CC BY
22
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ,
АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ 10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 94(3) ББК 63.3 (5 Тоц)
АЙЁМИПИРУЗИИ Хасанов Абдуцамол, ТАМАДДУНИ ОРИЁИ д. и. филол., профессор, мудири кафедраи забони тоцикии
ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров (Тоцикистон, Хуцанд)
ЭПОХА ТРИУМФА Хасанов Абдуджамол, д-р. филол. н., профессор,
АРИЙСКОЙ заведующий кафедрой таджикского языка ХГУ им. акад. Б. ЦИВИЛИЗАЦИИ Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
THE EPOCH OF Hasanov Abdujamol, Dr. of Philology, Professor, head of the
ARYAN department of the Tajik language under Khujand State University
CIVILIZATION named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
TRIUMPH E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: иртиботи таъриху фаруанг, уувияти милливу маънави, пояи устувори забону адабиёти форси-тоцики, худшиноси, забони модари, истилоу, пасвандуои калимасоз
Дар мацола муаллиф доир ба нигоудошташавии робитаи таъриху фаруанги ориёитаборон дар замони давлатдории хонадони мухталифи эронитабор, уифз карда шудани уастии маънави ва асолати тамаддуни тоцикон аз уукмронии тоифауои бегона мулоуизарони кардааст. Дар асоси далелуои мушаххаси аз осори гуногунжанри дар замони уукмронии Сомониён гирдомада муаллиф нишон додааст, ки дар даврони салтанати Оли Сомон пояи устувори забону адабиёти форси-тоцики гузошта шуда, он аз уисси баланди худшиноси доштани фарзандони фарзонаи тоцик гувоуи медиуад. Муаллифони осори манзуму мансури садаи Х дар заминаи маводи забони модарии хеш силсилаи калони истилоуе ба вуцуд оварданд, ки он аз тавонманди ин забон дар баёни андешауои илми дарак медод.
Ключевые слова: связь истории и культуры, национальная и духовная самобытность, основа персидско-таджикского языка и литературы, самосознание, родной язык, терминология, словообразовательные суффиксы
Статья посвящена проблемам сохранения связи истории и культуры арийцев в эпоху правления разных иранских династий, защите духовной самобытности и существования таджикской цивилизации от владычества иноземных народов. На основе конкретных аргументов, извлеченных из разножанровых произведений эпохи правления Саманидов, доказывается, что в период царствования Саманидской династии был
заложен прочный фундамент персидско-таджикского языка и литературы, свитедель-ствующий о высоком чувстве самосознания верных сыновей таджиков. Авторы прозаических и поэтических материалов произведений Х столетия на основе материалов своего родного языка создали большой корпус терминов, свидетельствующий о значительном потенциале таджикского языка в изложении научных мыслей
Key words: connection of history and culture, national and spiritual originality, basis ofPersian-
Tajik language and literature, self-consciousness, mother tongue, terminology, wordbuilding, suffixes
The article dwells on the problem ofpreservation of connection between history and culture of Aryans in the epoch of the governance carried out by different Iranian dynasties, defense of spiritual existence and originality of Tajik civilization from the dominance of alien peoples.
Proceeding from concrete arguments extracted from the works of various genres appertaining to the epoch of Samanids' ruling, the author proves that in the period in question there was laid a firm foundation of Persian-Tajik language and literature testifying to a higher sense of self-consciousness displayed by faithful sons of Tajiks. The authors ofprosaic and poetic productions of the X-th century created a big composition of terms based on their mother tongue; the fact being an evidence of significant potential of the Tajik language serving for transposition of scientific cognition.
Дар тули дурударози будубоши тоифахои эронитабор, ба хусус ниёгони точикон аз ахди салтанати Х,ахоманишиён то замони давлатдории Сомониён дар рузгори сиёсиву ичтимой ва мафкуравии эшон тахдввулу табаддули мухталиф ба вукуъ пайваст. Дар чунин даврони басо тулонй махз ба туфайли як силсила омилхо ниёгони точикон тавонистанд, ки иртиботи таъриху фархднги хешро дар замони давлатдории хонадони мухталифи эронитаборон нигох доранд. Аз байни чунин авомили гуногун метавон дуи онро алохида таъкид намуд, ки яке аз онхо давом ёфтани андешаи сиёсии миллй ва дигаре идома пайдо кардани фарханги Ачам махсуб мешавад. Агар омили нахустин боиси табдилёбии давлатдории Сомониён ба сармашки комилиёри аглаби давлатхои дигар гашта бошад, пас махз дар натичаи давомёбии омили дувум бо вучуди аз чониби госибони ачнабие, чун юнонихо, румихо, арабхо борхо ба хок яксон шудани обидахои мухташами фархангй ва тамаддуни оламшумул онхо эхё гардиданд. Агарчи пас аз хучуми аъроб кавмхои ориёитабор исломро пазируфта, забони онро низ чанд муддат муваккатан хамчун забони расмй кабул намуда, ба ин восита се рукни мухимми тамаддун: дин, забон ва алифбои хешро тагйир доданд ва мусулмон гардиданд, вале бар хилофи мардуми кишвархои дигар, мисли Миср, Бобул, Ошур, ки зери фишори ачнабиён хувияти милливу маънавияшонро аз даст дода, араб гардиданд, хастии маънавии худ, асолати тамаддуни хешро аз тасаллуту тачовузи бегона хифз карданд.
Лозим ба тазаккур аст, ки гузаштагони дури халки точик пас аз футухоти аъроб забони барояшон бегонаро барои хондани ^уръон бо тезй ва хушхолона кабул накарданд. Рочеъ ба ин нукта ин чо овардани як навиштаи муаллифи «Таърихи Бухоро»-ро зарур медонем: «^утайба ибни Муслим масчиди чомеъ бино кард андар хисори Бухоро ба соли наваду чахор. Ва он мавзеъ бутхона (буд мар ахли Бухороро. Фармуд,) то хар одина дар он чо чамъ шудандй, чунонки хар одина мунодй фармудй: «Х,ар кй ба намои одина хозир шавад, ду дирам бидихам». Ва мардумони Бухоро ба
аввали ислом дар намоз ^уръон ба порсй хондандй ва арабй натавонистандй омух-тан. Bа чун вакти рукуъ шудй, марде 6удй, ки дар паси эшон бонг задй: Бикунето, накунет. Bа чун сачда хостандй кардан, бонг кардй: Нагуниё' нагунй» (9, 97).
Аз кору пайкори пешохднгону аламбардорони точикон пайдост, ки онх,о дар чах,ондорй тачрибаи ганй андухта, мех,вари сдесат ва низоми давлатдории онх,о дар заминаи гурури миллй, адлу инсоф, чавонмардию одамият, некиву мардумнавозй бушд ëфта буд. Дар ин хусус дар осори алохидаи бархе аз таърихнигорон омадааст, ки «асри X ва бахше аз садаи XI айëми пирузии рух,онияти Ачам, замони нусрат ва сурури халлокияти миллии кавмх,ои ориëй мах,суб мешавад. Дар ин даврони шукух,манд, ки даврони авчи кудрат дар таърихи давлатдории точикон ба шумор меояд, дудмони баландовозаи Сомониëн бо доштани гурури миллй ва таассуби фархднгиву маънавй кохи мух,ташам ва муаззами тамаддуни бузурги хешро бyнëд намуданд, ки бо гузашти разору сад сол хдмоно мучиби хдйрат ва тафохури пасовандон аст» (1, 460).
Садаи Х -ро бардак «асри заррини фархднги эронй» хондаанд, зеро мах,з дар ин даврон осоре ба табъ расидаанд, ки пояи устувори забону адабиëти форсй-точикй ба шумор омада, а^ли адаби даврони баъдй, ки вокеан меъморони сухан мах,суб мешаванд, бино^ои дигари каломи бадеъро бар хдмин асос бyнëд них,одаанд. Дуруст-тар ин аст, ки осори эчоднамудаи онх,о бино хдм набуда, балки тазйину ороиши хдмон кохи сухан аст, ки бушд ва бyнëди онро Фирдавсй барин абармардони сухан гузоштаанд. Ин аст, ки аз мутолиаи осори онх,о «... тарзи тахрири ширинтар аз канд ... ба хубй дидаву фах,мида мешавад» (3, 534). Гузаштагони мо «ин забонро ба макоме расонидаанд, ки метавонад дакщтарин маонй ва латифтарин эх,сосот ва амиктарин афкорро ба фасе^тарин вач^ таъбир ва ба бадеътарин сурату колаб баëн кунад» (12, 397). Дар ин чода забони осори тарчумавии ахди Сомониëн макоми хосса ва мавкеи шоистаеро ишгол менамояд, ки яке аз онх,о «Тарчумаи «Тафсири Табарй» аст. Асари мазкур дар радифи се осори мансури ин даврон, чун «Мукаддимаи «Шохдома» -и Абумансурй, «Тарчумаи «Таърихи Табарй», «Х,удуду-л-олам мина-л-машрик ила-л-магриб» -и мач^улмуаллиф аз чумлаи кадимтарин намуна^ои насри форсии дарй х,исобида шуда, мухдккикон забони онро «форсии дарии содаву латиф» (3,ч.1, 265), «бисëр салису содаву шево» (7, 63), «бех,тарин сармояву гаронмоятарин ганчина ... барои хифзу густариши забони форсй», «фархднги форсии бисëр ганиву решадор дар кишвар^ои форсизабон» (14, 601, 605), «аз ганитарин мутуни форсии кадим аз хдйси луготу таркиботи форсй» (12, 634) ба шумор овардаанд, ки вокеан дуруст аст.
Таърихи ба порсй тарчума гардидани китоби мазкур дар огози он чунин омадааст: <^а ин китоб тафсири бузург аст аз ривояти Мухдммад ибни Ч,арир ат-Табарй, рах,мату-л-лох,и алайх,и, тарчума карда ба забони порсй ва дарии рохд рост. Ин китоб набишта ба забони тозй ва ба аснод^ои дароз буд. Bа биëварданд суи амири саййиди Музаффар Абусоле^ Мансур ибни Нух, ибни Наср ибни Ах,мад ибни Исмоил, рах,мату-л-лох,и алайх,им ачмаъин. Пас душ(х)вор омад бар вай хондани ин китоб ва иборат кардани он ба забони тозй ва чунон хост, ки мар инро тарчума кунад ба порсй. Пас, уламои Мовароуннахрро гирд кард ва ин аз эшон фатво кард, ки «раво бошад, ки мо ин китобро ба забони порсй гардонем». Гуфтанд: «Раво бошад хондан ва набиштани тафсири ^уръон ба порсй мар он касро, ки y тозй надонад. Bа дигар он буд, к-ин забони порсй аз кадим боз донистанд аз рузгори Одам то рузгори Исмоил (а). Х,ама пайгомбарон ва мулукони замин ба порсй сухан гуфтандй...» (11,ч.1, 4).
Ea hh TapuK, uggae 6em a3 6hct Ha^ap a3 y-aMOBy ^yKaxou MoBapoyHHaxp a3 MHHTaKaxou Eyxopo, Ea-x, CaMapKaHg, Hcnu^o6, OaproHa Ba MOHaHgu hhxo 6a Tap^yMau Ta^cupu Ma3Kyp napgoxTaHg.
^ap «Tap^yMau «Ta^cupu Ta6apH» Tetgogu 3uegu Boxaxo 60 hm^oh 3a6oHxou KyxaH e MueHau эpонн 3a6T mygaaHg, kh ohxo gap ocopu gurapu hh gaBpa Ba acpxou MHH6atga 6a Ha3ap HaMepacaHg: Ma3r ^p.6. mazga), $ypyx (>$ypyr), geK ^p.6. daika), öy^HmK (эp. m. winjisk): ... maMmepu A6gyppaxM0H 6ap capu A-h, pa3HÄa-----noxy aHxy, OMag Ba 6a ycTyxoHu cap 6ur3amT Ba 6a Ma3FH cap 6upacug. Ba oh ^o Ma3ruTe 6yg a3 caHr Ba oh ^o HaMO3 Kapg Ba oh ^o hohh geK nyxTaHg...
Eat3e Ka-HMaxo MyBO^uKu Ta-a$$y3H aKe a3 3a6oHxou MueHau mHM0-H-rap6HH эpонн, mhc-h nopTH 6a Kop pa^TaaHg. HyHornu, gap acap Ka-HMau xypyc gap naHg ^oh 6a ryHau xypyx, 3a6T rapgugaacT: ^ap ocmohh naxopyM Myprepo gugaM canegTap a3 o^ 6ap mhco-h xypyxe... H,h6ph-, a-aÄxH-c-ca-OM, ry^T: «Hh xypyx,e caneg acr...» H,yM-a xypyx,OHH 3aMHH obo3h y 6umHaBaHg.
TaBpe kh Mat-yM acT, s-H эpоннн KaguM gap 3a6oHxou mHM0-H-rap6HH эpонн 6a h, Ba-e gap moxau ^aHy6H-rap6H 6a s Mery3apag: mas-meh, kas-keh, winas-winah xros-xroh-.
^ap «Tap^yMau «Ta^cupu Ta6apH» $aKaT gap hk MaBpug maKju xypyc ucTH^oga mygaacT.
^ap xaMOH py3ropu KyxaH gap 6aÄHH 6apxe a3 Mya--H$0HH ocopu xarm nuHgope xyKM^apMO 6yg, kh rye 3a6oHH to^hkh gap HaxycTacpxou MueHa Ba gaBpoHH 6atgH TaHx,o 3a6oHH phbohth TapoHa Ba KuccaBy a^coHa 6ygaacT, Ba-e $ap3aHgoHH $ap30Hau to^hk, kh xhcch 6a-aHgu xygmuHocH gomTaHg, hh ryHa nuHgoppo 6oth- myMopuga, gap hc6oth oh gap 3aMHHau MaBogu 3a6oHH Mogapuu xem cu-cu-aH Ka-OHH ucTH-oxe 6a By^yg OBapgaHg, kh oh a3 TaBOHMaHgu hh 3a6oH gap 6aeHH aHgemaxou hjmh gapaK Megog.
A6ypaÄxoHH EepyHH gap ocopu xyg «aT-Ta$xHM» Ba «KHTo6-yc-caÄgaHa» 6o epuu nacBaHg^OH a-oxugau Ka-HMac03 ucTH-oxoTe, ap3H3rap, ycryp-o6rap, -aBxrap, MaKprap, Tag6uprap, TapuHa, pocTHHa, 6opKaga, coxt; Mya--H$H HOMat-yMH «X,ygygy---o-aM» aHocupu ^yraBHH 6oprox (6aHgap), ry3aprox (ry-yrox), o6rup (Ky-), Mypgo6 (xa-H^), pygHHa, pygKagapo э^оg HaMyg, Mya--H$H «fflyMopHOMa» Ba «aT-Ta$xHM» 6a ^oh hcth-oxxoh pue3HH цамb, map%, 3ap6, ma^cuM hcth-oxoth to^hkhh a3 coxTamygau a$3ydaH (^aMt), KocmaH (Tapx), 3adaH (3ap6), 6axwudaH (TaKcuM)-po 6a Kop 6ypgaaHg (10, 100, 161).
^oh my6^a HecT, kh uggae a3 nyHHH ucTH^oxy MymTaKOT Max,cy.m aHgemau xygu Mya^^H^OHH ocopu Ta3aKKype$Ta Maxcy6 MemaBag.
Coxh6h «a^-A6HHa aH-xaKOHK-y-^ -agBHH» gap 3aMHHau 6at3e KO^a6^OH hcth^ox-co3h (mhc-h ucM+acocu 3aMOHH xo3upau gacTau Ka-OHH hcth-oxpo э^оg HaMyga,
6a hh BocuTa cepMaxcy-HH nyHHH KO-a6xopo gap 3a6oHH HueroHH xem co6ht coxTaaHg.
A-6aTTa, Ky--H Mya--H$OHH ocopu h-mhh axgu CoMOHueH gap Kop6ypgy э^оgн ucTH-oxy MymTaKOT MyHocu6aTH aroHa HagomTaHg, HtHe arap uggae a3 эmон, mhc-h «fflyMopHOMa» hcth-oxoth apa6upo TaHxo 6a Bocurau Ka-HMaxou to^hkh mapx goga, gap aHgemau 6yHeg hcth-oxoth h-mhh ^opcH Ha6omaHg, nac coxh6ohh ocopu gurap 6apo6apu 6a TaBpu gaKHK mapxguxuu hcth-oxoth apa6H 6o Boxaxou to^hkh 603 xaM-naHgu nopcH-TO^HKHH ohxopo ry30mTa, xaTTO roxe gap H^ogau Ma^xyMH 6at3e h-mxo, mhc-h pue3H a3 hcth-oxh ^opcH ucTH^oga MeKyHag. HyHHH xaM Memyg, kh 6at3e ax-H
илми он рузгор, амсоли Абурайхони Берунй бархе аз истилохоти рдазии сyстбyнëди арабии он рузгорро мазаммат мекарданд ва бемаънй мешумориданд (10, 163, 171).
Худшиносии ниëгони мо дар даврони салтанати Сомондан ба дарачае буд, ки онхо андешахои илмии хешро хатто дар колаби назм ифода мекарданд. Далели боризи чунин иддао асаре мавсум ба «Донишнома» аст, ки ба илми тиб бахшида шуда, аз тарафи Х,аким Майсарй таълиф гардидааст. Худи муаллифи асар дар як маврид авло будани баëни андешахояшро ба забони дарй таъкид мекунад: Бигуям тозй, арна порсй нагз Зи уар дар ман бигуям мояву магз. Ва пас гуфтам: «Замини мост Эрон, Ku беш аз мардумонаш порсидон. В-агар тозй кунам, неку набошад, Ku уар касро аз y неру набошад. Дарй гуям-ш, то уар кас бидонад Ва уар кас бар забонаш барбиронад. ^нун пири хирадмандаш бихонад, Хамароуи пизишкй з-y бидонад.» (7, 5) Лозим ба тазаккур аст, ки дар «Донишнома» хонанда дар радифи истилохоти бегонаи ба забони ндагон рох^фта инчунин дастаи калони донишвожахое мавриди истифода карор гирифтаанд, ки решаи сирф эронй дошта, бархе аз онхо то имруз дар забони точикй ва шеваю лахчахои он дар гардиш карор доранд.
Ба ин тарик, муаллифони осори хаттии замони Сомондан хамвора кушиш бар он доштанд, ки забони модарияшон аз осеби даврон бегазанд монад, ба буни дарахти азамати забони порсии дарй газанде нарасад, он ба боди фаромушй наравад, он руз ба руз иктидори нав ба нав пайдо намояд. Махз чунин икдоми дурандешонаи хамин фарзандони фарзонаи миллат буд, ки забони точикй дар даврони баъдии вучуди худ на танхо рушди бештару тавсеа пайдо кард, балки яке аз забонхои тавонои чахон дар инкишофи таркиби лугавии гурухи калони забонхои дугё мусоидат намуд. Ин аст, ки он на факат дар худшиносии точикон, балки дар худшиносонии эшон накша бориз гузошт.
Пайнавишт:
1. Абдуллоев С. Амирони Сомонй. -M.: Шуъбаи чауоруми нашриети уарбй, 1999. - 460с.
2. Бауор, M. Тарцумаи «Таърихи Табарй»//Ёдномаи Табарй. Теурон. 1369. - С. 531-545.
3. Бауор, M. Сабкшиносй ë таърихи татаввури насри форсй. Цилдуои аввал ва дувум. Чопи дувум. Теурон: Интишороти Заввор, 1386-Ц.1 -394 с., Ц.2. - 436 с.
4. Берунй, Абурайуон. Kuтоб-ут-тафуим ли авоил синоат-ут-танцим. Бо тацдиди назар ва таълицоту муцаддимаи тозаи Цалолиддини Хумой. Теурон, 1362 (ба ууруфи арабй). - 740 с.
5. Деухудо, А. Лугатнома. -Теурон, 1337. - Ц.1: С.1-С. 1532; Ц.5: С. 6171- С. 7722.
6. ^рими Kuшоварз. Хазор соли насри порсй. Цилди 1. - Теурон: Созмони китобуои цайбй, 1345.- 314 с.
7. Mайсарй, Хаким. Донишнома. Тауия ва баргардон ба алифбои кириллй Юсуфов А. Теурон, 1366. -130 с.
S. Mууацциц, Mаудй. Тарцумаи «Тафсири Табарй» //Ёдномаи Табарй. Теурон. 1369. -С. 735-753.
9. Наршахй, Абубакр. Таърихи Бухоро. -Душанбе: Пайванд, 2012.
10. Султон, М.%. Ташаккул ва такомули истилоуоти илмии форсй-тоцикй. -Душанбе: Дониш, 2008.
11. Тарцумаи «Тафсири Табари». Тауия, тавзеуот ва таълицоти Н.Ю. Салимов ва дигарон. Цилдуои 1 ва 2. - Хуцанд: Нури маърифат, 2007.- Ц.1. -884 с.; Ц.2. -783 с.
12.Х,окимй, Исмоил. Баррасии адабии ««Тарцумаи ««Тафсири Табари»// Ёдномаи Табари. Теурон. 1369. - С.631-643.
13. Худуд-ул-олам. Тауиякунандаи матн ва муаллифи пешгуфтор Абдуцамол Хасанов. -Душанбе: Бухоро, 2014. - 587с.
14.Цувайни, А. Тарцумаи ««Тафсири Табари» ва таъсири он дар уифзу густариши забони форси//Ёдномаи Табари.. Теурон. 1369. - С.601-608.
Reference Literature:
1. Abdulloyev S. Samanidian Emirs. - M. : The fourth section of the publishing-house of military literature. 1999. - 460 рр.
2. Bahor M. Translation of "The History of Tabari"// Dedicated to the Memory of Tabari. -Tehran, 1369hijra. - pp. 531 - 545.
3. Bahor M. Stylistic Studies or the History of Persian Prose Evolution. V.V. 1 - 2. The 2-nd edition. - Tehran: Zavvorpublishing-house, 1386hijra. V.1 -394pp; V.2 -436pp.
4. Beruni, Aburayhon. The Book of Instructions in the Elements of the Art of Astrology. New recension, commentaries, glossary and introduction by Djaloliddin Humoi. - Tehran, 1362hijra (in Arabic script)
5. Dehkhudo A. Dictionary. - V.1. - Tehran, 1337hijra, - V.5 (ibidem)
6. Karimi Kishovarz. Thousand Years of Persian Prose. V.1. - Tehran, 1345hijra.
7. Maysari Hakim. Donish-Name. Preparation and transposition from Cyrillic by A.Yusufov. -Tehran, 1366hijra.- 740 pp.
8. MuhakkikMahdi. The Translation of "The History of Tabari". Dedicated to the Memory of Tabari. - Tehran, 1369hijra. - pp. 735 - 753.
9. Narshakhi, Abubakr. The History of Bukhara. - Dushanbe: Alliance, 2012.
10. Sulton M.Kh. Formation and Perfection of Persian-Tajik Scientific Terminology. -Dushanbe: Knowledge, 2008.
11. The Translation "Tabari's Commentaries". Preparation, commentaries and glossary by N.Yu. Salimov et alia. V.V. 1- 2. - Khujand: Light of Enlightenment, 2007. V.1 -884pp$ V.2 -783 pp.
12. Hakimi, Ismoil. Literary Exploration of the Translation "Tabari's Commentaries". Dedicated to the Memory of Tabari. - Tehran, 1369hijra. - pp. 631 - 643.
13. Hudud-ul-Olam. Preparation of the text and introduction by Abdujamol Hasanov. -Dushanbe: Bukhara, 2014. - 587pp.
14. Djuvaini A. The Translation "Tabari's Commentaries" and its Sway over Defense and Diffusion of Persian Language. Dedicated to the Memory of Tabari. - Tehran, 1369hijra. -pp. 601 - 608.
