THE IMPORTANCE OF THE EDUCATION OF THE CHILD PUZZLE Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

ГОС 371.036

САЛАМАТ БАЛА ТЭРБИЯСЫНДА ЖУМБАЦЛАРДЬЩ Э^МИЙЕТИ

Г.Б. Бекимбетова1

Аннотация

Бул макалада каракалпак халык педагогикасы тийкарында мектепке ше-кемги дэуирдеги балалардын аклый рауажланыуында жумбаклардын эхмийети хэм оны колланыуынын тэртип-кагыйдалары хаккында айтып етилген. Макалада мектепке шекемги билимлендириу мекемелери тэрбияшылары хэм ата-аналар ушын зэрYP тэрбиялык езгешеликлерин кэлиплестиретугын мэнидеги пикирлер келтирилген.

Таяныш свзлер: халык педагогикасы, сез еркинлиги, жумбак, ойлау, билим, кенликпе, аклый рауажланыу, итибарлылык, креатив.

Адам баласы емир бойы езинин тэрбияга MYTэжлигин сезип жасайды. Сонын ушын да ата-аналар, мектеп мугаллимлери хэм жэмийетшилик тэрепинен оларга бэркулла тэрбиялык тэсир жасалып келинеди [1.3]. Мектепке шекемги жастагы балаларда езин коршаган орталыкка, кубылысларга, этирапындагы инсанларга болган итибар кэлиплесе баслайды. Олардын писхологиялык рауажланыуында сез, сейлеу, пикирлеу, ойлау айрыкша орынды ийелейди. Затлар менен кубылыслардын сырткы кериниси олардын дыккатын езине ^шли тартады. «Балалар Yлкенлердин турмыс тэризи, туйгы сезимлери, ез ара сэубет, карым-катнастын езгешеликлери, езине хэм езгелерге, этирап-орталыкка MYHэсибетлери анык керинисинде орынлауы ушын TYрли ойыншыклардан, сондай-ак, олардын уазыйпасын етеуши нэрселерден де пай-даланылады» [2.36].

Бакша жасындагы балалар тэбиятына тэн болган ^шли зэрYрлик онын хэр нэрсени жаналык сыпатында кериуи, балада билип алыуга болган умтылыстын ^шейип барыуы, баланын рауажланыуында баланын кызыккан нэрсесин MYMкин болганынша теренирек билиуге хэм узак уакыт есте саклауга зерикпеуи, нэтийжесинде балада жокары дэрежедеги интуициянын рауажланыуына тийкар болатугын кэбилет кэлиплесе баслайды.

Бириншиден, себеби бакша жасындагы балаларда турмыс тэжирийбесинин кебейиуи;

Екиншиден, бул дэуирде балалардын сез еркинлиги жаксы рауажланып киятырганлыгы;

Yшиншиден, балалардын ЖYДЭ кеп еркин хэрекетлер кылыу имканиятла-рына ийе болыулары болып табылады.

Белгили рус педагогларынын мийнетлеринде инсаннын бакша жасындагы дэуири сондай дэуир, бул дэуирде балада келеси емиринде кандай характер езгешеликлери пайда болыуын белгилейтугын дэуир болып табыла-ды деп атап еткен.

Бундай уакытта бакша жасындагы балаларга берилетугын тэрбия баланын еркин искерлиги ^шейе баслайтугын дэуири болганлыктан олардын курамалы хэрекетлерин рауажландырыу, эпиуайы гигиена, мэдений хэм мийнет укыплылыкларын пайда етиу, баланын ойлау хэм сейлеу кэбилетлерин рауажландырыу, олардын социаллык, эдеп-икрамлылык, эстетикалык талгамын пайда етиуди рауажландырыу керек болады.

Бала бул дэуирде бала тэрбиясы ушын керек болатугын тэрбия TYри каракалпак халык педагогикасы Yлгилеринен пайдаланыу зэрYрликлери тууылады. Олардан: ертек айтыуга, жанылтпаш тийкарында тилди, сейлеуди

1Бекимбетова Гулбахар Рысбаевна - старший преподаватель, Институт переподготовки и повышения квалификации работников народного образования Республики Каракалпакстан, Узбекистан.

Педагогические науки

рауажландырыуга, жумбаклар айтып, сол жумбаклардын шешимин табыуга куштар болады. Себеби, бул дэуирдеги хэр бир балада хэрекетшенлик хэм Yлкен инсанлар хэрекетине еликлеушиликтин басым болып келиуи, инсанлар хэм предметлер менен байланыста болыу, оларды езлестириу, этираптагы элем ме-нен,олардын жэрдеминде эмелге асырылатугын хэрекетлер, тэрбия процесинде мотивация, баланын кэбилетлеринин рауажланыуы, балада деретиушиликтин есип барыуына, этирапындагы Yлкен жастагы инсанлардын жэрдеми тийка-рында рауажланып барады.

Мине баладагы усындай педагогикалык-психологиялык халатларды есапка алган халда бала тэрбиясы ушын Yлкен эхмийет карататугын тэрбия TYрлеринин бири бул баланын ойлауын рауажланыуында турмыс пенен байла-ныстырып шыныгыулар ислетип барыудын эхмийети жокары болып табылады. Бундай шыныгыуларга каракалпак халык педагогикасынын тийкаргы багдарлары болган жумбакларды киргизсек болады. Мэселен:

Ак сандыгым ашылды,

Ишинен ГYMис шашылды.

Жумбакларды балаларга айтып бериу хэм олардын жууапларын шешиу пайытында балада темендеги халатларды байкауга болады:

• Айтылган объект хэм субъект хаккында кез алдына келтиреди;

• Сол айтылган жумбактын мазмун мэниси келеми хаккында кыял етиуи пайда болады, балада билим хэм кенликпелери рауажланады;

• Жумбактын мазмунында жанлы хэм жансыз хэдийсенин балада кез ал-дына сэулеленеди;

Балага сол айтып жасырылган жумбакка жакын кубылысларды салыстырыу, еликлеулер, сол предметке жакын затларды кез алдын акелтириуи тийкарында балада деретиушилик, этираптагы кубылыслар, инсанлар менен болатугын байланыслар, инсаныйлык сезимлери кэлиплесе бас-лайды.

Мектепке шекемги балаладын аклый жактан рауажланыуына тэсири ^шли болган тэрбия TYри жумбакларды пайдалана отырып тэрбия TYрлерин де итибарга алыумыз керек болады.

Бириншиден, жумбакты хэр дайым балаларга айта бермеуимиз керек. Балалардын руухый жактан зорыгыуы пайытында, оларды кандай да бир объ-ектке багдарлау, олардагы мотивацияны оятыуда кебирек пайдаланылады.

Екиншиден, жумбак айткан уакытта баланын жас езгешеликлери есапка алынады. Себеби, курамалы кыйын жумбаклар баланын ойлау процесинде кыйыншылык туудырыуы тийкарында балада кызыгыушылыктын жогалыуына алып келиуи MYMкин.

Yшиншиден, баланы жумбак шешиуде жалыктырмау хэм жумбакты тез табыуы ушын тэрбияшылар, ата-аналар жэрдем етиуи керек. Жумбакты узак уакыт дауамында балаларга бериу хэм жууап талап етиуге мэжбYрлеуге де бол-майды. Нэтийжеде баланын кыйын курамалы процесс тийкарында балада кыйыншылыктын болыуы, сонын менен бирге жумбакты шеше алмауы, балада бийпэруалылыкты пайда етеди.

Эдетте баланын хэр кандай интеллекттин пайда болыуында, кандай да бир нэрсени салыстырыу, анализ ва синтез кылыудан басланады. Сонын ушын аклый жактан жетилистириуде жумбаклар еситиу хэм оны шешиу аркалы салыстырыу, анализ хэм синтез кылыу тийкарында баланын салыстырыулар, кубылыслар арасындагы езгешелилер хаккында TYCинилер тийкарында балада креативлик кэбилетлердин кэлиплесиуине тийкар салган боламыз. Сонын ушын мектепке шекемги дэуирдеги балалардын ойлауды рауажландырыу процессин-де жумбаклардын эхмийетине итибарлылык каратыу, орны менен колланыу талап етиледи.

Адабиётлар:

1. Пазълов А.К. Тэрбия хаккында ойлар. - Некис: «Билим», 2009, 3-бет.

2. Жумашева Г.Х., Барыбина Н.С. Балалар турмысында халык деретпелери. -Некис: «Каракалпакстан», 1995, 12-17-бетлер.

3. Nishanova Z., Alimova G. Bolalar psixologiyasi va uni o'qitish metodikasi. O'quv qo'llanma. -Toshkent: «O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Adabiyot jamg'armasi nashriyoti», 2006. 36-b.

© G.B. Bekimbetova, 2016

UDC 371.036

THE IMPORTANCE OF THE EDUCATION OF THE CHILD PUZZLE

G.B. Bekimbetova

Abstract. In this article questions of impact on intellectual development of preschool children on the basis of riddles of the Karakalpak national pedagogics, development relationship of parents with tutors of preschool institutions are considered.

Keywords: public pedagogy, freedom of speech, riddles, thought, knowledge, skill, mental development, attention, creative.

© G.B. Bekimbetova, 2016

УДК 371.036

РОЛЬ ЗАГАДКИ В ВОСПИТАНИИ РЕБЕНКА

Г.Б. Бекимбетова

Аннотация. В этой статье рассматриваются вопросы воздействия на умственное развитие дошкольников на основе загадок каракалпакской народной педагогики, развитие взаимоотношений родителей с воспитателями дошкольных учреждений.

Ключевые слова: народная педагогика, свобода слова, загадки, мысль, знание, умение, умственное развитие, внимание, креатив.

© Г.Б. Бекимбетова, 2016