CC BY
212
ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՇԽԱՐՀԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԱՅԵՑԱԿԱՐԳԵՐՈՒՄ
Էդռւարդ Լ. Դաեիեյյան
Քաղաքակրթության ծագման և զարգացման գաղափարը պատմական կատեգորիա է փիլիսոփայական տեսությունների և մեկնությունների ասպարեզում: Քաղաքակրթությանը բնորոշ են հոգևոր-մշակութային, տնտեսական և քաղաքական բաղադրատարրերի ամբողջականությունը և ժամանակագրական հաջորդականությունը։ Ուստի, այդ մասին փիլիսոփայական յուրաքանչյուր պատկերացում կամ սահմանում, կրելով իր ժամանակի կնիքը, իմացաբանական ու տեղեկատվական ընդգրկումով, արդիական հնչեղություն ունի: Եվ այդ կերպ քաղաքակրթության տեսության ուսումնասիրությունն ընթանում է երկու ուղղություններով գիտամշակութաբանական և, աշխարհաքաղաքական նպատակներով' քաղաքագիտական:
Քննարկելով քաղաքակրթություն հասկացության խնդիրը Օսվալդ Շպենգլե-րը (1880-1936) գրել է. «Յուրաքանչյուր Մշակույթ ունի իր սեփական Քաղաքակրթությունը... Քաղաքակրթությունը Մշակույթի անխուսափելի ճակատագիրն է. Քաղաքակրթություններն ամենից արտաքին և արհեստական վիճակներն են, որոնց ընդունակ է զարգացած մարդկության տեսակը... Մշակույթից անցումը Քաղաքակրթության դասական աշխարհի համար ավարտվեց IV դարում, իսկ արևմտյանի XIX դարում...» [1, p. 24-27]:
Առնոլդ Ջ. Թոյնբին (1889-1975) ընդունում էր «քաղաքակրթության ծագումը որպես արարչության մի գործողություն, որն ընդգրկում է փոփոխության պրոցես ժամանակի մեջ», իսկ «մշակութային տարրերը քաղաքակրթության էությունն են» [2, II, p. 1; IV, p. 57]: Քաղաքակրթության զարգացման մասին իր փիլիսոփայական ընկալման հիմքում դնելով «կրոնի վերընթաց շարժումը» նա գրել է. «Եթե կրոնը մարտակառք է, թվում է, թե այն անիվները, որոնց վրա նա բարձրանում է դեպի երկինք, կարող են լինել քաղաքակրթությունների պարբերական վայրէջքները երկրի վրա: Թվում է, թե քաղաքակրթության շարժումը կարող է լինել ցիկլիկ և պարբերական, մինչդեռ կրոնի շարժումը մեկ շարունակական վերընթաց գծով է: Կրոնի վերընթաց շարունակական շարժմանը կարող է ծառայել և խթանել ծնունդ-մահ-ծնունդ ցիկլը» [3, p. 6, 26]։ Իսկ «քաղաքակրթությունները յուրահատուկ զարկերն են ընդ- 11
11
ԷԴաեիելաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
հանուր ռիթմիկ զարկի, որն անցնում է ամբողջ Տիեզերքով» [2, I, p. 205]:
Ըստ Մարկ Բլոկի (1886-1944)' «Մի սերունդը ներկայացնում է հարաբերականորեն միայն մի կարճ փուլ: Ավելի երկարատև փուլերը կոչվում են քաղաքակրթություններ»: Հաշվի առնելով բարձրացող և անկում ապրող քաղաքակրթությունների պատմական ընթացքը' հիմնված ազգագրական, կրոնական, տեխնոլոգիական և այլ առանձնահատկությունների վրա, նա գրել է. «Քաղաքակրթությունների հակաթեզը հստակորեն առաջացավ, հենց որ նկատ-
ռ
վեցին էկզոտիկ երկրների հակադիր գծերը: Կարո ղ է որևէ մեկը ժխտել, որ այսօր գոյություն ունի չինական քաղաքակրթություն, կամ որ այն մեծագույնս տարբերվում է եվրոպականից: Սակայն, նույնիսկ նույն տարածաշրջանում հասարակական համակարգի հիմնական շեշտադրումները կարող են քիչ թե շատ կտրուկ ձևափոխված լինել: Երբ տեղի է ունենում այսպիսի վերափոխություն, մենք ասում ենք, որ մի քաղաքակրթությունը հաջորդում է մյուսին: Երբեմն առկա է արտաքին ցնցում սովորաբար ուղեկցվելով նոր մարդկային տարրերի մուտքով, այնպես, ինչպես տեղի ունեցավ Հռոմեական կայսրության և զարգացած միջնադարի հասարակությունների միջև: Երբեմն, մյուս կողմից, տեղի է ունենում ուղղակի ներքին փոփոխություն: Բոլորը կհամաձայնեն, որ Վերածննդի քաղաքակրթությունն այլևս մերը չէ, չնայած այն փաստին, որ մենք այդպիսի շռայլ ժառանգություն ստացանք դրանից» [4, p. 187-189]:
Քաղաքակրթության մասին առավել ամբողջական բանաձև է սահմանել Վիլ Դյուրանը. «Քաղաքակրթությունը մշակութային ստեղծագործմանը խթանող սոցիալական կարգ է։ Այն բաղկացած է չորս տարրերից տնտեսական ապահովություն, քաղաքական կազմակերպում, բարոյական ավանդույթներ և գիտելիքի ու արվեստների ձգտում: Այն սկսվում է այնտեղ, ուր վերջանում են քաոսը և անապահովությունը: Քանզի, երբ հաղթահարվում է վախը, ապա ազատվում են հետաքրքրասիրությունը և կառուցողականությունը, ու մարդը բնական մղումով անցնում է ճանաչողությանը և բարեկարգությանը» [5, p. 1]:
XVIII դարի լուսավորչական պատմաբանների հայեցակարգի համաձայն, պատմությունը դարձել էր առաջընթաց դեպի մարդու կացության կատարելիության նպատակը երկրի վրա [6, p. 146]: Ինչպես Էդվարդ Գիբոնն է նշել. «Աշխարհի յուրաքանչյուր դարաշրջան ավելացրել և դեռևս ավելացնում է մարդկային ցեղի իրական հարստությունը, երջանկությունը, գիտելիքը և, միգուցե, առաքինությունը» [7, Ch. xxxviii]: Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ի հայտ եկավ պատմության մասին ցիկլիկ տեսության միտում, ինչը Հեգելի երեք քաղաքակրթություններից հանգեցրեց Թոյնբիի քսանմեկ քաղաքակրթություններին [2, I, p. 1]:
Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Ա.Թոյնբին գրել է. «1947թ. Արևմտյան Եվրոպայի ժողովուրդների ճակատագրերը և ապագան, ամբողջությամբ
12
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիեըաե
վերցված, դեռևս անհանգստության առիթ եե աշխարհի համար, քանզի ընդարձակ Եվրասիական մայրցամաքի ծայրամասում այս տարածքի փոքր կտորը Արևմտյան քաղաքակրթության բնօրրանն է, որն այժմ գերակշռում է Երկրի վրա: Արևմտյան Եվրոպայի վայրէջքը, եթե այն իրոք պետք է ընկներ շարունակական քայքայման մեջ, կարող էր, թերևս, այնպես լուրջ լինել քաղաքակրթության հեռանկարների համար, ինչպիսին Հունաստանի վայրէջքն էր մ.թ.ա. վերջին դարում» [3, p. 5-6]:
Քաղաքակրթության գաղափարին փիլիսոփայական մոտեցումը մտածողներին ուղղորդել է դեպի դրա սոցիալական մեկնությունը և մարդկային բնության ճանաչողական ընկալումը համաշխարհային քաղաքակրթության համատեքստում:
Ազատության մասին պատմական ընկալման հիման վրա, Իսայա Բեր-լինը (1909-1997) նշել է. «Լուսավորչության դարաշրջանի փիլիսոփաներն ընդունում էին, որ մարդկային արժեքները կարող են առաջանալ մարդկային բնության մասին փաստերից: Նրանք հավատում էին, որ բոլոր մարդիկ ցանկանում էին միևնույն բաները և, որ դրանք հակադրության մեջ չէին» [8, p. 201]: Իսկ Մ.Բլոկի դիտարկմամբ' «Մարդկային բնության և մարդկային հասարակության մեջ պետք է լինի մշտական հաստատություն, այլապես հենց մարդ և հասարակություն անվանումները դառնում են անիմաստ» [4, p. 42]:
Զիգմունդ Ֆրոյդը մարդ արարածին ավելի շուտ դիտում էր որպես կենսաբանական, քան հասարակական ամբողջություն և փորձում սոցիալական միջավայրին մոտենալ որպես պատմականորեն տրված, այլ ոչ թե մարդու կողմից ստեղծման և փոխակերպման մշտական պրոցեսի մեջ եղած ինչ-որ մի բան: Նա գրել է. «Քաղաքակրթությունը Էրոսին ծառայող մի պրոցես է, որի նպատակն է միավորել առանձին մարդկանց, այնուհետև ընտանիքներին, ցեղերին, ժողովուրդներին և ազգերին մի մեծ' մարդկության միասնության մեջ» [9, p. 69]:
Բնական, տնտեսական ու մարդկային ռեսուրսների զավթմանը և վերաբաշխմանը նպատակամղված նվաճողական քաղաքականությամբ պայմանավորված պատերազմները պարբերաբար հանգեցրել են ավերածություններով և մարդկային հսկայական կորուստներվ ուղեկցվող աշխարհաքաղաքա-կան վերաբաժանումների: Առավելության ձգտող և մեկը մյուսի դեմ պատերազմող կայսրությունների ու պետությունների բարձրացումը, ընդարձակումը և անկումն ուղեկցվել են քաղաքակրթությունների ելևէջներով:
Տարբեր ժամանակներում պետությունների և հասարակությունների միջև, ինչպես նաև նրանց ներսում պարբերաբար տեղի ունեցող ավերիչ պատերազմները և բռնությունները տեսականորեն բավական աղոտ են դարձնում բարբարոսության և քաղաքակրթության բաժանարար գիծը: Վոլտերի (1694-
13
Է.Դաեիեըաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
1778) խոսքն է. «Ես ցանկանում եմ իմանալ այն քայլերը, որոնցով մարդն անցել է բարբարոսությունից դեպի քաղաքակրթություն» և, եզրակացնելով, գրել է. «Եթե դուք ոչինչ մեզ չունեք ասելու, բացի այն բանից, որ մի բարբարոսը
ռ
հաջորդել է մյուսին Օքսոսի և Յաքսարթեսի ափերին, ապա դա ինչ է մեզ համար» [տե ս 2, I, p. 114-115]:
Արևմտյան փիլիսոփայության մեջ Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո եկավ «հոռետեսության» ժամանակաշրջանը, որին հաջորդեց «լիբերալ դեմոկրատիայի» գաղափարախոսությունը: Ֆրենսիս Ֆուկույաման նշել է. «Մեր սեփական փորձը, թվում է թե, մեզ ուսուցանել է, որ ապագան, ավելի քան հավանական է, չի պարունակում նոր աներևակայելի չարիքներ ֆանատիկ դիկտատորություններից և արյունալի ցեղասպանություններից մինչև կյանքի տաղտկալիությունը ժամանակակից սպառողականությամբ, և որ աննախադեպ աղետներ են մեզ սպասում' միջուկային ձմեռից ընդհուպ մինչև համաշխարհային ջերմացումը» [10, p. 3-4; հմմտ. 11, p. 11]։
Քաղաքակրթության ստեղծագործ և կառուցողական տարրերին հակառակ, կործանարար ուժերը մթագնել են մարդկության պատմությունը շրջադարձելով համաշխարհային քաղաքակրթական առաջընթացի գաղափարը և աղետալի հետևանքներ թողնլով համաշխարհային քաղաքակրթության վրա [12]: Արևմտյան մտածողները, Առաջին համաշխարհային պատերազմը համարելով «Եվրոպայի ինքնավստահության նսեմացման մեջ բեկումնային իրադարձություն», մտորում էին «պատմական խոր հոռետեսներ» դառնալու մասին [10, p. 5]։
XIX^ երկրորդ կեսից մինչև 1923թ. Օսմանյան կայսրության զավթած Արևմտյան Հայաստանում և Հայկական Կիլիկիայում հայ ժողովրդի Հայրենիքի մեծագույն մասում ու այլ վայրերում, թուրքերը (սուլթանական և երիտթուրքական կառավարությունները, այնուհետև քեմալականները), սպանելով 2 միլիոն և բռնագաղթի ենթարկելով 800.000 հայերի, պանթուրքական հանցավոր ծրագրով իրագործեցին Հայոց ցեղասպանությունը, որի աղետալի գագաթնակետն էր 1915թ. [13, էջ 130-132; 14, с. 4-5; 15, с. 11]։ «Քաղաքակրթության գլխավոր ուղին 1500 թվականից» հատորում հեղինակները նշել են, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմում «Գերմանիայի կորուստները կազմեցին մոտ 2 միլիոն սպանված, Ռուսաստանի' 1,7 միլիոն, Ֆրանսիայի' 1,3 միլիոն, Ավստրո-Հունգարիայի' 1,1 միլիոն, Բրիտանիայի և նրա կայսրության, համապատասխանաբար' 750,000 և 250,000, Իտալիայի' մոտ 500,000, Թուրքիայի' ավելի քիչ, իսկ ԱՄՆ-ի' 114,000... և առնվազն 1,5 միլիոն հայերի թուրքերը կոտորեցին 1915թ.» [16, p. 788]։ Հայոց ցեղասպանությունը (գենոցիդ) մարդկության և քաղաքակրթության դեմ գործված հանցագործություն է, որի համար պատասխանատվությունը կրում է Թուրքիան [14, с. 24; 15, с.8-10] :
14
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիելաե
Ավելի քան հիեգհազարամյա Հայոց պատմության համալիր մշակութա-բաեակաե հետազոտությունը հիմք է տալիս Հայկական լեռնաշխարհը բնութագրել որպես Հայոց և համաշխարհային քաղաքակրթության բնօրրան: Հայոց քաղաքակրթական զարգացումներում վճռական նշանակություն եե ունեցել Հայաստանի հոգևոր ու մշակութային, տնտեսական և բնական ռեսուրսները, ինչպես եաև Արևելքի և Արևմուտքի միջև զբաղեցրած ռազմավարական դիրքը [17, p. 8; 18, p. 202-227]: Հայաստանի նշանակությունը համաշխարհային քաղաքակրթության պատմության մեջ բարձր եե գեահատել Կալմեե (16721757) (Հայաստանը անվանում է «քաղաքակրթության բնօրրան») [19, p. 162; 20] և Դավիդ Մարշալ Լաեգը' «Հայաստանը քաղաքակրթության բնօրրան» գրքում. «Հին երկիր Հայաստանը գտնվում է բարձր լեռեերում... Միջագետքը իր Շումերի և Բաբելոեի հին քաղաքակրթություններով, Եգիպտոսի հետ միասին, թեպետ սովորաբար, ժամանակակից իմաստով, դիտվում է որպես քաղաքակիրթ կյանքի գլխավոր աղբյուր, Հայաստանը նույնպես իրավունք ունի համարվելու մարդկային մշակույթի բնօրրաններից մեկը: Նախ, Ծեեդոց գրքում ասված է, որ Նոյյան տապանը իջավ Արարատ լեռաե գագաթին, Հայաստանի կենտրոնում: Ենթադրվում է, որ տապանից, Նոյի ժառանգները, և կենդանիների, և թռչունների բոլոր տեսակները բնակեցրին երկիրը: Որևէ կարևորություն, որպես պատմական սկզբնաղբյուրի, տալիս ենք թե ոչ Ծեեդոց գրքին (որը արժևորված է ամբողջ աշխարհում հավատացյալների և աեհա-վատեերի կողմից), ոչ մեկը չի կարող բացառել Նոյյան տապանի մասին դրա խորհրդանշական կարևորությունը: Ավելին, Հայաստանը իրավունք ունի համարվելու հին մետաղամշակության ավելի քան հիեգհազարամյա հնության օջախներից մեկը: Ավելի ուշ Հայաստանը դարձավ առաջին մեծ թագավորությունը, որը հռչակեց քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն և առաջինը մշակեց եկեղեցական ճարտարապետության ոճը, որը նախորդեց մեր սեփական արևմտյան գոթականին» [21, p. 9]: Այս միտքը քաղաքակրթության պատմության մեջ Հայաստանի ներդրման տեղի և դերի ճանաչման վկայությունն է:
Ըստ «Էեմերկարը և Արատտայի տերը» շումերական դյուցազնավեպի (Արատտաե կոչվել է «սուրբ ծեսերի (կամ օրենքների) երկիր» [22]) և Ծեեդոց գրքի հայ էթեո-հոգևոր արմատները սրբագործվել եե Արարատի լեռեերում (Արատտա=Հայկակաե լեռնաշխարհ [23, p. 59-81]: Արարատ լեռաե ոգեղենությունն արտացոլվել է եաև համաշխարհային արվեստի (Ջոզեֆ Թըրեեր, Հովհաննես Այվազովսկի, Ջեյմս Տիսսո, Սալվադոր Դալի) և գրական գործերում: Լորդ Բայրոեը բանաստեղծական ոգեշեչմամբ գրել է. «Ինչ էլ եղել է նրանց (հայերի- է. Դ) ճակատագիրը, իսկ այն դառն էր, ինչ էլ այն լինի ապագայում, նրանց երկիրը պետք է որ ամենից հետաքրքիրը լինի աշխարհում: Եթե Սուրբ
15
Է.Դաեիեըաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
Գիրքը ուղիղ ըմբռնենք, Հայաստանի մեջ էր, որ գտնված էր դրախտը... Հայաստանում էր, որ ջրհեղեղը դադարեց և աղունիկը նստեց» [24, p. 8]:
Հայկական քաղաքակրթությունն իր արմատներով մարդկության քաղաքակրթության բնօրրանում է, և եզակի երևույթ է պատմության մեջ, երբ քաղաքակրթության համաշխարհային և էթնիկական արմատները միևնույն հիմքից են [25, p. 30-56]: Հազարամյակների ընթացքում հայկական քաղաքակրթությունը վերելք է ապրել, ինչպես նաև ծանր կորուստներ կրել:
Հայաստանն ի սկզբանե լինելով լուսապաշտության վկայության կենտրոնում հետագայում դարձավ քրիստոնեական աշխարհի առաջապահը Արևելքում: Հայաստանը մեծ ներդրում ունի մշակույթի համաշխարհային գանձարանում: Ժամանակի ընթացքում Հայաստանը ծանր կորուստներ կրեց երկիրն ավերող արևելյան և արևմտյան նվաճողներից, հատկապես' արևելյան ցեղերի ասպատակություններից:
Սելջուկ-թուրքերը ծագումով քոչվոր ցեղեր էին Կենտրոնական Ասիա-յից: Առնոլդ Թոյնբին գրել է. «Նրանց անվանադիր նախնի Օսմանը... Անատո-լիա (Փոքր Ասիա- Է.Դ.) գլխավորեց թուրք փախստականների անանուն մի ավազակախմբի, որը մարդկային թափթփուկների մի չնչին բեկոր էր ներկայացնում» [2, II, p. 151]: Այսպիսի վայրենի հիմքի վրա առաջացած Օսմանյան սուլթանությունը օտար, խայտաբղետ կազմավորում էր, որը մահացու մագիլներով մխրճվեց նվաճված քաղաքակթական պատմական մեծ ուղի անցած երկրներում: Իսկ ուր քայլում էր թուրք քոչվոր-զավթիչը, երկիրը վերածվում էր անապատի: Վիկտոր Հյուգոն գրել է. «Թուրքերը այստեղով են անցել. ամեն ինչ ավերված և սգավոր է» [26, p. 476]: Մի վանական գրիչ Բյու-զանդական կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի գրավման (1453թ.) մասին գրել է. «Երբեք չի եղել և չի լինի ավելի ահավոր պատահար» [27, p. 1-2]: Վ.Գլադստոնը (1809-1898) նմանապես նշել է. «... ուր էլ հայտնվեին օսմանները, նրանք լայն արյունոտ հետք են թողել ամենուր, և ուր որ հասներ նրանց տիրապետությունը, քաղաքակրթությունը կործանվում, չքանում էր տեսադաշտից» [28, с. 6]:
Ճ1ճդ. վերջին տասնամյակում, Օսմանյան կայսրությունում իրագործված ջարդերի ժամանակաշրջանում, երբ հայերի կրած մարդկային մեծ կորուստների հետ ոչնչացվում էին հայ ազգի ստեղծած քաղաքակրթական արժեքները, Վ.Գլադստոնը, դատապարտելով թուրքերի ոճրագործությունները, 1895թ. արտասանած իր ճառում ասել է. «Ծառայել Հայաստանին նշանակում է ծառայել քաղաքակրթությանը»:
Նույնիսկ դժվարագույն ժամանակներում հայ ստեղծագործական տաղանդը դրսևորվում էր ինչպես հայրենիքում, այնպես էլ արտասահմանում [29]: Լորդ Բրայսը նշել է. «Կրթություն ստացած հայերը, չնայած կրած բոլոր
16
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիեըաե
տառապանքներին, ժամանակակից քաղաքակիրթ աշխարհի հետ համաքայլ եե: Նրանց մեջ կան գիտության և կրթության տեր մասնագետներ, ինչպես նաև նկարիչներ և բանաստեղծներ: Նրանք ցրված են տարբեր երկրներում: Ես հաճախել եմ արևմուտքում' մինչև Կալիֆորնիա հասնող հայկական մեծ գաղթօջախներ, կան նաև մյուսները, որ արևելքում մինչև Ռանգուն են հասնում: Օտարության մեջ հայտնվածներից շատերը կվերադառնային իրենց հին տունը, եթե հնարավորինս նրանց երաշխավորվեր այն ապահովությունը և խաղաղությունը, որը նրանք երբեք չեն ունեցել և երբեք չեն ունենա թուրքերի
ռ
գերիշխանության տակ: Արդյո ք մենք չենք կարող վստահորեն հույս ունենալ, որ Դաշնակից տերությունները պատերազմի վերջում կգտնեն ապահովության միջոց' նրանց տալու այն, ինչը նրանք երկար ժամանակ ցանկացել են և ընդունակ են լավ օգտագործելու համար» [30, Preface]:
Ա.Թոյնբին, բարձր գնահատելով բնիկ հայկական քաղաքակրթության նշանակությունը, 1915թ. նշել է. «Հայերը միգուցե հնագույն հիմնարար քաղաքակիրթ ազգերից են Արևմտյան Ասիայում, և նրանք ներկայումս, անկասկած, ամենից կենսունակն են: Նրանց հայրենիքը Կասպից, Միջերկրական և Սև ծովերի միջև գտնվող բարձր լեռների համակարգ է: Այստեղ հայ գյուղացին ապրել է անհիշելի ժամանակներից ծանր աշխատանքային կյանքով, որը նա վարում էր մինչև այս ծայրագույն աղետի շեմը: Այստեղ հզոր, քաղաքակիրթ Հայկական թագավորությունը աշխարհում առաջին պետությունն էր, որն ընդունեց քրիստոնեությունը որպես ազգային կրոն: Այստեղ Եկեղեցին և ժողովուրդը պահպանել են իրենց ավանդույթները չափազանց կենսունակությամբ ի հակադրություն ամեն կողմից ալիք առ ալիք տեղի ունեցող օտար նվաճման... Հայը ոչ միայն աշխատասեր գյուղացի է, նա ունի արհեստավորի տաղանդ և մտավորականի ձգտումներ: Լեռներում ամենից տագնապալի վիճակում հայտնված գյուղը երբեք հույսը չէր կտրում իր գյուղական դպրոցից, և այս դպրոցները մայրուղիներ էին դեպի ավելի մեծ աշխարհ. Հայը կորցրել է իր բուն երկրի անբաժանելի սեփականությունը. բուն Հայաստանը Վերին Եփրատից արևելք և Տիգրիսից հյուսիս... Հայ ազգի ժամանակ առ ժամանակ կրած տառապանքների գագաթնակետն էր թուրք կառավարողների կազմակերպված, սառնարյուն փորձը մեկընդմիշտ ոչնչացնել նրան աննախադեպ բարբարոսության և ստորության մեթոդներով» [31, p. 17-19; 2, III, p. 18]:
Բրիտանիային և գալիք Խաղաղության կոնֆերանսին (որը տեղի ունեցավ 1919թ. Փարիզում) հասցեագրված ուղերձի հեղինակը Ա.Հակոբյանը, գրելով երիտթուրքերի ցեղասպան և հակաքաղաքակրթական հանցագործությունների մասին, վկայակոչել է դաշնակիցների ԱՄՆ նախագահ Վիլսոնին ուղղված պատասխանում (1917թ. հունվար) արված հայտարարությունը, «որ իրենց նպատակներից մեկն է Եվրոպայից դուրս մղել Օսմանյան կայսրությա-
17
ԷԴաեիելաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
եը որպես որոշակիորեն օտար Արևմտյան քաղաքակրթությանը» [30, ch. III]:
XXI դարի շեմին ամերիկյան լրագրող Ռոբերտ Կապլանը վկայել է հայ քաղաքակրթության ոչնչացման մասին Արևմտյան Հայաստանում, որտեղ ինքը ճանապարհորդել է հասնելով մինչև Տրապիզոն: Նա գրել է, որ Արևմտյան Հայաստանում, բացի պատահական ավերակներից, «հայ քաղաքակրթության ամեն մի հետք ոչնչացված է... » [32, p. 318]:
Բարձր գնահատելով Եկեղեցու դերը քաղաքակրթության համատեքստում Բերտրանդ Ռասելը գրել է. «Եկեղեցին միաժամանակ ներկայացնում էր թե ամբողջություն անցյալի հետ և թե այն, ինչ ամենից քաղաքակիրթն էր ներկայումս» [33, p. xvii.]:
Հայ և համաշխարհային ճարտարապետության գոհարների' բազում մեծարժեք պատմական հուշարձանների շարքում եկեղեցիների ոչնչացումը թուրքերի կողմից հանցագործություն է քաղաքակրթության դեմ, ինչը Հայոց ցեղասպանության' մարդկության դեմ գործած հանցագործության շարունակությունն է [14]: Իսկ Արևելյան Հայաստանում' բնիկ հայկական երկրամասերում' Նախիջևանում, Արցախում և Ուտիքում, խորհրդային ժամանակներից այդ արել են թուրք-«ադրբեջանցիները»: Հայկական մշակույթի ջարդը նրանք շարունակեցին նաև հետխորհրդային ժամանակաշրջանում' 21-րդ դարի սկզբներին Ջուղայի տասնյակ հազարավոր հայկական խաչքարերի վերջին խմբերի ոչնչացումով [34]: Այդ հրեշավոր հանցագործությունները ոչ թե քաղաքակրթությունների կամ մշակույթների բախում են, այլ պանթուրքիզմի մարդատյաց հակահայկական քաղաքականությունից բխող ցեղասպանության շարունակություն մշակույթի դեմ: Արցախի կապակցությամբ բարոնուհի Քերոլայն Քոքսը և պրոֆ. Ջոն Այբները 1993թ. նշել են, որ հայկական հուշարձանների ոչնչացումը «ադրբեջանցիների» կողմից ուղեկցվում էր էթնիկական «զտումով» [35]: Շնորհիվ Արցախի ազատագրական հերոսական հաղթանակի, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության (Արցախի լեռնային մասն ազատագրված հողերով) տարածքում վերականգնվում է հայկական քաղաքակրթության բնականոն կյանքը: Այս պատմական իրադարձությունը վկայում է, որ հայրենի հողը և ազգային մշակութակերտ քաղաքակրթական արժեքները կարիք ունեն զենքով պաշտպանության:
Ազգային-ազատագրական պայքարով ձեռք բերված անկախության և ազգային պետականության վերակերտման կարևոր գաղափարական երաշխիքներից է հայագիտական պատմական ռեսուրսը, որի պաշտպանությունը կարևոր խնդիր է տեղեկատվական անվտանգության համակարգում։
Աշխարհաքաղաքական ներկայիս զարգացումների պայմաններում ավելի քան հրատապ են դարձել «տեղեկատվական և դրա բաղկացուցիչ մասը կազմող հոգևոր անվտանգության խնդիրները, և հոգևոր արժեքների պահպա-
18
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիեըաե
եումը վերածվել է ազգային անվտանգության կարևորագույն խնդրի» [36, էջ 3]: Այս համատեքստում ազգային-քաղաքակրթական անվտանգության գործընթացներին վտանգող տեղեկատվածին սպառնալիքների բացահայտումը և որակումը զգալի չափով պայմանավորված է ազգային շահի խորքային պատկերացումներով և գիտակցումով: Ավելին, «արդի գլոբալացումը պարունակում է գաղափարախոսական, հոգևոր-մշակութային ծավալապաշտության տարրեր», ինչը, իր հերթին «արտացոլում է ներգործող (տեղեկատվական գրոհ իրականացնող- Է.Դ.) երկրի ազգային շահերը և այդպիսով կարող է խաթարել կրավորաբար ենթարկվողի ազգային քաղաքակրթական և տեղեկատվական-հոգևոր անվտանգությունը» [37, էջ 8]: Այսպիսով, հայ ազգային արժեհամա-կարգի հիմնասյան' հազարամյակների խորքից եկող պատմական ժառանգության պահպանումը տեղեկատվական միջոցներով ազգային անվտանգության ապահովման գրավականներից է [38, էջ 6-12]:
Քաղաքակրթական գործընթացներին անդրադառնալիս Ս.Հանթինգտո-նը գրել է. «Քաղաքակրթությունների բախումը կգերակշռի համաշխարհային քաղաքականության մեջ... Քաղաքակրթությունների միջև կոնֆլիկտը կլինի կոնֆլիկտի էվոլյուցիայի ամենից վերջին փուլը ժամանակակից աշխարհում» [39, p. 1]:
Պատմական ենթատեքստից դուրս' քաղաքակրթության ապագայի պարզունակ դիտարկումը կարող է հանգեցնել դրա' որպես լոկ քաղաքական համակարգի մեկնաբանմանը, իսկ քաղաքական համակարգերի բախումը որպես քաղաքակրթությունների բախում: Օրինակ, սառը պատերազմը «երկու հակադիր (կոմունիստական և կապիտալիստական) համակարգերի միջև գաղափարական, աշխարհաքաղաքական պատերազմ էր» [40, p. 73], այլ ոչ թե պայքար «կոմունիստական» և «կապիտալիստական» քաղաքակրթությունների միջև:
Իրենց ստեղծագործ ներուժով մշակույթները շփման հնարավորություն ունեն կամրջելու քաղաքակրթությունները որպես դրանց գլխավոր բաղադրամասեր: Ի.Բերլինը նշել է. «Լուսավորչության ռացիոնալիզմը ենթադրում էր, որ արժեքների միջև տեղի ունեցող բախումները թերի կրթության կամ անարդարության ժառանգություն էին, և կարող էին վերացվել իրատես բարեփոխումներով, անհատներին ուսուցանելով հավատալու, որ իրենց անհատական շահերը կարող են լրիվ իրականացվել աշխատելով բացարձակապես ընդհանուր բարեկեցության համար» [8, p. 202]:
Կարելի է խոսել մշակույթների և քաղաքակրթությունների միջև մրցակցության և փոխազդեցության մասին պայմանավորված մշակույթների արժե-քային բազմազանությամբ: Ազգը մշակույթով է ներկայանում աշխարհին, միևնույն ժամանակ' մշակույթի շարունակականությունը պայմանավորված է
19
Է.Դաեիեըաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ազգային ավանդույթների պահպաեմամբ:
Արդի քաղաքագիտական մոտեցումներում ավանդույթների խնդիրը հայտնվել է լիբերալ դեմոկրատիայի քարոզչության ոլորտում: Համաձայն Ֆ.Ֆուկույամայի «Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում ամբողջ աշխարհում ծագեց հիասքանչ փոխհամաձայնություն լիբերալ դեմոկրատիայի որպես կառավարման համակարգի, օրինականության մասին, քանզի այն պարտության մատնեց այնպիսի հակադիր գաղափարախոսությունների, ինչ-պիսին են ժառանգական միապետությունը, ֆաշիզմը և բոլորովին վերջերս կոմունիզմը... Լիբերալ դեմոկրատիան կարող է լինել «մարդկության գաղափարական զարգացման վերջնակետը» և «մարդկային կառավարման վերջնական ձևը» և, որպես այդպիսին կազմել է «պատմության վերջը»: Այսինքն մինչ կառավարման նախկին ձևերը բնութագրվում էին լուրջ արատներով և իրենց հնարավոր կործանմանը տանող անիրատեսությամբ, լիբերալ դեմոկրատիան հնարավորինս ազատ էր այդպիսի հիմնարար ներքին հակասություններից. Սակայն, ժամանակին, այս խնդիրներն ավելի շուտ հետևանք էին երկվորյակ սկզբունքների ազատության և հավասարության թերի ներդրման, քան հենց այդ սկզբունքներում եղած թերությունների» [10, p. xi]:
Ֆ.Ֆուկույաման իր հայեցակարգում բաղարկել է Կանտի («Աշխարհի պատմությունը ոչ այլ ինչ է, քան ազատության գիտակցման առաջընթաց») [41, p. 11-26] և Հեգելի («Արևելյան ազգերը գիտեին, որ մեկն է ազատ, իսկ, ըստ հունական և հռոմեական աշխարհի ոմանք են ազատ, մինչդեռ մենք գիտենք, որ բոլոր մարդիկ բացարձակապես ազատ են») [42, p. 19] տեսակետները: Միևնույն ժամանակ, Ֆ.Ֆուկույաման նշում է, որ «Հեգելին հաճախ մեղադրում էին որպես պետության և դրա հեղինակության երկրպագողի և, դրանով իսկ լիբերալիզմի և դեմոկրատիայի նկատմամբ թշնամի լինելու մեջ» [10, p. 60]:
Լիբերալ դեմոկրատիայի գաղափարը ներկայացվում է որպես սոցիալական և ինստիտուցիոնալ թերությունների դեմ ամենակարող դեղամիջոց, որին հաջորդելու է տարբեր երկրների քաղաքական և մշակութային համակարգերի «համահարթեցումը» և դրանց տնտեսությունների ենթակայությունը կենտրոնացված տրանսնացիոնալ համակարգին: Ֆ.Ֆուկույաման գրել է, որ «պատմությունը որպես միակ, հաջորդաբար շարունակվող, էվոլյուցիոն պրոցես»,
ռ
եկել է իր ավարտին, քանզի «կա իմաստ նորից խոսելու մարդկության կապակցված և ուղղորդված Պատմության մասին, որն ի վերջո մարդկության մեծ մասին կտանի դեպի լիբերալ դեմոկրատիա: Պատասխանը, որին ես հանգում եմ' այո է, երկու տարբեր պատճառներով: Մեկը կապված է տնտեսության հետ, իսկ մյուսը այն բանի, ինչը կոչվում է «պայքար ճանաչման համար» [10, p. xii]:
Պատմականորեն ժողովրդավարությունը ' դեմոկրատիան, հասարակու-
20
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիելաե
թյաե բնականոն զարգացման արդյունք էր և բնորոշ էր նահապետական ժամանակներից առաջացած պետականությանը որպես ցեղի ավագանուց սերած կառավարման համակարգին զուգահեռ ժողովրդի մասնակցություն' ժողով, որը ժողովվում էր երկրի համար կարևոր հարցերի շուրջ խորհրդակցելու և որոշումների ընդունմանը մասնակցելու համար: Հայկական լեռնաշխարհի տեղաբնիկ հայ ազգի միջավայրում այդ մարմինը հնագույն ժամանակներից եղել է Աշխարհաժողովը, որի ավանդական հավաքատեղին դարձել էր սրբազան Նպատ լեռան լանջերից տարածվող Ձիրավի դաշտը, Արածանի գետի (Արևելյան Եփրատ) վերին հոսանքի շրջանում:
Դասական իմաստով դեմոկրատիայի գաղափարը Եվրոպայում հայտնի է հին Հունաստանի ժամանակներից (Ք.ծ.ա. V-IV^.), որպես որոշ հունական քաղաք-պետություններում գոյություն ունեցած կառավարման ձև, ինչը տեսականորեն իր արտահայտությունն է ստացել հին հունական փիլիսոփաների երկերում [33, p. 114, 189-190]:
Արդի դեմոկրատիայի միջոցները խաղաղ քաղաքական և հասարակական զարգացումների հնարավորություններ են ստեղծում: Սակայն, ինչպես նշում է Ֆ.Ֆուկույաման, նույնիսկ «այսօրվա կայուն դեմոկրատիաները, ինչ-պիսին են ԱՄՆ-ը, Ֆրանսիան կամ Շվեյցարիան, զուրկ չէին անարդարությունից կամ լուրջ սոցիալական խնդիրներից» [10, p. xi]: Այդպիսի այլափոխությունների առիթով կիրառելի է Շպենգլերի դրույթը, որ «Դեմոկրատիան փողի ավարտուն հավասարեցումն է քաղաքական իշխանությանը» [1, ch. XX; 43, p. 59]։ Միևնույն ժամանակ, Շպենգլերը, ներկայացնելով քաղաքակրթության ձևավորման վերջին փուլի մասին գաղափարը, իր ժամանակաշրջանի առումով գրել է. «Փողը նույնպես սկսել է կորցնել իր իշխանությունը, քանզի մոտիկ է վերջին' փողի և արյան միջև կոնֆլիկտը, որում Քաղաքակրթությունը ստանում է իր վերջնական ձևը... Փողը տապալված և չեղյալ է համարվել արյան կողմից» [1, ch. 21]:
Ընդունելով տեխնոլոգիան որպես աշխարհի ապագա լիբերալ-դեմոկրա-տական կարգի անկյունաքար Ֆ.Ֆուկույաման գրել է. «Տեխնոլոգիան հարստության անսահման կուտակման հնարավորություն է ընձեռում, դրանով մարդկային ցանկությունների ընդլայնվող պահանջների բավարարում: Այս գործընթացն ապահովում է բոլոր հասարակությունների հարաճուն միատար-րացում, անկախ նրանց պատմական ծագման կամ մշակութային ժառանգության»: Այնուհետև շարադրանքը հնչում է ինչպես նոր «լիբերալ աշխարհի» «դոկտրին». «Բոլոր երկրները, որոնք տնտեսական մոդեռնիզացիա են ապրում, պետք է հարաճուն կերպով նմանվեն մեկը մյուսին: Նրանք պետք է միավորվեն ազգովի' կենտրոնացված պետության հիման վրա, ուրբանիզացվեն, փոխարինեն սոցիալական կազմակերպության, այսինքն ցեղի, մարդկային
21
Է.Դաեիեըաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
խմբի և ընտանիքի ավանդական ձևերը տնտեսապես ավելի ռացիոնալ ձևերով հիմնված գործնականության և էֆեկտիվության վրա, և իրենց քաղաքացիներին ապահովեն համընդհանուր կրթությամբ» [10, p. xv]:
Քննարկելով Ֆ.Ֆուկույամայի գաղափարները դեմոկրատիայի մասին Վլադիմիր Մոզը գրել է. «Հակասությունն այն է, որ մինչ դեմոկրատիան հպարտանում է անհատների միջև խաղաղության և եղբայրության իր ոգով, դեպի դեմոկրատիան տանող արահետը թե ազգերի միջև և թե նրանց ներսում իրականում ներառում է անհատական և ազգային կյանքի աննախադեպ ավերում... քիչ է խոսվել այն մասին, թե ինչպես ազգայնականությունը պաշտպանում է ազգերը, մշակույթները և մարդկանց ոչնչացումից (օրինակ, այն պաշտ-պանեց Արևելյան Եվրոպայի Ուղղափառ ժողովուրդներին ոչնչացումից թուրքական լծի տակ)» [44, ch. 10]։
Ֆ.Ֆուկույաման, համադրելով «թյումոս»-ի («հոգի, ոգի, որպես կյանքի սկզբունք, զգացում և միտք») [45, p. 810] մեկնությունը ըստ Պլատոնի (հոգի = բանական մաս + ցանկության մաս (էրոս) + «թյումոս» («ճանաչման ձգտումը») Հեգելի «պայքար հանուն ճանաչման» դրույթի (ինչն «այնքան հին է, որքան արևմտյան քաղաքական փիլիսոփայությունը») հետ, գրել է, որ լիբերալ դեմոկրատիայի համակցված ուսմունքը «գլխավորապես առաջանում է թյումոս֊ից' հոգու այն մասից, որը ճանաչում է պահանջում... Կենսամակարդակի աճի հետ մեկտեղ, քանի որ բնակչությունը դառնում է ավելի կոսմոպոլիտ և կրթված, իսկ հասարակությունը' որպես ամբողջություն, ավելի հավասարակշռված, մարդիկ սկսում են պահանջել ոչ միայն ավելի շատ հարստություն, այլև իրենց կարգավիճակի ճանաչում» [10, p. xvi- xviii]:
Ուրեմն, «թյումոտիկ հպարտությունը» ներկայացվում է որպես անհատների շարժիչ ուժ դեպի դեմոկրատական կառավարումը: Եթե «ճանաչման ձգտումը» ներկայացվելով որպես պատմության շարժիչ ուժ, մշակութային, կրոնական, աշխատանքային, ազգայնական և պատերազմական ոլորտներին պատկանող շատ երևույթներ վերիմաստավորվում են, քանզի, ըստ Ֆ.Ֆու-կույամայի, «կրոնական հավատացյալը, օրինակ ձգտում է իր աստվածների կամ պաշտամունքային արարողությունների ճանաչմանը, մինչդեռ ազգայնականը պահանջում է իրեն հատուկ լեզվական, մշակութային կամ էթնիկական խմբի ճանաչում: Ճանաչման այս երկու ձևերը պակաս ռացիոնալ են, քան լիբերալ պետության համընդհանուր ճանաչումը, քանի որ դրանք հիմնված են հոգևորի և աշխարհիկի միջև եղած կամայական տարբերակումների վրա: Այս պատճառով, ազգայնականությունը և ժողովրդի համալիր կամ էթիկական սովորույթները և ավանդույթները (ավելի լայն իմաստով «մշակույթը») ավանդաբար մեկնաբանվել են որպես խոչընդոտներ հաջող դեմոկրատական քաղաքական կառույցների և ազատ շուկայական տնտեսության հաստատման
22
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիեըաե
ճանապարհին» [10, p. xix]:
Այսպիսի մոտեցմամբ ազգայիե-մշակութայիե առաեձեահատկություե-եերը դիտարկվում եե որպես դեմոկրատակաե արժեքեերի շրջաեակում հասարակություեեերի կառուցվածքայիե զարգացումեերի խոչըեդոտեեր, կամ էլ' բախմաե եեթակա տարրեր: Մտածողությաե այս ուղղություեը քաղաքա-կրթություեեերի բախմաե տեսությամբ հաեդերձ, բովաեդակությամբ պարտա-դրող բեույթ ուեի' շեղվելով իրակաե դեմոկրատիայի գաղափարից: Ըետրյալ բարգավաճմաե մասիե գաղափարի հաեդեպ այսպիսի մեթոդաբաեակաե մոտեցմաե ակուեքեերում եշմարվում է Փիլոե Ալեքսաեդրիացու (կամ Եբրայեցու) (Ք.ծ.ա. 20-մ.թ. 50թթ.) պեդումը. «Ես հավատում եմ, որ յուրաքաեչյուր ազգ կթողեի իր ուրույե ճաեապարհը, և դեե եետելով իրեեց եախեիեերի սովորույթեերը, կդառեաե միայե մեր օրեեքեերը պատվելուե: Քաեի որ, երբ վերջիեեերիս փայլի պայծառություեը ուղեկցվի ազգայիե բարգավաճումով, այե կխամրեցեի մյուսեերի լույսը, իեչպես ծագած արեգակե է խամրեցեում աստղերիե» [46, Il.vii. 44]:
Որոշ ժամաեակակից փիլիսոփայակաե տեսություեեեր արտացոլում եե տարբեր մոտեցումեեր համաշխարհայիե քաղաքակրթակաե զարգացումեե-րիե: Դեմոկրատիաե երբեմե «արտահաեվելով» «կայուե դեմոկրատիաեերի» երկրեերից' դարձել է գայթակղությաե վեմ միջպետակաե հարաբերություեեե-րում: Միտում կա վերահսկել, գաղափարապես ապազգայեացեել և եույեիսկ սպառեալ երաեով: Դեմոկրատիայի գաղափարը, ծառայեցվելով ծավալա-պաշտ քաղաքակաե համակարգերի քարոզչությաեը, տեղեկատվածիե վտաեգեերի ցաեցում խեղաթյուրվում է և օգտագործվում տեղեկատվակաե պատերազմեերում:
Միևեույե ժամաեակ, ի հայտ եկաե հոռետեսակաե ուսմուեքեեր «հակա-փիլիսոփայություեից» միեչև «փիլիսոփայություեը մահացած է» [47], իեչպես եաև պատմություեեերը և պատմիչեերիե «ապամիստիկացեող»' պատմությաե հիմեակաե բաղկացուցիչ տարրերից «զտող» մետապատմություե [48, p. xii]: Այեիեչ, իրակաեում բացառվում է պատմությաե բաղկացուցիչ որևէ մասի աետեսումը, քաեզի մշակութակերտ արժեքեերի հիմաե վրա բարձրացող աշխարհայացքի ձևավորմաե ուղիեերը դիտելով Դավիթ Աեհաղթի սահմաե-մաե («Իմաստասիրութիւե դիտաւորութիւե ուեի զհոգիս մարդկաե զարդարել») [49, էջ 118] լույսի տակ, պատմություեը, եերառյալ աեդրաեցակաե (տրաեսցե-դեետալ) ըեկալումեերը, եերկայաեում է ամբողջությաե մեջ' աշխարհա-ճաեաչողությաե փիլիսոփայակաե գիտելիքեերի համակարգում [50, էջ 183]:
Հետևյալ պեդումը հեչում է որպես ավաեդակաե արժեքեերի մերժում. «Հակափիլիսոփայություեը բացի իրեեից ոչեչի չի հավատում' ո'չ Աստծուե, ոչ երկրիե, ո'չ էլ ծեողիե» [51, p. 1]: Այս պեդմաեը հակառակ, «մերժողակա-
23
ԷԴաեիելաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
նությունը իրատեսի պատասխանն է իդեալիզմին: Սա մի տեսակետ է, ըստ որի, ավանդական արժեքները և հավատամքները անհիմն են և, որ գոյությունը անիմաստ է... Մինչդեռ, մերժողականությունը, հասարակագիտորեն, առանց արժեքների մշակույթ է, հիմնավորապես' կյանք է առանց հոգու» [46]:
Ի պատասխան «հակափիլիսոփայության» հետևորդների և «փիլիսոփայության մահը» կանխագուշակողների, նշվել է. «Այո', բարբարոսության ալիք և վատ փիլիսոփայության պոռթկում, սակայն երբեք փիլիսոփայության լրիվ վերջ մինչ մարդ արարծը չի կորցնի իր հնարամտությունը, հետաքրքրասիրությունը, անհանգստությունները, հակասությունները և հույսերը» [52]:
Քաղաքակրթությունների բախման մասին Հանթինգտոնի տեսությունը հիմնված է «քաղաքակրթության՝ որպես մշակութային ամբողջություն, գաղափարի վրա. արաբները, չինացիները և արևմտյան ժողովուրդները, այնուամենայնիվ, մաս չեն որևէ ավելի լայն մշակութային ամբողջության: Նրանք կազմում են քաղաքակրթություններ: Քաղաքակրթությունը, այսպիսով, մարդկանց բարձրագույն մշակութային խմբավորում է և մշակութային ինքնության ամենից ընդարձակ մակարդակը...» [39, p. 2.]: Հեղինակը քաղաքակրթությունը բնութագրել է մշակութային ինքնության թե' «ընդհանուր օբյեկտիվ տարրերի, ինչպիսիք են լեզուն, պատմությունը, կրոնը, սովորույթները, հաստատությունները, թե' մարդկանց սուբյեկտիվ ինքնության տեսանկյունից: Քաղաքակրթական ինքնությունը ավելի ու ավելի կարևոր կդառնա ապագայում. աշխարհը մեծ մասամբ կձևավորվի յոթ կամ ութ գլխավոր քաղաքակրթությունների միջև ընթացող փոխներգործությամբ. Ապագայի ամենից կարևոր կոնֆլիկտները կծագեն այս քաղաքակրթությունները միմյանցից բաժանող մշակութային խզումներին զուգընթաց» [39, p. 3]:
Մշակութային-քաղաքակրթական երևույթների բնականոն՝ առանց բախումների զարգացումների մասին ընկալումը մեթոդաբանորեն հիմնված է քաղաքակրթությունների երկխոսության ուղիների վերհանման հետազոտության վրա: Տարբեր քաղաքակրթությունների միջև տեղի ունեցող փոխազդեցությունների դրույթի տեսանկյունից անդրադառնալով մշակույթների և քաղաքակրթությունների տեղական առանձնահատկություններին, որպես անցումային երևույթ է դիտարկվել «քաղաքակրթության վերահսկվող զարգացումը իբրև մարդկության ինքնապահպանման նախադրյալ» [53, p. 73]։ Միջ-քաղաքակրթական երկխոսության անկյունաքարը համարելով պատմական ճշմարտությունը 4.Յակունինը գրել է. «Մարդկային հանրությունները մշտապես զարգացող ինքնություններ են' գտնվելով անընդհատ շարժման մեջ։ Նրանց զարգացումների փիլիսոփայությունը պայմանավորված է պատմական պայմաններով, որոնց ազդեցությամբ նրանք ձևավորվել են։ Տարբեր ժամանակաշրջաններում այս գործընթացը տարբեր կողմերով է դրսևորվում, և այն ոչ
24
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիեըաե
միշտ է ուղիղ, կամ ավելին' ոչ միշտ կաեխատեսելի... Ժողովուրդեերիե և ազգերին միմյանց մոտեցեելու միջքաղաքակրթակաե երկխոսությաե դերի և տեղի մասիե քեեարկումեերի ըեթացքում թվում է թե խելամիտ կլիեեր դրված եպատակեերիե մոտեեալ և դրաեց հասեելու միջոցեերը ըետրել...' հետևելով պատմակաե ճշմարտությաեը, առաեց խախտելու ըեդհաեուրի և աեհատա-կաեի միասեություեը» [54, p. 141]:
Ըստ երկխոսակաե սկզբուեքի, «Մշակույթեերի համաշխարհայիե էվոլյուցիայում կրկեվող թեմաե այե է, որ ամբողջ պատմություեը պայքար էր... մարդու եսակեետրոե կարծիքի և հայտեվող երկխոսակաե մարդ արարածի միջև» [55]:
Այսպիսով, «մշակույթեերի երկխոսությաե» միջոցով աեկախ ազգերի միջև մշակված համագործակցությաե համաշխարհայիե համակարգը դիտվում է «ոչ միայե կարևոր, այլ եաև հրատապ. Մշակույթեերի երկխոսությաե առարկաե մշակույթե է տերմիեի ամեեալայե ըեդգրկմամբ: Այե, իեչ ճշմարիտ է որպես ամբողջություե' մշակույթի ցաեկացած մասում, պետք է եաև բացա-հայտորեե ճշմարիտ լիեի դրա յուրաքաեչյուր եեթաբաժեում» [56]:
Բարձր քաղաքակրթակաե արժեհամակարգ ուեեցող հասարակություե-եերիե բեորոշ եե գիտամշակութայիե լայե շփումեերը: Խոր արմատեերով մշակույթեերե այդ զարգացումեերում չեե բախվում (կամ կլաեվում), այլ փոխհարստաեալով' եերդրում եե կատարում համաշխարհայիե մշակույթի գաեձարաեը: Այսպիսի երևույթի դասակաե օրիեակ է հայկակաե «Ոսկեդա-րյաե գրակաեությաե» (V դար) իեքեուրույե և թարգմաեակաե գրակաե ժա-ռաեգություեը: Հայ թարգմաեիչեերի ջաեքերի շեորհիվ հայ ըեթերցողը մայրե-եի լեզվով կարող է կարդալ Արիստոտելի փիլիսոփայակաե երկերը, Դիոեի-սիոս Թրակացու «Քերակաեություեը», Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցակաե պատմություեը» և այլ երկեր: Հայերեե թարգմաեություեեերի շեորհիվ պահ-պաեվել եե Հերմես Եռամեծի «Սահմաեքը», Արիստիդեսի «Ջատագովու-թյուեը», Եվսեբիոս Կեսարացու «Ժամաեակագրություեը» և այլ երկեր, որոեց հուեարեե բեագրերը կորել եե:
Քաղաքակրթություեեերի երկխոսությաե կարևորություեը դրվեց Միավորված Ազգերի Կազմակերպությաե Գլխավոր վեհաժողովի օրակարգում 1998թ. եոյեմբերիե: Գլխավոր վեհաժողովի միաձայե որոշմամբ 2001թ. հռչակվեց «Քաղաքակրթություեեերի միջև երկխոսությաե Միավորված ազգերի տարի» [57]:
Ազգերի քաղաքակրթակաե համագոյությաե տեսությաե լույսի եերքո' ազգ-քաղաքակրթություե հարաբերակցությաե մեջ կարևորվում է պատմակաե աոաքելություե հասկացություեը: Դրաեով իսկ, հայկակաե քաղաքակրթակաե եեթատեքստում' հայ ժողովրդի պատմակաե էությաե վերհաե-
25
Է.Դաեիելաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
մամբ, անհրաժեշտ է համարվել գիտակցել այդ առաքելությունը և առաջարկել «քաղաքակրթությունների գոյակցության բանաձև» [58, էջ 26-27]:
Մշակույթները իրենց բազմազանությամբ կարող են մրցակցել և փոխ-հարստանալ, և ստեղծագործ ներուժով' կամրջել քաղաքակրթությունները, իսկ բախումները ծավալապաշտ քաղաքականության ոլորտին են պատկանում:
Այսպիսով, քաղաքակրթական երևույթների փիլիսոփայական իմաստավորումը մշակութային զարգացումների ճանաչողության և գնահատման համատեքստում' հիմնարար նշանակություն ունի ազգային և համամարդկային արժեքների' համաշխարհային քաղաքակրթության ամբողջության մեջ ընկալման և պահպանման գործում:
Հունվար, 2009թ.
Աղբյուրներ և գրականություն
1. Spengler O, The Decline of the West. English abridged edition prepared by Arthur Helps from the translation by Charles Francis Atkinson. New York, [1926, 1928, 1932], http://www.duke.edu/%7Eaparks/SPENG7.html; http://theunorthodoxjew.blogspot.com
2. Toynbee AJ, A Study of History, vol. I-IV, London, New York, Toronto, 1955.
3. Toynbee AJ, Christianity and Civilization, Wallingford, PA., 1947 p. 6, 26.
4. Bloch M, The Historian’s Craft, Vintage Books, New York, 1953.
5. Durant W, The Study of Civilization. Part I, Our Oriental Heritage. New York, Simon and Schuster, 1954.
6. Hallett Carr E, What is History? The George Macaulay Trevelyan Lectures Delivered at the University of Cambridge January-March 1961, New York, 1961.
7. Gibbon E, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire, New York, 1995.
8. Berlin I., A Life. Michael Ignatieff, London, 1998.
9. FreudS, Civilization and Its Discontents, New York, 1962.
10. Fukuyama Fr, The End of History and the Last Man, New York, 1993.
11. Nuclear Power: Myth and Reality. The Risks and Prospects of Nuclear Power, Saxon-wold, 2006.
12. FussellP, The Great War and Modern Memory, New York, Oxford University Press, 1975.
13. Ներսիսյան Մ.Գ, Պատմության կեղծարարները (հոդվածներ և զեկուցումներ), Երևան, 1998։
14. Барсегов Ю.Г, ’’Геноцид армян - преступление против человечества” (о правомерности термина и юридической квалификации), Ереван, 1990։
15. Барсегов Ю, ’Геноцид армян: oтветственность Турции и обязательства мирового сообщества”, Документы и комментарии, т.1, М., 2002.
16. Chodorow S, Knox M, Schirokauer C, Strayer J, Gatzke H, The Mainstream of Civilization since 1500. Sixth edition, New York, Toronto, Montreal, London, Sydney, Tokyo, 1994.
17. Danielyan E.L, The Fundumental Questions of Armenian History in the Light of Tendencies of Modern Democracy, - “Armenian Mind,” vol. V No. 1-2, 2001.
26
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիելաե
18. Danielyan E.L., Les consequences politiques de la position strategique de l'Armenie dans l'economie du monde ancien et medieval – Armeniaca. Publications de l’Universite de Provence. 2004.
19. Calmet (Rev. Pere Dom Augustin) in Dictionnaire de la Bible-Paris : Aux Ateliers Ca-tholiques du Pont Montrouge, 1846.
20. Leonian R, “ Les Armeniens de France sont-ils assimiles ?” , Issy-les-Moulineaux, 1986.
21. DavidM, Lang, Armenia Cradle of Civilization. London. George Allen and Unwin LTD, 1970.
22. Kramer S.N, Enmerkar and the Lord of Aratta: a Summerian Epic Tale of Iraq and Iran, Philadelphia, 1952.
23. Kavoukjian M, Armenia, Subartu and Sumer. The Indo-European Homeland and Ancient Mesopotamia, Montreal, 1987.
24. Lord Byron's Armenian exercises and poetry. From the letters of Lord Byron. Venice: in the Island of St. Lazzaro, 1907.
25. Danielyan E.L, The Historical Background of the Philosophical Perception of the World Civilizational Developments. - International Academy for Philosophy, “News and Views”, N 8, 2005.
26. Hugo V, Oeuvres completes. Poesie I. Paris, 1985, L’enfant.
27. Palmer A., The Decline and Fall of the Ottoman Empire, New York, 1992.
28. Гладстон В., Болгарские ужасы и Восточный вопрос. СПб, 1876.
29. Macler F, La France et l՛ Armenie a travers l’Art et l’Histoire, Paris, 1917.
30. Hacobian A.P, Armenia and the War. An Armenian’s Point of View with an appeal to Britain and the Coming Peace Conference with a Preface by the Rt, Hon. Viscount Bryce, O.M., London, New York, Toronto, 1917, http://www.archive.org/stream/ armeniawararmeni00hacouoft/armeniawararmeni00hacouoft_djvu.txt
31. Toynbee A., Armenian Atrocities. The Murder of a Nation, with a speech delivered by Lord Bryce in the House of Lords, London, New York, Toronto, 1915.
32. Kaplan R, Eastward to Tartary, New York, 2000.
33. Russel Bertrand,A History of Western Philosophy and Its Connections with Political and Social Circumstances from the Earliest Times to the Present Day, New York, 1966.
34. Julfa. The Annihilation of the Armenian Cemetery by Nakhijevan’s Azerbaijani Authorities, Beirut, 2006.
35. Caroline Cox and Eibner J, Ethnic Cleansing in Progress: War in Nagorno Karabakh, London, 1993.
36. Հարությունյան Գ, Քաղաքակրթական գործոնը տեղեկատվական անվտանգության հիմնախնդիրների համատեքստում, «21-րդ ԴԱՐ», # 2, 2006:
37. Հարությունյան Գ, Հայության կազմակերպման և տեղեկատվական անվտանգության հիմեախեդիրեերը, «21-րդ ԴԱՐ», # 2, 2008։
38. Դաեիեըան Է, Թաիրյաե Վ, Հայոց պատմական ժառանգության պաշտպանության գործը և անվտանգ տեղեկատվական արդի միջոցները (տե'ս «Հայկական լեռնաշխարհը Հայոց և համաշխարհային քաղաքակրթության բնօրրան», հայագիտական գիտաժողով (13-15 նոյեմբերի, 2003), զեկուցումների ժողովածու, Երևան, 2004:
39. Huntington S., The Clash of Civilizations, Foreign Affairs. Summer 1993, v72, n3, from
27
ԷԴաեիելաե
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
the Academic Index (database on UTCAT system), COPYRIGHT Council on Foreign Relations Inc. 1993.
40. Mason J W, The Cold War, 1945-1991, London and New York, 1996.
41. Kant I, On History. Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1963.
42. Hegel G. W, The Philosophy of History, New York, 1956.
43. Koukkanen P, Prophets of Decline, The Global Histories of Brooks Adams, Oswald Spengler and Arnold Toynbee in the United States 1896-1961, Tampere, 2003.
44. Moss V, The Restoration of Romanity. Essays in Orthodox Political Theology, Surrey, England. 2004,10. “The End of History: A Critique of Liberal Democracy”.
45. A Greek-English Lexicon, compiled by H.G.Liddell and R.Scott, with a revised supplement Clarendon Press. Oxford, 1996.
46. Philo, with an English translation by F.H.Colson, M.A., in ten volumes, vol. VI. Cambr., Massach., London, 1959, On the Life of Moses.
47. Philosophy is Dead. www.essentialism.net/philosophy_is_dead.htm
48. White Hayden, Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth Century Europe, Baltimore, 1973, p. xii.
49. Դաւիթ Անհաղթ, Սահմաեք իմաստասիրութեաե, Ե., 1960:
50. Դաեիեըաե Է.Լ., Պատմությունը և մետապատմություեը մետատեսութլաե համատեքստում, Փիլիսոփայություն և մետափիլիսոփալութլուե, գիրք 1, Երևաե, 2007:
51. Antonio Palomo-Lamarca,Anti-philosophy and its Manifest. University of Minnesota, http://serbal.pntic.mes.es/AParteRei.
52. Peter Suber,Is Philosophy. Earlham College, Richmond, Indiana, 47374, U.S.A. Copyright . 1993, Peter Suber. [email protected].
53. Markaryan ES, Transition to the Controlled Development of Civilization as a Condition of Self-Preservation of Mankind, Erevan, 2004..
54. Yakunin VI, Kapur J., Papanicolau N. Dialogue of Civilizations in the Contemporary Epoch, Englewood, NJ, 2008.
55. Gangadean Ashok,The Dialogical Revolution in Global Culture, HTML version Copyright. Ingrid H. Shafer 1997-1998.
56. Lyndon H, LaRouche, Jr. Earth's Next Fifty Years. Executive Intelligence Review. The Dialogue of Eurasian Civilizations, December 19, 2004, www.larouchepub.com/ lar/2005/3201_next_50_years.html.
57. About the United Nations Year of Dialogue among Civilizations, www.unu.edu/ dialogue/ dialogue.
58. Սարգսյաե Տ., Հալկակաե քաղաքակրթութլուեը որպես բեկումեալիե եախագիծ, «21-րդ ԴԱՐ», # 2, 2006:
28
<21-րդ ԴԱՐ», թիվ 5 (27), 2009թ.
ԷԴաեիելաե
ТЕОРИЯ ЦИВИЛИЗАЦИИ
в геополитических концепциях
Эдуард Л. Даниелян
Резюме
Идея происхождения и развития цивилизации — историческая категория в сфере философских учений и интерпретаций. Цивилизации характерны целостность духовно-культурных, экономических и политических компонентов, а также хронологическая последовательность, посему каждое философское понятие или определение касательно цивилизации, в свете культурно-ценностной системы, имеет современное звучание, обусловленное познавательным и информационным охватом. Одним из проявлений трансформации теории цивилизации в геополитических представлениях является концепция о множестве цивилизаций как субъектов противостояния и столкновения. Однако такая интерпретация методологически не выдерживает критики ввиду того, что важнейшим элементом цивилизации является культура, которой присуще творческое начало и чужда разрушительная сила. Культуры при всех своих разновидностях могут взаимообогащаться или соревноваться, а столкновение и разрушение исходит из сферы экспансионистской политики. Таким образом, философское осмысление цивилизационных процессов на основе сохранения и диалога культурных традиций имеет фундаментальное значение в системе общечеловеческих ценностей.
29
