УЦУВЧИЛАРНИ НОСТАНДАРТ ФИКРЛАШГА УРГАТИШ ТАМОЙИЛЛАРИ ВА КУНИКМАЛАРИ
Айжан Азизбек кизи Анарбекова
Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти укитувчиси
АННОТАЦИЯ
Мазкур маколада укувчиларнинг ностандарт фикр юритишга, шахс дунёкарашини ривожланишига хизмат киладиган, турли вазиятларда тугри ечимлар такдим кила оладиган кобилиятларнинг юкори даражаси хдсобланадиган креативликнинг узига хос хусусиятлари буйича илмий асосларга таянган холда фикр-мулохаза билдирилган.
Калит сузлар: ностандарт фикрлаш, креативлик, ижодкорлик, аклий кобилият, дезадаптация, идрок, конвергент, дивергент, омиллар, таркибий кисмлар, даражалар ва таърифлар.
PRINCIPLES AND SKILLS TO TEACH STUDENTS TO NON-STANDARD
THINKING
ABSTRACT
This article discusses the scientific basis of the peculiarities of creativity, which is a high level of ability to think non-standard, to develop students' worldview, to provide the right solutions in different situations.
Keywords: non-standard thinking, creativity, creativity, mental ability, maladaptation, cognition, convergent, divergent, factors, components, levels and definitions.
КИРИШ
Бугунги кунда мамлакатимиз таълим муассасаларида мутахассисларни тайёрлаш тизими мазмунини мамлакатнинг ижтимоий ва иктисодий тараккиёт истикболлари, жамият эхтиёжлари, фан ва техника ютукларидан келиб чиккан холда такомиллаштиришга эътибор каратилган. Ностандарт фикрлайдиган ёшлар салохияти ва иктидорини ривожлантириш, модификациялашган таълим мазмунига инновацион ёндашувлар асосидаги технологияларни киритиш лозимлиги таъкидланган. Креативлик атамасига илк бора 1922 йилда Д.Симпсон тафаккурнинг ностандарт усули, деб таъриф берган. Креативликни урганиш буйича Россияда А.М.Матюшкин, А.В.Петровский, М.Г.Ярошевский, В.Н. Дружинин каби олимлар иш олиб борганлар. Психологияда интеллект ва креативликни
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
541
алокасини тушунтирувчи 3 та назария мавжудлигини таъкидлаб утган.
Ностандарт фикрлаш бу шахснинг янги гояларни яратиши, тафаккурнинг анъанавий схемасидан четга чикиб, узига хос, оригинал карорлар кабул килишга кодирлиги. Ностандарт фикрлаш интеллектуал кобилиятлар асосида шаклланиб, бу шахснинг таъсирчанлиги, предметни идрок килишининг кучлилиги ва яхлитлиги, у тугрисида кенг маълумотларга эга булиш, тафаккур узгарувчанлиги ва тезкорлиги (тез, хилма-хил, узига хос), мантикий ва саводли мулохаза юритиш, тизимли харакатлар, синтезтахлил-синтез, ижодий ифодалай билиш, умумлаштириш ва хулосалаш, уз фикрига эга булиш, ишни охиригача етказиш, ишчанлик, уз билимларини бошкаларга етказа олиш каби асосий креатив фазилатлар мажмуи булиб, нафакат юксак ижодий ривожланишни, балки умуман шахс ривожланишининг мухим омили, хар кандай фаолиятдаги муваффакиятнинг гарови, кишилар билан мулокот, кундалик фаолиятдаги ютуклар омилидир.
АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ
Креативлик - бу инсонни хаётга мослашиши эмас, балки уни узгартиришидир. Креативликни ривожлантиришга каратилган фаолият, яъни идрок килиш, ахборот материалларини ижодий тайёрлаш, уларнинг турли жойларда ижтимоийлаштириш таълим олувчилар учун ахамиятли булиб, бу уларнинг эхтиёжларига мос келадиган, зарур укув фаолияти хисобланди. Интеллект ва креативлик куникмалари шаклланган ёшлар идрок килиш, ижодий фаоллик, шаклланган интеллект, ижодий потенциал, ижтимоийкоммуникатив фаолиятга интилиш, интеллектуал ривожланиш, такомиллашишга интилишнинг кучлилиги билан ажралиб туради. Уларда нафакат ижодий-интеллектуал, балки мулокот килиш, ижтимоий фаолиятга интилиш, оммавий ахборот воситалари, миллий ва жахон маданиятига кизикиш, уз билимлари билан уртоклашиш каби комуникатив кобилиятлар хам шаклланади.
Бу кобилият эгаларида олдиндан сезиш, режалаштириш, масъулият, катъият, уз-узини бошкариш, назорат килиш каби эмоционал, интеллектуал ва иродавий хусусиятлар фаоллашади. Зарур шарт-шароитлар таъминланганида, унда "уз-узини бахолаш, индивидуаллиги ва бетакрорлиги"ни куриш мумкин. Демак, креативликнинг таркиб топиши, эстетик дид, маънавий-ахлокий дунёкараш; ижтимоий фаолликка эхтиёж; турли тадбирларда фаол иштирок этиш; эътироф этилиш ва маъкулланишга эхтиёжнинг кучайиши кузатилади.
Маълумки креативликнинг асосий омили бу инсоннинг дезадаптацияси, яъни уни атроф олам ва ижтимоий мухитга мослаша олмаслигида деб каралган назариялар хам мавжуд.
2022
Баъзи олимлар шахснинг креативлик хусусиятини ташки олам ва инсонлардан ёлгизланиш дея таъриф беришган. Айнан реал оламга нисбатан дезадаптацияси мавжуд булган, яъни мослаша олмаган инсон узидаги ёлгизликни енгиб утиш учун ижод килиш ва янгилик яратишга интилади. А.Адлернинг инсондаги креативлик узида мавжуд булган нотуликлик мажмуини тулдириш воситаси дея берилган тавсифи хам айнан креативликнинг ноодатий куринишини намоён килиш деб эътироф этиш мумкин. Эмпирик тадкикотларда курсатилишича, ижодкор кобилият эгалари шахсий ва эмоционал сохада жиддий муаммоларга дуч келишади. Тадкикотларда бу кобилият эгаларининг таълим муассасаларида эришаётган натижалари уларнинг имкониятларидан паст курсаткичда эканлигини куриш мумкин.
Ижодийлик мезонларидан бири булган ностандартлик булиб, Е.П.Торрансе ноёб ва оригинал жавоблар мохиятан хар доим хам мос тушавермайди деб таъкидлаган. Купинча тушунчаларнинг мазмунини асосланмаган равишда аралаштириш холати руй беради: ижодий кобилият эса ностандартлик билан бир хил деб каралади, ностандартлик оригиналлик билан, оригиналлик эса синалувчилар гурухидаги ноёб жавоблар билан айнан деб талкин этилади. Ностандартлик оригиналликка нисбатан кенгрок тушунчадир.
МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР
Интеллектуал тестлар шахсдан конвергент тафаккурни талаб килади. Креатив тестлар еса дивергент тафаккурни талаб этади.
Стернберг ва унинг касбдошлари креативликнинг 5 та компонентини ишлаб чикишга муваффак булган.
1. Шахсдаги билимнинг купкирралиги. Кулга киритилган билимлар гоялар куп булишининг асоси хисобланди. Дунёвий билимлар канчалик куп булса, рухиятдаги булимлар хам шунчалик куп булади. Хдётда муаммоларни хал килишда билимлар канчалик куп булса, уни хал килиш шунчалик осон булади.
2. Тасаввурий тафаккур нарса ва ходисаларини янгидан куришга, уларни кайта яратишга ва боглашга имкон беради. Муаммонинг асосий элементини тасаввур килиб, уни узлаштириш ва уни янги боскичга олиб утиш зарур.
3. Таваккалчилик - янги таассуротларни кидириш. Буни икки маънода куриш мумкин, таваккал ва муаммони енгиб утишдаги катъийликда деб куриш мумкин. Бундай хусусиятга эга булган шахслар оркага кайтишдан кура, янги тажрибага эга булишни афзал деб билишади.
4. Ички мотивация мажбурликдан кура шахсда мураккаб масалани ечишда кдзикдш ва коникиш хиссини юзага келтиради. Ижодкор шахс масаланинг муддатини,
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
543
унинг келтирувчи даромадини ва талабгорлари хакида уйламайди. У бутун эътиборини масалани ечишдаги коникиш хисси ва стимулига каратади. (Исаак Нютондан "Сиз бундай мураккаб масалаларни кандай килиб хал килагансиз" деб сурашганда, у "Мен бу муаммо хакида туну кун уйлаб юрганман " деб жавоб берган).
5. Ижодий мухит шахсдаги ижодий гояларни куллаб-кувватлашга ёрдам беради. Хдмкасблар билан ижобий муносабат ва уларни кумаги шахсдаги гояларни камол топишига туртки булади. Лекин шуни таъкидлаб утиш керакки, баъзи тадкикотларда ижтимоий мухитнинг шахсга салбий таъсири холати хам кузатилган. Масалан, америкалик талабаларга иншо ёзиш топшириги берилганда, уларга ёзган иншолари узларининг курсдошлари томонидан текширилиши олдиндан огохлантирилган. Бошка гурухга эса факатгина иншо ёзиш айтилган. Натижаларга кура огохлантирилган гурух иншолари ёмон ёзилган, бу холатда ижтимоий мухитнинг ижодкорликка салбий таъсирини яккол куриш мумкин
Аклий ижодийлик хакида мулохаза юритилганда фикрлашнинг ностандартлиги, унинг мустакиллиги ва "креативлиги" назарда тутилади. Креативликнинг ажратилишига аклнинг анъанавий тестлари ва муаммони ечишнинг муввафакияти уртасида богланиш йуклиги хакидаги маълумот туртки булган. Бу сифат мохиятан акл оркали берилган маълумотларни, куйилган вазифаларни хал килишда тезкор усул ва хар хил йусиндан фойдаланиш кобилиятига богликлигини ифодалайди.
Х,ар кандай масалада ечимга келишнинг куплаб йуллари мавжуд. Аксарият инсонлар кайсидир масалага дуч келишса, бу масала узидан олдин кайси йуллар билан ечим топганига эътибор каратишади ва шуларнинг орасидан узига энг маъкулини танлайдилар. Чунки педагогикамиз бизни узок йиллар давомида шу тарзда тарбиялаган. Вахолангки, хар кандай масаланинг ечимида хар доим шу пайтгача маълум булганидан ташкари яна бошка йуллар хам мавжуд булади. Уларни топиш эса ноодатий фикрлайдиган, уз йулини кидирадиган инсонларгагина насиб этади. Масаланинг ечимида сиз топган янги йул энг макбули булмаслиги мумкин, аммо у сизгагина тегишли эканлиги ва янгилиги билан кадрли булади.
Янги топилган йул бизнесда бу йуналишда ракобатчиларнинг кам булиши билан муваффакиятга етакласа, илм-фанда эса инсоният эришган илмфан сархадларининг кенгайишига хизмат килиши билан кадр топади. Янги усуллар топиш кишидаги фараз килиш кобилияти билан амалга ошади. А.Эйнштейн фараз килиш куникмасини билимдонликнинг энг юкори погонаси деб хисоблаган, фаразсиз янгилик очиш
мумкин эмаслигига ишонган.
February, 2022
Хуш, ёшларни ностандарт фикрлашга ургатиш учун бугунги кун педагогикамизда кандай усул ва воситалардан, методлардан фойдаланиш зарур? Бу борада биз куйидагиларни тавсия киламиз:
1. укитувчининг талабаларга уз фикрлаш тарзини рукач килиб, улардан хам шундай фикрлашни талаб килишдан тийилиши;
2. талабаларга фикр юритиш учун имконият бериш;
3. турли-туман гоя ва фикрларни кабул килиш, укитиш жараёнида мавжуд билимларни ёдлаш ва хотирада саклашдан кура масаланинг мохиятини тушунтиришга эътиборни каратиш;
4. илмий терминлар ва тушунчаларнинг таърифи, конуниятлар ва коидаларни шунчаки ёдлаш эмас, балки уларнинг мазмунини англаш ва мохиятини тушунишга ургу бериш. Бунда унинг мохиятини укувчиларга тушунтиришда муайян таъриф, коида ва конуниятни анализ (тахлил) ва синтез (тавсиф) килиш методи кул келади (она тили предмети буйича бирор машхур таърифни мисол сифатида келтириб тушунтириш керак);
5. дарс машгулотларида укувчиларни хар бир фан, керак булса хар бир мавзу борасида ходиса ва мохиятни, сабаб ва окибатни англашига, фан доирасида ва фанлараро узаро богланиш, муносабат ва мувозанатларни тушунишларига, чогиштириш, солиштириш ва мантикий хулосалар чикаришларига шароитлар яратиш;
6. талабаларда мохиятга етиб келишнинг янги йулларини кидиришга рагбат уйготиш, бунда талабаларга хатога йул куйишлари табиий хол эканлигини ва бундан чучимаслик кераклигини тушунтириш;
7. янгича фикрлар билан талабаларни кулгига колмасликларига ишонтириш;
8. бир нечта масалани бир усулда ечишдан кура бир масалани бир нечта усуллар билан ечишга каратилган методлардан фойдаланиш;
9. талабалардаги ижодий фикрлаш тарзининг хар кандай куринишларини рагбатлантириш;
10. талабаларнинг укув жараёнидаги фаоллигини таъминлаш;
11. хар бир талабанинг танкидий фикр юритишга кодир эканлигига узларида ишонч хиссини уйготиш ва хоказо.
Аслида бу санаб утилган хар бир таклиф укитувчидан изланишни, хар бир дарс машгулотига пухта тайёргарлик куришни талаб этади. Шунинг учун мен укитувчиларга хар бир дарс машгулотини ижодий жараён сифатида карашни ва унга тайёргарлик жараёнида мавжуд усул ва воситалардан фойдаланиш билангина чегараланмасликни, балки шу мавзуни укувчиларга етказишга ёрдам берадиган хар кандай усул, восита ва шакллардан фойдаланишдан
2022
чучимасликларини айтган булар эдим. Демак, ностандарт фикрлаш тарзини барча фаолият турлари каторида дарс машгулотига хам татбик этиш максадга мувофик деган хулосага келиш мумкин.
ХУЛОСА
Хулоса килиб шуни айтишимиз мумкинки, аклий кобилиятларнинг шаклланишида хам ирсиятнинг, хам атроф мухитнинг роли мухим. Инсоннинг дастлабки ривожланинш боскичида ирсий омиллар етакчирок булиб куринади, лекин йиллар давомида, айникса, аклий кобилиятларнинг риволанишига атроф - мухит уз таъсирини курсатиб боради. Унинг кейинги ривожланиши ёки суниб борилиши атроф-мухитга боглик булиб колади. Аклий кобилиятнинг жинсий фарклари мавжуд булиб, аёлларнинг хотираси эркакларникига караганда кучли эканлигини куриш мумкин. Эркакларда эса математик ва фазофий кобилиятлар яхши ривожланганлиги аникланган.
REFERENCES
1. Аметовна, Ю. Т., & Назаровна, К. Х. (2020). Применение интеграции при обучении русскому языку в национальных группах. Суз санъати, (3).
2. Yuldasheva, Т., & Kadirova, K. (2020). Teaching Russian with Innovative Approach. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences,
3. Юлдашева, Т. А. (2021). МЕТОДЫ ИССЛЕДОВАНИЯ В МЕТОДИКЕ ПРЕПОДАВАНИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА. Academic research in educational sciences, 2(2).
4. Ametovna, Y. T. (2021). FEATURES OF THE METHODOLOGY OF TEACHING RUSSIAN AS A FOREIGN UNIVERSITY. International Engineering Journal for Research & Development, 6(ICDSIIL), 3-3.
5. Yuldasheva, T. A. (2020). BOSHLANG 'ICH SINFDA IZOHLI O 'QISH JARAYONINI QO 'LLASH. Science and Education, 1(Special Issue 2)
6. Юлдашева, Т. А. (2021). ВИДЫ КОММУНИКАЦИИ И КОММУНИКАТИВНЫЕ БАРЬЕРЫ В МЕЖКУЛЬТУРНОМ ОБЩЕНИИ СТУДЕНТОВ ИНОЯЗЫЧНЫХ ГРУПП. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(4), 2027-2030.
7. Yuldasheva, T. A., Begimova, A. (2022). The Role of the Constitution of the Republic of Uzbekistan in our Free and Prosperous Life. International Journal Of Multidisciplinary Research In Science, Engineering and Technology, 5(2), 15-22.
8. Ametovna, Y. T. (2021). INTERCULTURAL COMMUNICATION: ESSENCE, OBJECT, HISTORY.
S(7).
February, 2022
Emergent: Journal of Educational Discoveries and Lifelong Learning (EJEDL), 2(05), 109-111.
9. Юлдашева, Т. А., & Калдибекова, К. (2021). АКТИВНЫЕ МЕТОДЫ И ПРИЁМЫ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА В ШКОЛЕ. Academic Research in Educational Sciences, 2(11), 1427-1434.
10. Юлдашева, Т. А., & Очилова, А. (2021). ИННОВАЦИОННЫЕ ПОДХОДЫ К ГРАЖДАНСКОПАТРИОТИЧЕСКОМУ ВОСПИТАНИЮ. Academic Research in Educational Sciences, 2(11), 1443-1447.
11. ЮЛДАШЕВА, Т. А. (2021). ПРЕПОДАВАНИЕ РУССКОГО ЯЗЫКА В ИНОЯЗЫЧНЫХ ГРУППАХ. Экономика и социум, 11(90), 1148-1152.
12. ЮЛДАШЕВА, Т. А. (2021). РУССКИЙ ЯЗЫК В ШКОЛЕ И В ВУЗЕ: ПРОБЛЕМЫ ИЗУЧЕНИЯ И ПРЕПОДАВАНИЯ. Экономика и социум, 9(88), 1015-1021.
13. Юлдашева, Т. (2021). ВИДЫ КЛАСТЕРОВ И ИХ ПРИМЕНЕНИЕ НА УРОКЕ. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(7), 308-314
14. Юлдашева, Т. (2021). СОВРЕМЕННЫЕ ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ОБРАЗОВАНИИ И ИХ ПРИМЕНЕНИЕ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(7), 386-393.
15. ЮЛДАШЕВА, Т. А. (2021). РУССКИЙ ЯЗЫК В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ТРАДИЦИИ И ИННОВАЦИИ В ПРЕПОДАВАНИИ РУССКОГО ЯЗЫКА В НАЦИОНАЛЬНЫХ ГРУППАХ. Academic research in educational sciences 2(CSPI conference 2), 128-132.
16. Юлдашева, Т. А. (2021). Обучение языковой коммуникации на русском языке. Экономика и социум, 3(2), 593-596.
17. Юлдашева, Т. А. (2021). МЕЖКУЛЬТУРНАЯ КОММУНИКАЦИЯ В ВЫСШИХ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ: СОЦИОКУЛЬТУРНЫЙ ПОДХОД. Экономика и социум, 6(2), 849-853.
® о
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
©
О
547