiзде ;амтымайтын саласы жо;. Экономикада, саяси емiрiмiзде, элеуметтiк саладагы жаца ;огамды; ;атынастардыц мэселелерi жаца ^гымдар мен тYсiнiктердi туын-датады. Осыган байланысты лексикамызда жаца терминдер, сез ;олданыстары пайда болуда. Б^л
- ^лтты; тiлiмiздiц ;олданыс аясын, ^гымды; кекжиегш кецейте тYсуге ы;палын тигiзетiн ;^былыс. Сездiк тYзуде, оны б^л жэйтп де басты назарда ^стауга тшсшз.
Б^л арада жаца ;олданыстардыц денш ;^райтын халы;аралы; ;олданыстагы термин-дердi аудару ;ажет пе, ;ажет емес пе деген мэселе туындайды. Осы ретте мYлдем аудар-мау керек, магынасы б^рмаланады, б^лар орта; ;олданыстагы сездiк ;орымызды байытатын сез болып жYре берсiн деген де птрлер бар. Б^ган белгiлi бiр дэрежеде ;осылуга да бола-ды, ;осылмауга да болады. Крсылуга болаты-ны - мэселен, ;огамды; санамызга да, тшдш ;олданысымызга да эбден орны;;ан акциз, автономия, агент, аксиома, акт, акционер, банк, банкрот, библиография, биржа, бригада, вексель, грант, демократия, донор, жанр, кредит жэне т.б. осы сия;ты толып жат;ан атаулар ау-
дарылмай, тiлдiк ;орымызга эбден сщют болып кеттi. Б^дан тiлiмiздiн адам тYсiнбестей болып ш^барланып кеткен де ештецес жо;. Бiр;атар еркениетп елдердiн зац лексикасынада б^л терминдер айна-;атесiз осылай алынып, кэдеге асып жYргенi мэлiм.
Сонымен бiрге халы;аралы; ;олданыстагы сездердiн ;аза;ша балмасы сэттi табылган н^с;алары да аз емес ;ой. Б^ларды да анализ - талдау, анкета - сауалнама, амнистия -рахымшылы;, аполитизм - бейсаясатты;, артерия - кYретамыр, архив - м^рагат, архитектура
- сэулет, брокер - делдал, конфискация - тэркшеу, оптимизация - оцтайландыру, приватизизация
- жекешелендiру, проспект - дацгыл, таможня - кеден, казус - шыргалац, кредо - ^стан, ^станым, ссуда - несие жэне тагысын-тагылар деп санамалап кете беруге болар едг Мемлекетпк терминологиялы; комиссия осы жылдар iшiнде осындай жYЗдеген терминдердi бекiтiп, ;азiр ;олданысымызга енгiздiк. Карап отырсацыз, ^лтты; тiлiмiздiн бай ;орыныц т^ныгынан небiр емiршен баламаны, ;аза;ша сейлеп т^рган небiр атауларды табуга болады екен. Б^л арада термин жасалымыныц гылыми дэстYрлi грамматикалы; эдiстемелерiне CYЙене отырып, ежелгi салт-дэстYрiмiзде ;аны;ты бояуымен ернектелген сез ;олданыстарды да, тYбiрi бiр тYркi сездерiнiн ;олданыстарын да езге тш сезiне баламалы; ^гым беретiн атауларды молынан табуга болады. Сездш жасауда б^л ;азынаны да орнымен, жYЙесiмен пайдалана бiлуiмiз ;ажет.
Т^жыра айтса;, зацныц мемлекетпк тiлде сейлеуi Yшiн, жа;сы сапалы сездiктер тYзеу Yшiн алдымен кYнделiктi ресми мэтiнiмiздiн сапасын тYзеуiмiз ;ажет. Зац жазудагы сездiк ;орымызды молы;тыру жолында тiлшiмiз бар, зангерiмiз бар, бiр кiсiдей ж^мылып ж^мыс жасауга ж^мылуымыз керек. Сездiктi ешкiм де ойдан ;^растырып жасамайды. Tiлдiк байлыгымызды ;^райтын, оны дамытатын халы;тыц бай тшшщ сар;ылмас ;азынасы - тарихи-этно лексикамыз бар. Соныц мYмкiндiгiн бYгiнгi жаца нышандагы тыц атаулармен, баламалармен ;оржыны молыгып келе жат;ан лексикамызбен Yндестiре, YЙлестiре пайдаланса;, зац жазатын тiлiмiздiн де мYмкiндiгiн кенейтiп, термин сездiктерiмiздiн де мазм^нын байытып, олардыц ;олданысты; элеуетiн ныгайта тYсiрер едш.
№ 3 (27) 2012 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан ПайдаланылFан эдебиеттер тiзiмi
1. Зацнама терминдершщ свздт. - Астана, 2011. - 483 б.
2. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. Том 1. - М.: «Олма медиагрупп», 2007. - 640 с.
Мацалада зац терминдерШц свздтн mY3ydih, кейбгр лингвистикалыц мэселелерг царастырылган.
Туйгн свздер: зац терминдерш аудару, халыцаралыц свздер мен терминдер, сездтт1 mY3ydщ ережелер1 мен цагидаттары.
В статье рассматриваются некоторые лингвистические проблемы составления словаря юридических терминов.
Ключевые слова: перевод юридических терминов, интернациональные слова и термины, правила и принципы составления словаря.
Article еxaminessom of the linguistic problems of compiling the dictionary of legal terms.
Keywords: translation of legal terms, international terms, rules and principles of compiling the dictionary.
Мэди Айтбенбет^лы Айымбетов,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц НК^А жэне хальщаральщ шарттар жобала-рына гылыми лингвистикалыц сараптама секторыныц жетекшi гылыми цызметкерi Зац терминдерi сездтн TY3yai4 кейбiр мэселелерi
Айымбетов Мэди Айтбенбет^лы,
ведущий научный сотрудник сектора научно-лингвистической экспертизы проектов НПА и международных договоров Центра лингвистики Института законодательства РК Некоторые проблемы составления словаря юридических терминов
Aymbetov Mady Aitbenbetuly,
leading research fellow of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
Som problemsof compiling the dictionary of legal terms
