CC BY
85Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences О ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
TIJORAT BANKLARI OMONAT OPERATSIYALARI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISHDA MIJOZLARNI RAQAMLI IDENTIFKATSIYA QILISH TEXNOLOGIYALARINI TADBIQ ETISH ISTIQBOLLARI
Saidova Donoxon Nosirovna O'zbekiston Respublikasi BMA tinglovchisi
Annotatsiya: Mazkur maqolada tijorat banklarining omonat operatsiyalari auditini takomillashtirishda mijozlarni identifikatsiya qilish bo'yicha ilg'or xorij tajribalari o 'rganib chiqilgan. Shu bilan birgalikda, mamlakatimizda tijorat banklari mijozlarni raqamli identifikatsiya qilish tizimini joriy etish bo'yicha taklif va tavsiyalar keltirib o 'tilgan.
Kalit so'zlar: identifikatsiya, autentifikatsiya, FATF, QR kod, depozit, BankID,
KYC
Аннотация: В статье исследуются лучшие мировые практики идентификации клиентов при совершенствовании аудита депозитных операций коммерческих банков. При этом представлены предложения и рекомендации по внедрению цифровых систем идентификации клиентов коммерческих банков в нашей стране.
Ключевые слова: идентификация, аутентификация, ФАТФ, QR код, депозит, BankID, KYC
Abstract: The article examines the world's best practices for identifying clients when improving the audit of deposit operations of commercial banks. At the same time, proposals and recommendations for the implementation of digital systems for identifying customers of commercial banks in our country are presented.
Keywords: identification, authentication, FATF, QR code, deposit, BankID,
KYC
KIRISH
Barchamizga ma'lumki, aholining bankdagi omonat jamg'armalari tijorat banklarining resurs bazasini tashkil etadi. Aholi bank xizmatlarining asosiy iste'molchisidir. Bozor munosabatlariga o'tilgach, aholiga bank xizmatlarining ko'rsatilishini rivojlantirish va takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu boisan, mijozlarning bank depozitlariga bo'lgan ishonchini qozonish va ular uchun barcha qulayliklarni yaratish, shuningdek, xizmatlar turi, sifati va tezkorligini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun tijorat banklari zamonaviy xizmatlarini joriy etishga, yangi texnologiyalardan foydalanishga yanada ko'proq ehtiyoj sezmoqdalar.
Scientific Journal Impact Factor
Xususan bu borada O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoev o'z nutqida "bank tizimini rivojlantirish uchun bu yil keskin choralar ko'rishimiz lozim.
Afsuski, bank tizimi raqamli texnologiyalarni qo'llash, yangi bank mahsulotlarini joriy etish va dasturiy ta'minotlar bo'yicha zamon talablaridan 10-15 yil orqada qolmoqda.
2020 yildan boshlab har bir bankda keng ko'lamli transformatsiya dasturi amalga oshiriladi. Bu borada banklarimizning kapital, resurs bazasi va daromadlarini oshirish alohida e'tiborimiz markazida bo'ladi" [1] deya, ta'kidlab o'tgan edilar.
Mavzu doirasida olib borilgan bir qator adabiyotlar bilan tanishib chiqildi. Ularda tadqiqotchilarning depozit operatsiyalari auditini tashkil etish bilan bog'liq bir qator fikr-mulohazalari bilan tanishib chiqildi.
Xususan, Tixomirovaning (2010) fikriga ko'ra - depozit operatsiyalari auditining asosiy maqsadi bank tomonidan omonatchilar oldida majburiyatlar o'z vaqtida va to'liq ravishda bajariliyotganligini baholash uchun kerak bo'ladi, shuningdek depozit operatsiyalari qonuniyligi hamda buxgalteriya hisobini to'g'ri yuritilayotganini tekshirish uchun zarur.
Muruguvaning (2004) ta'kidlashicha, tijorat banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirishda quyidagi asosiy tushunchalar amal qiladi:
Omonat — talab qilinishi bilanoq yoki to'lovni amalga oshiruvchi shaxs bilan to'lovni oluvchi shaxs yoxud ularning qonuniy vakillari o'rtasida kelishilgan muddatda foizlar yoki ustama haq to'lagan holda yoxud bunday to'lovlarsiz qisman yoki hammasini qaytarib berish sharti bilan topshiriladigan pul summasi;
Bank filiallarida mijozlar bilan bajariladigan omonat operatsiyalarining qonun hujjatlariga va bank ichki siyosatiga muvofiqligini nazorat qilish uchun omonat bo'linmasi tashkil etilishi shart.
Raqamli identifikatsiya sohasidagi FATF tavsiyalariga muvofiq tijorat banklarida depozit operatsiyalari auditini takomillashtirishda mijozlarni an'anaviy identifikatsiya usullaridan voz kechgan holda mijozlarni biometrik ko'rsatkichlariga asosan identifikatsiyalashga o'tish zamon talabi ekanligi ta'kidlangan [2].
Ilmiy ishni amalga oshirishda tijorat banklarining omonat operatsiyalari auditini rivojlantirish bo'yicha olimlar va soha vakillari bilan suhbat, ularning yozma va og'zaki fikr-mulohazalarini tahlil qilish, ekspert baholash, jarayonlarni kuzatish,
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI
TADQIQOT METODOLOGIYaSI
Scientific Journal Impact Factor
iqtisodiy hodisa va jarayonlarga tizimli yondashuv, muallif tajribalari bilan qiyosiy tahlil o'tkazish orqali tegishli yo'nalishlarda xulosa, taklif va tavsiyalar berilgan.
O'zbekiston Respublikasi tijorat banklarida omonat operatsiyalari bank kredit resurslarini shakllantirishning muhim manbalaridan biri bo'lib, uni rivojlantirish zamonaviy bank biznesining ajralmas strategik yo'nalashi sanaladi. Shuni inobatga olgan holda, tijorat banklari omonat operatsiyalarida mijozlarni identifikatsiya qilishdan tortib, omonatlarni masofadan boshqarishga qaratilgan yangi tehnologiyalarni amaliyotga joriy qilmoqdalar.
Hindistonning yagona identifikatori-UID. Hindistonning yagona identifikatori (UID) yoki Aadhaar - bu bir necha turdagi biometrik va biografik ma'lumotlar, shuningdek, rasmiy shaxsiy guvohnomalardan foydalanib, Hindistonning barcha aholisiga raqamli identifikatorni taqdim etish. yoshi va millatidan qat'iy nazar. Hindistonning yagona identifikatsiya idorasi (UIDAI) maxfiylik va xavfsizlikni oshirish uchun Aadhaar raqami bilan bog'langan, ammo ulardan farq qiluvchi "virtual identifikator" raqamini ishlab chiqaradigan m-Aadhaar mobil ilovasini chiqardi. Aadhaar raqami va virtual identifikator ham onlayn tarzda, Aadhaar ma'lumotlar bazasida yoki QR kod yordamida oflayn rejimda tasdiqlanishi mumkin [3].
Hindiston hukumati tomonidan moliyaviy xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish bo'yicha quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilgan:
• Aadhaar UIDAI tizimida ro'yxatdan o'tish jarayonida shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarga moslashuvchan talablar taqdim etiladi, bu ko'plab odamlarda asosiy identifikatsiya hujjatlari bo'lmagan yurisdiksiyalarda aholini to'liq qamrab olish va foydalaniladigan biometrik ma'lumotlarga asoslanadigan betakrorlikni o'rnatish.
• Ro'yxatdan o'tish butun mamlakat bo'ylab vakolatli registrlar ishtirokida (asosan, davlat hukumatlari, markaziy vazirliklar, banklar va davlat idoralari) biometrik ma'lumotlarni yig'ish dasturi va UIDAI tomonidan belgilangan boshqa uskunalardan foydalangan holda amalga oshiriladi.
• Ro'yxatga oluvchilardan ayollar, bolalar, qariyalar, nogironlar, malakasiz va uyushmagan ishchilar, ko'chmanchi qabilalar va doimiy yashash joyisiz qolgan barcha marginal / zaif aholini ro'yxatga olish bo'yicha maxsus choralar ko'rish talab qilinadi.
UIDAI ro'yxatga olish paytida asosiy xususiyatlarni tekshirish uchun shaxsni tasdiqlovchi hujjatlarning har xil turlarini qabul qiladi:
TAHLIL VA NATIJALAR
Oriental Renaissance: Innovative, R VOLUME 1 | ISSUE 4
educational, natural and social sciences 0 ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423
• ism va fotosuratni o'z ichiga olgan 32 turdagi shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar;
• Oilaviy munosabatlarda bo'lganligini tasdiqlovchi 14 turdagi hujjatlar;
• Tug'ilgan kunini ko'rsatadigan 10 turdagi hujjatlar;
• Manzilni ko'rsatgan holda 45 turdagi hujjatlar.1
Agar biron bir shaxsda «e'lon qilingan" shaxsni tasdiqlovchi hujjatlar bo'lmasa, u Aadhaar tizimida ro'yxatdan o'tishi mumkin, agar uning familiyasi oilaviy huquqni tasdiqlovchi hujjatga kiritilgan bo'lsa va ushbu oila boshlig'i Aadhaar tizimida kerakli shaxsiy guvohnoma asosida ro'yxatdan o'tgan bo'lsa - shaxsni tasdiqlovchi hujjat yoki manzilni tasdiqlovchi hujjat - va uni ro'yxatdan o'tkazish paytida oila a'zosini anglatadi. Agar munosabatlarni tasdiqlovchi hujjatlar yoki boshqa zarur hujjatlar bo'lmasa, rezident shaxslarni ro'yxatga olish idorasi yoki mintaqaviy Aadhaar vakolatxonasi tomonidan ro'yxatdan o'tgan va ro'yxatga olish markazida bo'lishi mumkin bo'lgan vakillarni yoki faxriylarni jalb qilishi mumkin.
Identifikatsiyadan foydalanish: Muhimi, 2019 yil iyul oyida Oliy sudning 2018 yil 26 sentyabrdagi qaroriga binoan qabul qilingan Aadhaar sxemasiga o'zgartirishlar kiritish to'g'risidagi qonunga binoan va maxfiylik sababli asl Aadhaar sxemasi to'g'risidagi qonunning ba'zi qoidalarini bekor qilish. - Aadhaar raqami soliq maqsadlari va Hindiston hukumati jamg'armasi tomonidan moliyalashtiriladigan davlat imtiyozlari, grantlari va xizmatlari uchun hali ham talab qilinadi, ammo endi bankda hisob raqamini ochish (yoki mobil telefon raqamini olish) shart emas. Biroq, identifikatsiyaning maqsadlari uchun Aadhaar raqamidan foydalanish qat'iyan ixtiyoriy va mijozning xabardor roziligiga asoslanishi kerak. Tartibga solinadigan sub'ektlar o'z mijozlarining shaxsini quyidagilar asosida tekshirishlari mumkin: Aadhaar raqamini oflayn rejimda tasdiqlash, Pasport yoki markaziy hukumat tomonidan belgilangan boshqa hujjatlar.
Singapur Milliy Raqamli Identifikatsiya Tizimi-NDI. Singapur Milliy Raqamli Identifikatsiya Tizimi (NDI) tarkibida Singapur aholisi va tashkilotlariga hukumat va xususiy sektor bilan raqamli operatsiyalarni qulay va xavfsiz tarzda amalga oshirishga imkon beradigan raqamli identifikatsiya xizmati to'plamini ishlab chiqmoqda. NDI tizimi ochiq kalit infratuzilmasi (PKI) kriptografik himoya texnologiyalariga asoslangan. Xizmatlar 2017 yildan boshlab bosqichma-bosqich ishlab chiqarila boshlandi va 2020 yilga qadar to'liq ishga tushirilishi kutilmoqda [4].
1 https://uidai.gov.in/images/commdoc/valid documents list.pdf).
961
Scientific Journal Impact Factor
Singapur raqamli identifikatsiya tizimining xususiyatlari shundaki, hukumat tomonidan har bir rezidentga xavfsiz tarzda ishlab chiqarilgan va uyali telefonda saqlanadigan shifrlangan raqamli identifikatorni berish uchun milliy sertifikatlashtirish markazi (NCA) tashkil etiladi. Ushbu raqamli identifikatorga ham davlat, ham xususiy kompaniyalar ishonishi mumkin. Maxfiy operatsiyalar, chunki ularning shaxsini aniqlashda ishonchlilik darajasi oshadi. Bu identifikatorni aniqlashning ishonchliligi uchun qatlamli modelga yordam beradi va foydalanuvchilarga ko'proq mashq qilish imkoniyatini beradi
Shvesiyaning eID elektron identifikatsiya platformasi. Shvesiya fuqarolari va aholisi uchun markaziy ma'lumotlar bazasini yuritadigan Shvesiya hukumati raqamli identifikatsiyani davlat va xususiy sheriklik orqali targ'ib qiladi. Hukumat raqamli identifikatsiyalashning yagona arxitekturasini (eID platformasi -Shvesiyaning Connect Texnik Platformasi) ta'minlaydi va xususiy shaxslar, shu jumladan banklar, raqamli identifikatorlarni berish va autentifikatsiya xizmatlarini ko'rsatish orqali raqamli identifikatsiya xizmati ko'rsatuvchi sifatida harakat qilishadi.
eID elektron identifikatsiyalash tizimining asosiy ishtirokchilari integratsiyalashuvga raqamli identifikatsiya xizmatlari ko'rsatuvchi provayderlar ham, tijorat mollari, xizmatlari yoki davlat xizmatlarini onlayn ravishda etkazib beradigan ishonchli tomonlar ham kiradi. Hozirgi vaqtda raqamli identifikatsiya xizmatining to'rtta provayderi mavjud: (1) AB Svenska Pass, (2) BankID, (3) Freja eID i (4) Telia E-identification - Telia jismoniy ro'yxatdan o'tishni (ro'yxatdan o'tkazishni) to'xtatganiga qaramay. shaxslarni elektron identifikatsiyalash maqsadida 2017 yilning kuzida berilgan raqamli identifikatsiya ma'lumotlari ularning amal qilish muddati tugagunga qadar amal qiladi.
Dastlab 2003 yilda ishga tushirilgan va 10 ta Shvesiya banklari konsorsiumi tomonidan boshqariladigan BankID mijozlarga bepul va raqamli identifikatorni taqdim etadi, bu xususiy va davlat sektoridagi operatsiyalarda shaxsni tasdiqlash uchun ishlatilishi mumkin [5]. BankID ni o'z xizmatlari bilan birlashtirmoqchi bo'lgan kompaniyalar BankID tarmog'ining banklari bilan shartnomalar tuzadilar va BankID xizmatlari uchun to'lovlarni amalga oshiradilar va shu tufayli ishtirok etgan banklar daromad olishadi.
O'zbekistonda tijorat banklari uchun raqamli identifikatsiyani ishlab chiqish moliyaviy sohaga xavfsizlik va jismoniy shaxslarni identifikatsiyalashning qulayligini ta'minlaydi. Bundan tashqari, bu tartibga solinadigan sub'ektlarning
XULOSA
Scientific Journal Impact Factor
xarajatlarini kamaytiradi va samaradorligini oshiradi. Shaxsni identifikatsiyalash tizimi "O'z mijozingni bil" (KYC - Know Your Customer) tartibini soddalashtiradi.
O'zbekiston tijorat banklari tizimida mijoz bankka kelgan holda bevosita unga xizmat ko'rsatayotgan xodim tomonidan avtomatlashtirilgan bank tizimiga kiritiladi va bunda inson omili bilan bog'liq xato kamchilikka yo'l qo'yish riski yuqori. Ushbu holatdan hamda FATF talablaridan kelib chiqqan holda ushbu jarayonda yuqori riskni minimallashtirish lozim. Hozirgi kunda mamlakatimiz tijorat banklarida ichki ishlar vazirligining jismoniy shaxslarning pasport ma'lumotlari olingan va undan faqatgina ma'lumot bazasi sifatida foydalanilmoqda. Taklifim ichki ishlar vazirligi ma'lumot bazasini bankning avtomatlashtirilgan mamlakatimiz bank tizimiga integratsiya qilib, har bir mijozga hisob raqam ochilish jarayonida avtomat identifikatsiya, verifikatsiyadan o'tkazilsa, yuqori riskni minimallashtirishga erishiladi. Bunda yangi mijoz bankka kelmasdan turib telefon raqami bo'yicha onlayn hisob raqam ochilishida pasport ma'lumotini kiritadi va barmoq izi bilan tasdiqlaydi hamda identifikatsiyani tasdiqlash videoni tanib olish orqali yuzni aniqlash yordamida amalga oshiriladi. Tekshirish jarayonini yakunlash uchun foydalanuvchi shaxsini tasdiqlovchi hujjat taqdim etadi. Bankning avtomatlashtirilgan bank tizimi esa o'z navbatida barcha ma'lumotni ichki ishlar vazirligi bazasi bilan solishtirib, tekshirib verifikatsiyadan o'tkazadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI(REFERENCES)
1. Murojaat (2017) O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi, Xalq so'zi gazetasining 23 dekabr soni
2. FATF (2020), Guidance on Digital Identity, FATF, Paris, www.fatf-gafi.org/publications/documents/digital-identity- guidance.htm
3. https://uidai.gov.in/images/commdoc/valid documents list.pdf).
4. Всемирный банк. 2017 г. «Принципы идентификации в целях устойчивого развития: к эпохе цифровых технологий». Вашингтон, округ Колумбия: Группа Всемирного банка http://id4d.worldbank.org/principles. Перечень подписавших организаций приводится на сайте.
5. УВКБ ООН «Руководство по управлению регистрацией и определением идентичности» https : //www.unhcr. org/registration-guidancehapter5/re gistration/
