Зөвлөлт Тува АССР, Завхан аймгийн хил залгаа бүс нутгийн шууд хамтын ажиллагааны тухай нэгэн түүхэн баримт Текст научной статьи по специальности «История и археология»

культура и история, разнообразные традиции будут способствовать привлечению туристов, поток туристов создает возможности для предпринимателей создавать новые услуги и продукты или объекты, которые не были бы устойчивыми, основываясь только на местном населении [3, с. 25-26]. Туристы — все потенциальные клиенты, и при правильном подходе можно ориентироваться на стратегию бизнеса, которая позволяет достичь фантастического успеха.

Источники и литература

1. Бутузов А.Г. Состояние и перспективы развития этнокультурного туризма в Российской Федерации // Сервис в России и за рубежом. - 2013. - № 4.

2. Гончаров В.В., Гончарова Е.Н. Возможные направления развития этнографического туризма в Карачаево-Черкесской республике. https://pglu.ru/upload/iblock/d03/uch_2014_xii_16.pdf

3. Малова Н.А. Этнический туризм: проблемы, тенденции, перспективы // Туризм и культурное наследие: межвуз. сб. науч. тр. Вып. 1. [Электронный ресурс]. URL:www.http://tourlib.net/statti_tourism/malova.htm.

4. О Концепции развития туризма в Республике Тыва до 2020 года (с изменениями на 16 мая 2018 года) // Постановления Правительства Республики Тыва от 10.07.2013 N 421, от 16.05.2018 N 248). URL: http://docs.cntd.ru/document/430608014 (дата обращения: 16.06.2019).

5. Ондар И. Р. Проектирование рекреационного туризма в Республике Тыва (выпускная квалификационная работа). [Электронный ресурс]. URL:http://www.old.tuvsu.ru/upload/osnovnoy/VKR_2016/OFO/EGF/430302_Turizm/Ondar%20I.pdf.

УДК 908

doi: 10.24411/9999-021A-2019-10023

Мвнхбат Д.

Монгольский Национальный университет г. Улан-Батор, Монголия

ЗеВЛвЛТ ТУВА АССР, ЗАВХАН АЙМГИЙН ХИЛ ЗАЛГАА БYС НУТГИЙН ШУУД ХАМТЫН АЖИЛЛАГААНЫ ТУХАЙ НЭГЭН ТYYХЭН БАРИМТ

Онгврсвн XX зууны 2-р хагасын Yeu^n Монгол Зввлвлтийн найрамдалт хамтын ажиллагааны идэвхитэй хвгжлийн Yed монголын алс холын баруун хязгаар Завхан аймгийн Тосонцэнгэл хотын Мод боловсруулах комбинат (МБК)-ын гадаад харилцаа, ялангуяа МБК-ын дэргэд байгуулагдсан сайн дурын ардын циркийн хамт олон бYрэлдхYYнээрээ Зввлвлт Тува АССРт аялан тоглосон тухай нэгэн баримт бидний орон нутаг судлалын судалгааны явцад олдсон юм. ЭнэхYY баримт нь хврш 2 орны хил залгаа бYC нутгийн ард тYмнYYдийн харилцаа хамтын ажиллагааны нэгэн гэрч бвгввд хоёр орны ард тYмнYYдийн внгврсвн цаг Yeийн найрамдалт хамтын ажиллагааны туух бичлэгт шинэ хуудас нээсэн твдийгYй соёлын харилцааны ач холбогдол бYXий тYYXэн yйл явдал болсныг дэлгэрэнгYй судалж вгYYлэхийг зорив.

ТYлхYYP Yг: Тува АССР, Завхан аймаг, Тосонцэнгэл хот, Тосонцэнгэл сум, Мод боловсруулах комбинат, Ардын цирк,Тува АССР-ын Коммунист Намын Твв Хороо, Тува АССР-ын Дээд зввлвлийн тэргYYлэгчид

Munkhbat D.

Mongolian national University Ulaanbaatar, Mongolia

GOVERNMENT ABOUT ABROAD AND FOUND AIM CONVERSION

During the active development of friendship collaboration of Mongolia and of Soviet Union /CCCP/ until II half of last XX century, within the framework of cooperation foreign relationship of the west isolated periphery of Mongolia - Dzavkhan province, wood processing combinate of Tosontsengel city, especially colleagues of the voluntary folk circus of workers under affiliated Tosontengel wood processing combinate, in process our survey of local study its has been found a document about tour performances of voluntary folk circus in complete form. This fact will be a witness about friendship collaboration of the neighbor adjacent regional people. Because of is opening a new page in history record and historical event of the old friendly relationship and long cooperation. We make a goal to study more in details this fact becoming historical event and including importance of cultural relationship.

Keywords: Tuva Autonomy Soviet Union, Dzavkhan province, Tosontsengel city, Tosontsengel town, wood processing combinate, folk circus, central committee of Tuva ASU, the head of high councilors

Эхлэл. Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сум нь 1923 онд Цэцэрлэг мандал уулын аймгийн Тосонцэнгэл сум байгуулагдснаар ардын хувьсгалын дараах Yeийн орон нутгийн засаг захиргааны tyyx эхэлжээ.Улмаар 1931 онд шинэчилсэн зохион байгуулалтаар Архангай аймгийн Тосонцэнгэл сум, 1942 оноос Завхан аймгийн бYрэлдхYYнд оруулж Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сум хэмээн нэрлэгдэх болов.Харин 1963 онд тухайн Yeийн ЗХУ-ын техник эдийн засгийн тусламжаар тус суманд Мод боловсруулах комбинат (МБК) байгуулагдан туунийг дагасан нийгэм эдийн засаг, соёл боловсрол, эрYYлийг хамгаалахын салбар бYхий дэд бYтэц хегжиж бYC нутгийн нийгэм эдийн засгийн амьдралд томоохон YYPгийг гуйцэтгэх болсон учир орон нутгийн харьяалалтай хотын статустай болгосон тухай"...Завхан аймгийн Тосонцэнгэл сумыг 1963 оны БНМАУ-ын АИХ-ын ТэргYYлэгчдийн зарлигаар Завхан аймгийн Тосонцэнгэл хот хэмээн нэрлэх болов..."[5, х. 83] бичжээ. Орон нутгийн харьяалалтай хотын статус нь 1992 оныг хYртэл Yргэлжилж байгаад 1992 онд батлагдсан Монгол Улсын шинэ Yндсэн хуулиар буцаж сумын статустай болж Завхан амйгийн Тосонцэнгэл сум гэж нэрлэгдэх болжээ.Тосонцэнгэл сум нь нийслэл Улаанбаатар хотоос 780 км, аймгийн тев Улиастай хотоос 181 км, Орос Монголын хил Арцсуурь-Цагаантолгойн хилийн боомтоос 307 км зайтай оршдог.Тус сум нь монгол орны Хангайн уулсын бYC нутагт багтдаг бегеед нутаг дэвсгэрийн 80 орчим хувийг ой мод эзэлдэг ажээ.1963 онд ЗХУ-ын тусламжаар баригдсан МБК нь монгол улсын баруун 5 аймгийг (Увс, Ховд, Баян-Элгий, Говь-Алтай, Завхан) мод,модон эдлэл бутээгдэхуун, модон барилгаар хангах зорилготой тухайн Yеийн монголт улсын ой модны YЙлдвэрлэлийн салбарын тэргYYлэх YЙлдвэрийн нэг байжээ.МБК-ыг барьж ашиглалтанд оруулснаар бYC нутгийн нийгэм эдийн засаг, дэд бутэц, боловсрол соёлын хегжилд Тосонцэнгэл хот (сум) томоохон YYPЭг гуйцэтгэх болов. Тухайн Yед буюу "...1970-1990 он хуртэл Тосонцэнгэл хот 10000 орчим оршин суугчидтай, ЕБС-ын 3 сургуультай, эрYYлийг хамгаалах, нийгэм соёл, худалдаа YЙлдвэрлэл, ахуй YЙлчилгээний барилга байгууламжтай, МБК-ын зэргэцээ Барилга Угсралтын Трест, Ахуй YЙлчилгээний комбинат бYхий манай орны хедеегийн томоохон суурин газруудын нэг байлаа..." [1, х.75] гэж орон нутгийн тYYх бичлэгийн бYтээлд судлаачид тэмдэглэсэн байна.

Тосонцэнгэлийн МБК-д анх байгуулагдсан Yеэс эхлэн 1980-аад оны CYYлч Yеийг хуртэл ЗХУ-ын мод боловсруулах YЙлдвэрлэлийн нари90йн мэргэжлийн инженер технологийн туршлагатай мэргэжилтнYYД ажиллаж МБК-ын инженер техникийн ажилтан, ажилчдыг бэлтгэн сургаж дадлагажуулахад Yнэтэй хувь нэмрийг оруулсан байдаг. МБК-ын гадаад харилцаа, гадаад хамтын ажиллагааны туухийг енгецхен ажиглаж Yзвэл YЙлдвэрийн гадаад харилцаа 1980-аад оныг хуртэл нам терийн дээд байгууллага, харьяа яамны зохицуулалт бодлого шийдвэрээр телевлегден хэрэгжиж байсан бол 1980-аад эхэн Yеэс энэ тогтолцоо харьцангуй уян хатан болж YЙлдвэр комбинат ялангуяа хил залгаа бYC нутгийн тYвшинд гадаад харилцаа, хамтын ажиллагааны бие даасан бодлого уйл ажиллагааг телевлеж хэрэгжYYлж байжээ.(Д.М) Энэ нь тухайн Yеийн Монгол Зевлелтийн бYх талын найрамдалт хамтын ажиллагааны хегжлийн YP дунтэй холбоотой нь мэдээж юм.

Энэ Yед Тосонцэнгэлийн МБК нь Зевлелт Тува (Тува АССР), Зевлелт Буриад (Буриад АССР), Зевлелт Хакас (Хакас АССР) зэрэг хил залгаа 6yc нутгийн ижил тестэй YЙлдвэр аж ахуйн газруудтай шууд харилцаа хамтын ажиллагаа тогтоож байсан баримтууд Оцеенгуй байна.Жишээлбэл: 1970-аад оны дундуур Тува АССР-ын Ойн аж ахуйтай Тосонцэнгэлийн МБК харилцан гэрээ байгуулж мод уржуулэг, мод бэлтгэлийн техник тоног техееремжийн сэлбэг авах, харилцан технологи солилцох зэргээр ажиллаж байжээ.1980-аад оны эхээр Буриад АССР-ын Онохойн МБК-тай шууд хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж инженер техникийн ажилтнуудаа харилцан солилцож тэргуун туршлага хуваалцаж байсан мэдээ сэлт байна. Мен 1986, 1987 онуудад Хакас АССР-ын Абакан, Черногорскийн МБК, Мод бэлтгэлийн аж ахуйнуудад Тосонцэнгэлийн МБК-аас нийт 3 ээлжээр 100 гаруй ажилчин 6-24 сар хуртэл хугацаагаар явж ажиллан мэргэжил ур чадвараа дээшлуулж байсан тухай тухайн уед ажиллаж байсан инженер техникийн ажилтнууд мен Хакас АССР-ын Абакан, Черногорскт явж ажиллаж байсан зарим ахмад ажилчид дурсан ярьцгааж байна.Энэ бухэн нь МБК-ын херш орнуудын хил залгаа бус нутгийн гадаад хамтын ажиллагааны бодлого, уйл ажиллагааны илрэл юм.

Эдгээр олон талт гадаад идэвхитэй бодлого, хамтын ажиллагааны хэлбэруудээс нэн сонирхолтой туухэн уйл явдал нь Тосонцэнгэлийн МБК-ын дэргэд байгуулагдсан ажилчдын сайн дурын "Ардын цирк" 1982 оны 7-р сард Тува АССР-т аялан тоглосон явдал байв.Энэхуу цирк нь 1978 оны эхээр МБК-ын ажилчдын сайн дурын уусгэл санаачлагаар байгуулагдаж 1978 оны 8-р сарын 8-нд Тосонцэнгэлийн ард иргэдийн емне анхны тоглолтоо хийж улмаар 1980 оны 7-р сард нийслэл Улаанбаатар хотноо анхны тайлан тоглолтоо хийснээр "Ардын цирк" цол мандатыг авсан байна.Энэ тухай орон нутаг судлаачид "... Ийнхуу Тосонцэнгэлийн МБК-ын дэргэд байгуулагдсан "Ардын цирк" нь тухайн уедээ манай улсын

хедее орон нутагт ажилчин ангийн сайн дурын уусгэл санаачлагааар байгуулагдсан анхны циркийн урлагийн байгууллага болсон юм..." гэж тэмдэглэжээ.[4, х. 25] Энд тэмдэглэн хэлэхэд XX зууны 90-ээд он хуртэл монгол оронд зевхен Улсын цирк гэсэн циркийн мэргэжлийн урдагын байгууллага нэг л байв. Завхан аймгийн Тосонцэнгэлийн МБК-ын дэргэдхи "Ардын цирк" 1982 оны 7 сарын 20-ноос 7 сарын 27-ны едруудэд Тува АССР-т зочилж аялан тоглосон нь хил залгаа бус нутгийн ард тумнуудийн соёлын харилцаа, хамтын ажиллагааны туухэнд шинэ хуудсыг нээжээ.Энэ тухай "..Энэхуу аялан тоглолтын хурээнд Тосонцэнгэлийн "Ардын цирк" Зевлелт Тува АССР-ын 5 районы 9 хот суурин газарт тоглолтоо узуулж нийт 13000 орчим узэгчдэд циркийн урлагийг сурталчлав..." хэмээн бичжээ.[3, х. 2]

Тухайн уед "Ардын цирк"ийн тоглолтын ахлаж явсан тус циркийг ундэслэн байгуулагчдын нэг эдугээ 73 настай Монгол улсын Соёлын гавьяат зутгэлтэн Д.Дагвадорж гуай "... Манай циркийн 39 хуний бурэлдхуунтэй бригад 1982 оны 7-р сарын 18-нд Тосонцэнгэлээс гарч 7-р сарын 19-нд Немрегийн Баян-Зурхийн рашаан сувилалд тоглолт хийгээд 7-р сарын 20-ны едер Арцсуурийн боомтоор хил нэвтэрч 13 цагт Цагаантолгойн заставт ирэхэд Тува АССР-ын Соёлын яамны орлогч сайд Оскал-оол В.Б., Эрзин районы захиргаааны орлогч дарга Кара- Оол нарын хумуус найрсгаар угтан авч билээ..." хэмээн дурсан ярьж байна.Ийнхуу Тосонцэнгэлийн "Ардын цирк"ийн уран бутээлчдийн аялан тоглолтын графикийг тоймлон узвэл тэд 7сарын 20-нд Эрзин районы Нарийны хамтралд, 7 сарын 21 -ны едер Эрзиний "Пакаль" (???) стадионд, орой нь Тесхем районы Самгалтай сууринд очиж "Дом культуры" ордонд тоглолт хийжээ.Маргааш нь буюу 7 сарын 22-ны едер Тандынский районы Балгазынд биеийн тамирын талбайд тоглож орой нь Каа- Хемский районы Ильенка тосгонд тогложээ.Энд уран бутээлчдийг орос заншил ёсоор талх давс барьж угтсан нь тэдэнд гун сэтгэгдэл улдээсэн байна. 7 сарын 23-нд Кызыл районы Шамбалыг сууринд тоглолт хийгээд орой нь Чедер сувилалын газарт хэсэгчилсэн тоглолт хийж 20 цагийн орчимд Кызыл хотод хурэлцзн иржээ. "Ардын цирк"ийн уран бутээлчдийг Кызыл хотод хурэлцэн ирэхэд Тува АССР-ын Соёлын яамны сайд Серен А.С тэргуутэй албаны хумуус угтан авч "Кызыл" зочид буудалд байрлуулжээ. 7-р сарын 24-ний еглее Тосонцэнгэлийн "Ардын цирк" ийн уран бутээлчдийг ахалж явсан 4 хунийг (Завхан аймгийн АДХГЗ-ны Соёлын хэлтсийн дарга Н.Бямбажав, Циркийн уран сайхны удирдаач БНМАУ-ын Ардын жужигчин Л.Нацаг, "Ардын цирк"ийн дарга Д.Дагвадорж, жужигчдийн группын ахлагч ДЦийрэгзэн) Тува АССР-ын Сайд нарын зевлелийн орлогч дарга Шойгу К.С. хулээн авч уулзаж баяр хургэн халуун дотно ярилцаад циркийн хамт олныг Кызыл хотын хегжилтэй танилцуулж Азийн тев цэгийн хундэтгэлийн хешеений дэргэд дурсгалын зураг авахуулцгаажээ. Ингээд энэ едрийн удээс хойш Кызыл хотын "5-летия Советской Тувы" стадионд бэлтгэлээ хангаж 17:00 цагаас цэнгэлдэх дуурэн узэгчдийн емне тоглолт эхэлжээ.Тоглолт амжилттай дууссаны дараа манеж дээр Тува АССР-ын Сайд нарын зевлелийн орллогч дарга Шойгу К.С, Тува АССР-ын Коммунист Намын тев хорооны нарийн бичгийн дарга Ооржак Д.К, мужийн Намын хорооны узэл суртлын хэлтсийн эрхлэгч Канзай А.К, Тува АССР-ын Соёлын яамны сайд Серен А.С, СССР-ын болон Тува АССР-ын Ардын жужигчин Оскал-оол В.Б., РСФСР-ын гавьяат жужигчин, Тува АССР-ын Ардын жужигчин Хензиг-оол К.Б. нарын хумуус гарч ирэн баяр хургэн уг хэлцгээж циркийн удирдлага, жужигчдэд цэцгийн баглаа бэлэглэж орой нь хамтдаа хундэтгэлийн зоог барьжээ.Энэ уеэр Тува АССР-ын Нам терийн байгууллага, ард тумэн Тосонцэнгэлийн МБК-ын "Ардын цирк"ийн жужигчид, уран бутээлчдийн авьяас ур чадвар, хоёр орны ард тумнуудийн нарйамдлын туухэнд оруулж буй хувь нэмрийг ендреер унэлж тус циркийг Тува АССР-ын Коммуниист Намын Тев Хороо, Тува АССР-ын Сайд нарын Зевлел, Тува АССР-ын Дээд Зевлелийн Тэргуулэгчдийн баярын бичгээр шагнасаныг гардуулжээ."...Хундэтгэлийн зоог, хулээн авалт халуун дотно болж Тува АССР-ын Сайд нарын Зевлелийн орлогч дарга Шойгу К.С гэнэтхэн монгол ардын дуу "Гарын таван хуруу" дууг монгол хэлээр дуулсан нь бидний сэтгэлийг нэн их хеделгеж билээ..." хэмээн Д.Дагвадорж гуай дурсан бичжээ.[2]

Циркийн уран бутээлчид 7 сарын 25-ны едер хетелбер ёсоор Чагадай нуурын эрэг дэх "Орлёнок" пионерын зусланд зочилж тоглолт хийгээд орой нь буцаж Кызыл хотно ирж 19 цагаас Кызылын хегжимт драммын театрт "Молодость Тувы" залуу циркчдийн хамтлагын тоглолтыг узжээ. Ингээд маргаш нь буюу 7-р сарын 26-ны едер "Ардын циркийн уран бутээлчид Тува дахь айлчлан тоглолтоо дуусгаж Кызылээс хедлен Эрзинд ирж хоноод 7 сарын 27-ны едер Цагаантолгой- Арцсуурийн боомтоор эх орондоо иржээ. Тэднийг Цагаантолгойн боомт дээр Тува АССР-ын Соёлын яамны орлогч сайд Оскал-оол В.В, Эрзин районы гуйцэтгэх захиргааны орлогч дарга Кара-Оол нар удэж егчээ.

ДYгнэлт:

1. Энэхуу баримт нь херш орнуудын хил залгаа бус нутгийн ард тумнуудийн найрамдалт хамтын ажиллагааны нэгэн туухэн уйл явдлын гэрч баримт мен юм.

2. Манай орны ОХУ-ын Тува улстай хил залгадаг Завхан аймаг, Завхан амйгийн Тосонцэнгэлийн МБК нь ОХУ-ын хил залгаа бус нутгийн засаг захиргааны нэгж байгууллагууд болон уйлдвэр аж ахуйн газруудтай шууд харилцаа хамтын ажиллагаа тогтоож харилцан ур дунтэй ажиллаж байсан туухэн

туршлагууд багагуй байдаг.внгерсен зууны энэ хандлагыг нарийвчлан судлах хэрэгцээ шаардлагатай байна.

3. Дэлхий, хун терелхтен улам бур даяаршиж буй энэ цаг уед "менхийн херш" орнуудын хил залгаа бус нутгийн ард тумнууд найрамдалт харилцааны емнех уеийн туухээс бутээлчээр судалж суралцсанаар хамтын нэгдмэл эрх ашиг, нийтлэг унэт зуйлсээ аварч улдэх болно гэдэгт итгэлтэй байна. CONCLUSION

1. This fact is the witness document of the friendly cooperation of people's historical event of neighbor adjacent regional counties.

2. There are many facts and historical experiences working with mutually advantageous cooperation of the Dzavkhan province, bordering with Tuva republic of Soviet Union and Wood processing Combinate of Tosontsengel city of Dzavkhan province with the adjacent regional administrative units and industrial enterprises, establishing the direct communication.

3. Getting globalized the world and mankind nowadays we hope to keep rescue our common values and collective common interest, creatively studying and learning about beforehand history of friendly relation of the peoples of adjacent regional of "eternal neighbor".

Ашигласан эх сурвалжууд

1. Амаржаргал Я. нар. Булнайн хошуу нутгийн туух. - Уб. 1996. - 75-р тал.

2. Дагвадоржийн Д. хувийн гар бичмэл.

3. Завхан аймгийн Намын Хороо, Завхан аймгийн АДХГЗахиргаа, Аймгийн Монгол-Зевлелтийн найрамдлын нийгэмлэгт илтгэсэн «Зевлелт Тува АССР-т аялан тоглолт хийсэн тухай илтгэх хуудас». - 2-р тал. (Д.Дагвадоржийн хувийн архиваас)

4. Менхбат Д. Ардын циркийн алтан манежаа эргэн дурсахуй. - УБ, 2013. - 25-р тал.

5. Менх-Очир.Д., Аззаяа Д.. Монгол Улсын Аймаг Хошуу, Сумын товчоон. - УБ, 2014. - 83-р тал

№22 Благодарят руководствам цирка.

Артисты "Народного цирка" вместе с переводчиком Демир-оолом. г. Кызыл. 1982.07.24

С левой стороны народный артист МНР Л.Нацаг, Заслуженный артист РСФСР, народный артист Тувинской АССР Хензиг-оол К.Б., руководитель "Народного цирка" Д. Дагвадорж. г. Кызыл.

1982.07.24

№24 Концерт «Народного цирка» г. Тосонценгел на стадионе «5-летия Советской Тувы» г. Кызыл, 1982.07.24

Артисты "Народного цирка" перед монументом "Центр Азии" в городе Кызыл. 1982.07.24