ДӨРЕТИЎШИЛИК СТИЛЬДИҢ ЖАНРЛАРДЫҢ ҚӘЛИПЛЕСИЎИНДЕГИ ОРНЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 82

Д6РЕТИУШИЛИК СТИЛЬДИЦ ЖАНРЛАРДЬЩ ЦЭЛИПЛЕСИУИНДЕГИ ОРНЫ

Т.К.Байниязова1

Annotation

Стиль - лингвистика, искусствотаныу, эстетика, сондай-ак эдебияттаныуда кецнен колланылатугын термин. Жазыушыга тэн болган жеке индивидуалльщ езгешелик онын деретиушилигинде хэркыйлы керинислерде жузеге шыгады. Макалада каракалпак жазыушысы Т.Кайыпбергенов деретиушилигинин миллий роман жанрын кэлиплестириудеги орны мэселеси арнаулы уйренилген.

Таяныш свзлер: каракалпак эдебияты, жазыушы деретиушилиги, каракалпак романы, реалистлик сууретлеу, стиль, шыгарма.

Стиль еки жазыушынын деретиушилик изленислерин параллель алып изертлеулерде хэм жеке жазыушы деретиушилигинин рауажланыу жоллары кез-карасынан да анык козге туседи. Илимпаз В.В.Виноградовтын пикири бойынша жазыушы стилин уйрениуде «оны тарийхый рауажланыуы барысында, хэрекети менен езгерисинде, жанрлык керинис бериудеги турлениулерине итибар бериу керек» [2]. Демек, биз деретиушилик стильдин жанрлардын кэлиплесиуиндеги орны мэселесин каракалпак прозасындагы роман жанры менен байланыста карастырамыз.

Роман уакыяларды кен турде камтып алып сэулелендириу мумкиншилигине бола кеп эсирлик фольклор хэм Европа Ояныу дэуири дэстурлери тийкарында жузеге келген синкретикалык жанр есапланады. Тарийхый жактан алып караганда, бул жанр XVIII эсирге кэлиплесе баслайды, онда жэмийетлик-социаллык, психологиялык, кейин-ала тарийхый багдарлар жузеге келеди. Рус жазыушылары Л.Толстой хэм Ф.Достоевскийдин романларында шеберлик пенен инсаннын кэлб диалектикасын дэуир кез-карасынан ашып бериуи дуньяжузи романларынын XIX эсирден бери карай рауажланыу багдарларын белгилеп берди. Тууыскан халыклар эдебиятында С.Айний, А.Кддырий, С.Сэйфуллин, М.Эуезовлардын деретиушилигинде роман жанрынын ен жаксы улгилери жаратылган.

Миллий эпос, рус хэм Батыс дэстурлерине негизленген каракалпак романынын пайда болыуында буннан алдын деретилген прозалык майда формалар жэне повестьлер жазыушылар ушын тэжирийбе мектеби болды.

Солай етип, роман каракалпак эдебиятында ен дэслеп XX эсир 50-жылларынын екинши ярымында А.Бегимов деретиушилигинде керинди.

Эдебияттаныу терминлеринин русша-езбекше тусиндирме сезлигинде жанрга темендегише аныклама бериледи: «Роман - келемли эпик шыгарма болып, онын тийкаргы езгешелиги инсан емирин путин курамалылыгында хэр тэреплеме хэм толык сэулелендириуден, катнасыушы шахслар тэгдирин сэулелендириуши кеп планлы сюжетке ийе болыудан ибарат» [6]. Роман жанры реалистлик сууретлеуге тийкарланган эпикалык прозанын ен ири хэм ен жокары формасы есапланады.

В.Г.Белинский стиль «инсан дуньятаныуынын ен тупкирине жайгаскан» деген болса, керкемлик изленислер деретиушиликтин барлык тэреплеринде жузеге асады. Биз буны каракалпак жазыушысы Т.Кайыпбергеновтын роман жанрын деретиудеги изленислери мысалында алып карайтугын болсак, усы пикирлердин тастыйыгын кериуимиз мумкин. Т.Кайыпбергенов каракалпак эдебиятына XX эсирдин 50-жылларында поэзия жанры аркалы кирип келип, сонынан езин прозада очерк, гуррин, повестьлер деретиуде сынап керди. Т.Кайыпбергеновтын 1960-жыллары дереткен «Каракалпак кызы» роман-дилогиясы эдебиятшылар тэрепинен жазыушынын табысы ретинде кабылланды. Себеби, жазыушы бул шыгармасы аркалы Орайлык Азия келеминде Шыгыс хаял-кызларынын еркинликке, тенликке, билим алып, ерлер менен тен хукыкта жасауга умтылыу тилеклерин бириншилерден болып кетерип шыгады. Жазыушы шыгармага жакын етмиштеги каракалпак хаял-

1Байниязова Тазагул Кыркбаевна - старший научный сотрудник-исследователь, Каракалпакский научно-исследовательский институт гуманитарных наук Каракалпакского отделения Академии наук Республики Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 8 (21)

кызларыньщ тэгдиринде орын алган уакыяларды негиз етип алган болса, шыгарма сюжетинин рауажланыуы барысында каракалпак кызы ЖумагYлдин характери кем-кемнен кэлиплесип барыуын шебер керсете алды.

Жазыушынын деретиушилик жолындагы есиу эволюциясын дэм уакыяларды CYУPетлеудеги эпикалык кенликке болган умтылысын М.Нурмудамедов былай бадалайды: «„Каракалпак кызы" романы - бул каракалпак даял-кызларынын ауыр емирлик жолы даккындагы тэсирли гYPрин. Автор базы жерлерде психологиялык CYУретлеудин шебери сыпатында ортага шыгады» [4]. Солай етип, реалистлик CYУPетлеуди белгили дэрежеде менгерип алыуы Т.Кайыпбергеновтын келешектеги изленислер багдарын аныклап береди.

Буннан кейинги дэуирлерде Т.Кайыпбергенов XVШ-XIX эсирлердеги каракалпак халкынын етмиш тарийхы уакыяларына курылган кен эпикалык «каракалпак дэстаны» (1979) роман-трилогиясын жазып питкереди. Шыгармада философиялык багыт кYшли болып, жазыушы каракалпак халкынын тэгдириндеги тарийхый уакыяларды эпикалык кенликте трагедиялык планда шешеди.

Илимпаз С.Ахметов жазыушынын тарийхый романлары каракалпак прозасын бэлентликке кетерип, баска халыклар эдебияты менен тенлестиргенин дурыс керсетип еткен еди [1]. Ал, еки эсирлик тарийхый дэуирди камтыуы жагынан бул шыгарманы ККамалов тутас роман-эпопея сыпатында бадалайды [3].

Миллет тэгдири, онын келешеги Т.Кайыпбергеновтын деретиушилигинин тийкарын курайды, буны жазыушынын шыгармаларынын атамалары да керсетип тур. Т.Кайыпбергеновтын деретиушилигине тэн болган усы езгешелик каракалпак романынын философиялык багдар алыуын белгилеп берген еди. Жазыушы деретиушилигинин бир багдары Арал трагедиясы менен тыгыз байланыста болып, онын усындай Yлкен проблематикага курылган «Кездин карашыгы» (1986) романы экологиялык жэне социал-экономикалык мэселелерди ортага кояды. Илимпаз И.втеулиев шыгарманын негизинде турган мэселелерди керсетиу менен бирге жазыушынын нийетин де темендегише дурыс ашып береди: «Жаксылыктын характериндеги адам CYЙсинерлик айрыкшалык - кэтеликлерин дYзетиу, жаксылыкты, дадаллыкты ен жайдырыу менен белгиленеди. <...> Бул ушын пэк дуждан керек болады. „Пэк дуждан элемнин кез-карашыгы, элемнин кез-карашыгын коргау дэр бир инсаннын парызы дэм карызы"». [5]

Солай етип, Т.Кайыпбергеновтын деретиушилик жолы каракалпак романынын жанр сыпатында кэлиплесиуи дэм буннан былай рауажланыуы менен байланыста керинеди. Онын фольклорлык детальлар менен байытылган, кадарман психологиясын тереннен сэулелендириу мумкиншиликлерине ийе Yлкен дэуирди кен келемде CYУретлеУши реалистлик «Каракалпак кызы» (1960-1966) дилогиясы, «Каракалпак дэстаны» (1979) трилогиясы, «Каракалпакнама» (1985), «О вдньядагы атама хатлар» (1992) эссеси, «Кэлбимнин камусы» (2008) эссеси миллий эдебиятты жанрлык жактан байытты. вз гезегинде роман жанры Т.Кайыпбергенов деретиушилигинде кен орын алып, жазыушыны халыкаралык масштабта жакыннан таныта алды. Ол «Каракалпак дэстаны» трилогиясы ушын бурынгы аукам сыйлыгынын, «Каракалпакнама» эссеси ушын халыкаралык Махмуд Кашгарий атындагы, «О дуньядагы атама хатлар» эссеси ушын М.Шолохов атындагы сыйлыкты алыуга миясар болды, Т.Кайыпбергеновтын шыгармалары Киев, Алма-ата, Ташкент, Бишкек дэм баска да калаларда вдньянын тYрли тиллеринде жарык керди.

Солай етип, жазыушы Т.Кайыпбергенов ез деретиушилик жолында дэр бир шыгармага еткен сайын жекке стильлик езгешеликлери айкынласып, шыгармалары идея-тематикалык, жанрлык, керкем-эстетикалык жактан байып барганлыгын керемиз. Бул онын деретиушилик изленислери нэтийжесинде каракалпак прозасынын ири уэкили, романист, каракалпак тарийхынын жылнамашысы дэрежесине ерискенлигин керсетеди.

Жуумаклап айтканда, дэр бир талант ийесинин жекке укыбын, руухый келбетин, деретиушилигиндеги баскаларга усамайтугын езгешеликлерин аныклаудын теориялык дэм практикалык эдмийети Yлкен. Деретиушилик стильдин жанрлардын кэлиплесиуиндеги орны мэселеси келешекте кен камтыулы изертлеу жумысында арнаулы YЙрениУди талап етеди.

Эдебият:

1. Ахметов С. Каракалпак эдебий сыны. Некис: Билим, 1993. - б., 209 б.

2. Виноградов В.В. О языке художественной литературы. М.: ГИХЛ, 1959. - 666 с., с.85-86.

3. Камалов Кэруан басы. Некие: ^арак;алпак;стан, 1982. - 108 б., 82 б.

4. Нурмухамедов М. Современная каракалпакская проза. Нукус: Каракалпакия, 1968. -192с., с.159.

5. втеулиев И. Пэк хуждан - элемниц кез-к;арашыгы. // Эмиудэрья, №12 1988, 94 б.

6. Хотамов Н., Саримсок;ов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-узбекча изохли лугати. Тошкент: Укдгувчи, 1983. - 376 б., 278 б.

© Т.К. Байниязова, 2016

УДК 82

ЗНАЧЕНИЕ ТВОРЧЕСКОГО СТИЛЯ В ФОРМИРОВАНИИ ЖАНРА

Т.К. Байниязова

Аннотация. Стиль - термин, широко используемый в лингвистике, искусствознании, эстетике, а также в литературоведении. Индивидуальная особенность, свойственная писателю, по-разному проявляется в его творчестве. В статье изучается значение творчества каракалпакского писателя Т. Каипбергенова в формировании жанра национального романа

Ключевые слова: каракалпакская литература, творчество писателя, каракалпакский роман, реалистическое изображение, стиль, произведение.

© Т.К. Байниязова, 2016

UDC 82

TO THE VALUE OF CREATIVE STYLE IN THE FORMATION OF THE GENRE

T.K. Bayniyazova

Abstract. Style - a term widely used in linguistics, art criticism, aesthetics, as well as in literary criticism. Individual characteristics peculiar to the writer, variously manifested in his work. This article examines the importance of creativity Karakalpak writer T.Kaipbergenov in shaping national genre of the novel

Keywords: Karakalpak literature, creative writer, Karakalpak novel, realistic image, style, work.

© T.K. Bayniyazova, 2016