CC BY
5ТАРИХТЫ ОЦЫТУДАГЫ К0РКЕМ ЭДЕБИЕТТЩ Р0Л1
КАИРОВА ДИАНА МАРАТОВНА
«Акмола облысы бiлiм баскармасыныц Кекшетау каласы бойынша бiлiм бeлiмi Кекшетау каласыныц № 17 мектеп-гимназиясы» география жэне тарих м¥Fалiмi
Кекшетау к, ^азакстан
Аннотация: мацалада тарихты оцыту мен квркем эдебиетт1 Yйлестiрiп цолданудыц мацыздылыгы кещнен талцыланады. Квркем эдебиет тарихи материалды терещрек тYсiнуге, оцушылардыц тарихца деген цызыгушылыгын арттыруга жэне олардыц адамгершшк тэрбие алуына септтн тигiзедi. Мацалада тарих сабагында эдеби шыгармаларды цолданудыц бiрнеше эдiстерi мен тэсiлдерi царастырылып, мYzалiмнiц шыгармашылыц мYмкiндiктерi мен оцушылардыц эмоционалды цабылдауын дамыту жолдары талданган.
Квркем эдебиеттi цолдану арцылы тарихи оцигалар мен тулгалардыц бейнес нацты эрi эсерлi турде бершп, оцушылардыц эмпатиясын оятуга, оларды вткен дэуiрдiц цундылыцтары мен элеуметтт жагдайларымен таныстыруга мYмкiндiк бередi. Мысалы, тарихиромандар мен квркем шыгармалардыц Yзiндiлерiн пайдалану оцушылардыц эмоциялыц ойлау цабшетт дамытуга квмектеседi.
ЮлттЫ свз: тарих, эдебиет, шыгарма, ктап, оцушы, сабац, кiрiктiрiлген сабац.
Керкем эдебиет тарихи еткенд^ оньщ эстетикалык кабылдауын жэне ескелец урпактыц адамгершшк тэрбиесш зерттеудщ таптырмас кeзi болып табылады. Сондыктан тарих жэне эдебиет сиякты гылымдар окушыларды окытуда эркашан катар жYредi. Орта мектептеп тарих сабактарында керкем эдебиетпен жумыс жасаудыц эдютершщ тYрлерiн атап кетуге болады. Керкем эдеби шыгармалар мен тарихи окигаларды кiрiктiргенде, алдымен сыныптыц дайындык децгешн, сабактыц такырыбын, м¥Fалiмшц ж^мыс багдарламасын, оныц кэсiби шеберлiгiн ескеру керек.
Керкем эдебиетпен ж^мыс жасаудыц эдiстемелiгiн эзiрлеумен М.А. Зиновьев, П.И. Паршаченко, М.Т. Студеникин айналысты. Бiрак талантты мрашмнщ мшдетьколданыстагы жумыс эдiстерiн колдану гана емес, сонымен катар керкем эдебиет туындыларымен ж^мыс ютеудщ жаца, авторлык технологияларын шыгармашылыкпен жасау. Керкем шыгармаларды колданудыц жогарыда аталган эдiстерiне мыналар жатады: Эдеби иллюстрация, эдеби шыгармадан Yзiндi талдау, мэтшнщ eзiн окымай-ак мрашмшц эцпмесше шыгарма мэтiнiнен жеке Yзiндiлердi косу, керкем шыгарманы кыскаша кайталау, кыскаша поэтикалык дэйексездер, тарихи романдардан Yзiндiлер оку, эдеби ескерткiштi талдау, карточкалар бойынша жумыс (эдеби шыгармадагы тарихи кейiпкердi аныктау жумысы), сездш жумыс (аныктамаларды iздеу).
Керкем эдебиет тарихи материалды нактылауга жэне студенттер, окушылар, тарих жайлы бiлгiсi келетш адамдарга еткеннщ жаркын бейнелерiн калыптастыруга кeмектеседi. Бул -окушылардыц назарын колдауга, пэнге деген кызыгушылыкты дамытуга кемектесетш керкем эдюшщ бiрi. Мрашм окушыларды тарихи ортага енгiзу немесе дэуiрдiц дэмiн калпына келтiру, сурет немесе портретпк сипаттама беру Yшiн шыгармалардыц Yзiндiлерiн пайдаланады.
Тарих сабактарында керкем эдебиетп колданудыц негiзгi максаты-мектеп окушыларыныц эмпатиясын калыптастыру. Эмпатия - субъективт элемiне ену аркылы баска адамныц эмоционалды жагдайын тYсiну. Эмпатия эдiсi шыгармашылык кызметтiц эртYрлi тYрлерiне колданылады (рационализаторлык, енертапкыштык, баскарушылык кызметте, керкем шыгармашылык процесiнде). Эмпатия эдiсiн колдану жагдайында зерттеу объектiсiмен бiрiктiру. Эмпатия эдiсi, эдетте, керкем шыгармашылыктыц мэселелерiн шешуде кецiнен колданылады.
Барлык жазушылар эмпатия кабшеттершщ жогары дамуымен сипатталады. Эмоционалды кабылдау мен тэрбиеге шакыру, адамныц бойындагы адмгершiлiк касиетiн керкем эдебиет туындыларыныц аркасында калыптастыра аламыз.
Эдеби образ, эдетте, дэлдiк пен сенiмдiлiкпен ерекшеленед^ тарихи окиганы кабылдауды жецшдетедь Керкем образдыц дэлелдi кYшi окушылардыц зерттелетш тарихи кубылыстарга деген белгiлi бiр кезкарасын тэрбиелейдi, оларга жанашырлык, жеккерушшк, тацданыс, наразылык тудыратын эмоцияга экеледь Жаркын, мэнерлi керкем образ окушыныц жеке басына жан-жакты эсер етедг оныц акыл-ойы, сезiмi, еркi, мшез-кулкы, этикалык нормалар мысалдар мен накты жагдайларда ашылады. Мектеп окулыгы, еюшшке орай, мектеп окушыларында сезiм дауылын тудыруы мYмкiн емес. Тарих сабактарына тартылган керкем образдар окытудыц идеялык багытын кYшейтедi, муFалiмге такырыптыц идеялык мазмунын окушылардыц санасына кол жетiмдi тYPде жеткiзуге мYмкiндiк бередi, окушылардыц жадында зерттелетш тарихи материалды берш бекiтуге ыкпал етедi. Керкем эдебиет шыгармаларында бiз белгiлi бiр материалды табамыз, эдетте оку куралдарында кездеспейтш - дэуiрдiц жагдайы мен тус^ емiрдiц накты сипаттамалары мен белшектер^ жаркын фактiлер жэне еткен адамдардыц келбетiн сипаттайды. Мысалы, сегiзiншi сынып немесе он бiрiншi сынып окушылары Турар Рыскуловтыц келбетш, эмоциясын, заманын, жаксы касиеттерiмен басты каhармандык дэрежесш анык керсетуi Yшiн Шерхан Муртазаныц «^ызыл жебе» романыныц Yздiсiн окуга болады.
«... Ал, ендi экесшщ ^ызыл Жебеге мiнiп отыргандагы келбетш керiп, Турардыц тебесi кекке жеткендей, аспандагы жулдызды колмен устап тургандай болды. ^ызыл тулпардыц Yстiне курыш конгандай эдемi сурет жас баланыц жанын элдилейдi. Рыскул садакпен атылган ^ызыл Жебенiц курыш ушындай болып барган, айтулы палуан Макаштыц тастай такымын талкандап, кекпарды тартып алганда, Турар бул емiрдiц додалы кекпар екенш, кYреспесе, алыспаса адам ез сыбагасынан, бэлкiм бакытынан адасып калатынын бала кецiлмен, кемескiлеу болса да ацдады. Егер элгiнде Рыскул кеп керерменнщ бiрi болып, бугып тура берсе, мактанышка мастыктан Макаштыц ею кезiнiц етi есiп, есiрiп кетер едь Турар сонда коркак болмау керек екенiн, адал айкаска аянбай тусу керек екенiн суцгылалыкпен емес, бала туйсшнщ алгырлыгымен сезiндi. ^ызыл Жебе мен Рыскул Турар окыган емiр атты калыц кiтаптыц бiр парагы. Бiрак бул кудiрет аямай теге салган аFыл-тегiл куаныштыц арты улы жанжалга уласа жаздады. Элбетте, эуелi Саймасай салды сойканды. Рыскулга:
- Саткынсыц! ^аракшысыц! Тауфихсыз юрме итсiц! ^уртамын да жоямын! - дедь
Бурадай буркылдап Макаш камшы Yйiрiп урмак болды. ^анды жагы Рыскулды жактап, олар
бiр бYЙiрден килiктi.
- Айып менен, алдияр! - деп Рыскул Саймасайдыц алдына кол кусырганмен, болыстыц кекiрегiне кан катып калды.
- Аталастыц аты озганша, ауылдастыц тайы озсын деген кайда? Рыскул исi дулаттыц намысын емес, тулпар туягыныц намысын ^амбар ата аруагын, ас-жиынныц, ойын-тойдыц намысын коргады. Оган сенiн нец кетп, болыс! Кiрме деп корлай берсец, мен-ак сыйдырып аламын, Шымыр дулат маган да алыс емес! - деп Тукымбай дэуiрледi.
Астан кайткалы ^ызыл Жебе Саймасайдыц кез алдында ойнактап турды да койды. ТYнде кэдiмгiдей тYсiне кiредi. ТYсiнде оны бiреулер белiне кырык кулаш аркан байлап зынданга тYсiредi. Зынданныц бiр тYкпiрiнде ^ызыл Жебе кулагын жымырайтып, арткы аягын кетерiцкiреп тебейiн деп турады. Саймасай ^ызыл Жебенiц жанына жолай алмайды. ^ырык кулаш арканныц ушын тузактап, бугалык тастамак едь.. ала арканныц езi ала шубар жылан болып басын кайкацдатты. » [1, 37].
Керкем эдебиет тарихтыц гылыми материалын суреттейд^ оныц керкем сюжеттерше тYсiнiктеме бередi, тYсiнудi терецдетед^ емiр кубылыстарына деген кызыгушылыкты оятады, эмоционалды тэж1рибе тудырады.
Тарих сабактарында эдебиеттi колдану максатын орай мшдеттерг
1. Эдебиет сабактарында окылатын керкем эдебиетп талдацыз жэне мектептiц эдебиет багдарламасы бойынша окылатын шыгармаларды колдану.
Эюшшке орай, Тарих пен эдебиетп окыту багдарламасы кейде сэйкес келмейдi жэне мысалдар багдарламасы бузылады.
2. Тарих сабактарында керкем эдебиетп колдану эдiстерiн тацдау.
Бершген екi мiндет ец негiзгi мшдеттердщ бiрi болып табылады, оны жYзеге асыру Yшiн мектеп окушыларын эмоциялармен шамадан тыс жYктемеу жэне оларды сабактарда такырыптардыц Yзiндiлерiн, сондай-ак ауыр драмалык окигаларды колданган кезде оларды эмоционалды ^йден уакытында шыгара бшу Yшiн тарихты да, эдебиеттi де, психологияны да мукият бiлу кажет.
Тарих сабактарына керкем эдебиет туындыларын тацдаган кезде - екi жагдайды ескеру кажет: бiрiншiден, материалдыц танымдык жэне тэрбиелiк мэнi сакталуы (ягни тарихи кубылыстардыц шынайы экспозициясы); екшшщен, эдеби шыгарма мен тарихи окиганыц жогары керкемдiк кундылыгы сэйкес келуь Б. К. Бородиннiц «керкем эдебиет тарихи жэне турмыстык сенiмдiлiк шепнде болуы керек» деген сезiн де ескере отырып, эдебиет пен тарих сабагыныц кiрiктiрiлуiн мазмуны бойынша карастырылып, кiтап сипаттайтын уакыттыц тарихи ерекшелiктерi мен менталитетi катац сакталуы керек, сондыктан осы тарих сабагында зерттелген тиiстi дэуiрдiц замандастарын алган дурыс [2].
Бiз зерттеп жаткан дэуiрде жасалган шыгармалар - сипатталган кубылыстар мен окигалардыц замандастары жазган туындылар. Бул топтыц шыгармалары дэуiрдiц езшдш кужаттары мен тарих гылымы Yшiн еткен туралы бiлiм кездерiнiц бiрi болып табылады. Эр дэуiрдiц эдеби шыгармалар автордыц кезкарасы аркылы бейнеленгенш ескере отырып, сыни кезкарас аркылы окушыларга жеткiзiлуiн талап етедi. 1185 жылы кыпшак ханы ^оншак пен кнэз Игорь арасындагы согыс баяндалатын Киевте жазылган ежелгi Ресьтегi ец елеул поэзиялык шыгарма «Игорь жорыгы туралы жыр», Куликова шайкасына арналган «Мамаев шайкасы туралы ацыз» туындыларын мысал ретiнде карастырамыз.
XIX гасырдыц ортасында. тарихи деректануда Yлкен тецкерю жасалды. Окигалар туралы азды-кепт YЙлесiмдi эцгiме куру Yшiн эртYрлi кужаттардан акпарат алынды, бiрак дереккездер салыстырылмады, олардыц кайшылыктары талданбады, деректану гылым ретiнде карастырлмады. Бул реалистiк романныц бYкiл жYЙесiн кулатты.
Достоевскийдiц эрбiр романы дереккездi зерттеудiц бiр тYрi болып табылады. Деректанудагы тецкерiс Ресей сотыныц тэжiрибесiндегi тецкерiспен бiр мезгшде болды, онда куэгерлердiц айгактары (жэне зацгерлер бул айгактардыц кайшылыкты екенш бiледi) жэне алкабилердiц пiкiрлерi мацызды рел аткара бастады. Достоевскийдiц романдары - бул Yлкен сот тергеулерь Достоевскийдiц барлык романдары, ец алдымен, тарихи деректануда ашылган жэне реформаланган сот тэжiрибесiнде калыптаскан эдiстермен жYргiзiлетiн шындыкты iздеу. Достаевскийдiц шыгармаларын колданган уакытта, мацызды мэселенiц бiрi - автордыц кезкарасы мен шындыкты ажырата бшу, субъективизмдi тану.
Окушыларга эдебиет, ец алдымен, окиганыц тарихпен дэлелденген бурылысы емес, субъективт кезкарастар екенiн тYсiндiру Yшiн, бiр окигага байланысты заманга сай екi немесе бiрнеше керкем эдеби туындылармен таныстыру керек. Мысалы, сегiншi сынып окушыларына дYниежYзi тарих сабагында «Бiрiншi дYниежYзiлiк согыстыц басталуы» такырыбында муFалiм
Евгений Авдеенконьщ «Империяньщ соцгы сарбаздары» («Последние солдаты империи») шыгармасынан Yзiндiсiмен таныстыруга болады.
«...Ресей Бiрiншi дYниежYзiлiк согыска мыкты полктермен, орташа дивизиялармен жэне элсiз эскерлермен юрдг Орыс-жапон согысындагы жецшс армияныц жауынгерлш рухына эсер бердi. ^ул психологиясы кептеген жогары офицерлердщ санасында Yстемдiк етудi жалгастырды. Жогары командирге пайдалы мойынсунушылык жэне теменгi шендерге деген менсшбейтш менмендiк тек офицерлер корпусына гана емес, сонымен бiрге Ресей империясыныц негiзгi кYшiне де эсер етп.» [3].
Евгений Авдеенконыц ецбепмен коса такырыпты ашу Yшiн Эрих Мария Ремарктыц «Батыс майданда езгерю жок» (нем. Im Westen nichts Neues — «На Западном фронте без перемен») туындысын да колдануга болады.
«...Б1р кYнi тацертец мен оныц тесегш он терт рет жинадым. Менiц жумысыма кецiлi толмай, урып-согып, тесегiн еденге тастайтын. Арасында Yзiлiс ала отырып, жиырма сагат жумыс iстегеннен кейiн тас тэрiздi катты етiгiн айна тэрiздес етш жылтыратып тазаладым, тiптi Химмельштостыц да будан артык урысатын жайы болмады. Оныц буйрыгымен мен казарманыц еденш тiс щеткасымен CYрттiм. Еден щеткасымен жэне шемiшпен каруланган Кропп екеумiз оныц тапсырмасын орындай бастадык - казарманыц ауласын кардан тазаладык. Егер бiздiц аулага лейтинант келiп калмаса, мYмкiн далада катып калушы едш. Лейтинант бiздi керiп, казармага кайта жiбердi де, Химмельштостыц сазайын бердо» [4].
Бул Yзiндiлер Ресей империясы мен Кайзер Германия эскерлерiнiц менталитет мен ережелерiн айкын керсетедi. МуFалiм окушыларга немiс пен орыс халкыныц бул окигада тацдауы жок адамдар ретшде карастырып, берiлген керкем шыгармалар ею халыкка да эмпатиясын ояту Yшiн кемек бередi.
Окушылар барлык кезге бiрдей кесемсездiк жэне керкем эдебиетке сын кезiмен карай бермейдг Соцдыктан сабак барысында I. Есенберлиннщ «^аhар» романы мен Е.Бекмахановтыц монографиясындагы Кенесары ^асымулы бейнесiн салыстыру сиякты тэсiлдердi де колданудыц манызы зор.
Окушыларга адамгершшк тербие беруде керкем шыгарманыц мацызы зор. Тарихи тулгалардыц тYрлi кылыгын таныган окушылар езш оныц орнына койып, кейiпкердiц ахуалын бастан кешкендей болады. Сондай CYЙiктi кейiпкердiц бiрi — ЕжелFi Римдеп кулдар кетерiлiсiнiц кесемi гладиатор Спартак. P. Джованьолидщ «Спартак» романынан Yзiндi келтiре отырып, оныц ерлiкке, кайсарлыкка, сонымен бiрге биiк адашершiлiк мураттарга толы тулгасы аркылы окушыларды» нэзш сезiмдерiн оятып, тербие мiндеттсрiн юке асыруга болады. Тэрбиелеу жэне окыту максаттарын iске асыру Yшiн кайталау сабактарында керкем-тарихи кiтаптарды кецiнен колдану тшмдь Мысалы, отандык тарихтагы отаршылдыкка карсы Yлт-азаттык кYрес такырыбын кайталаганда мынадай бетлетристикалык ецбектердi колдануга болады:
1) Жоцгар баскыншыларына карсы ^рес Жумадшов. «Дарабоз»);
2) Патшалык Ресей отаршылдыгына карсы ^рес (I. Есенберлин. «^аhар»);
3) ^окацдыктарга карсы кYрсс (3. ШYкiров. «Жанкожа»).
Мэтiндi жаттап алудыц тэртiбi окушылар жаксы мецгеруi тиiс. Есте сактаудыц негiзi — ойлау болгандыктан, алдымен мэтiндi толыгымен, кейiн азатжолдар бойынша окып, негiзгi мэнiн тYсiнiп алу керек. Талдау санадагы тYсiнiктер мен бейнелердi калпына келтiруте кемектеседi. Магыналык байланыстарды ныгайту Yшiн тутас мэтiндi бiрнеше белiктерге болiп, жатталатын непзп угымдарга баса мэн берi, оларды бiр - бiрiмен байланыстыру, салыстыру керек.ТYсiнiктi нэрсе тез эрi жещл есте сакталады.
Тарих сабагында керкем эдебиетп колдану-тарихи eткендi бшуге, ягни сабактыц бiлiм беру жэне тэрбиелiк мшдеттерш шешуге кeмектесетiн дэрежеде енгiзiледi. Мектепте тарихты окыту процесiнде керкем эдебиетп колдану бшм беру мэселелерiн шешуге ыкпал етiп кана коймай, зерттелетш дэуiрдщ мэнiн тYсiнуге, оныц тусш, тарихи кубылыстардыц ерекшелiгiн сезiнуге, окушылардыц ой eрiсiн кецейтуге кeмектеседi. Керкем эдебиет-бул элеуметпк-тарихи кубылыстарды танудыц мацызды куралы, сонымен катар окушылардыц бейнелi ойлауын, алынган акпаратты талдай бшуш, ец бастысы салыстыра бiлуiн дамытуга ыкпал етедi.
Керкем эдебиеттi шартты тYPде Yлкен екi топка белуге болады. Ол окып-YЙренетiн кезенiц эдеби дереп жэне тарихи беллетристика. Тарихи бшм кeздерi авторы жазылган окиганыц тiкелей катысушысы немесе куэгерi болган шыгарма. Олар eткен кYндi тануга комектесетiн дэуiрдiц eзiндiк кужаттарын курайды. Ондай дереккeздерiнiц бэрi бiрдей окушыларга тYсiнiктi бола бермейдi, сондыктан да сабакта олардыц муFалiм тацдап алган Yзiндiлерi пайдаланылады. Эдеби ескерткiшттердiц катарына КYлтегiн, Тоныкeк жырларын, ЖYсiп Батасагунныц «^утадгу бшк» ецбегiн, С. Сейфуллинщ «Тар жол тайгак кешу» романын, М. Шокайдыц «Кецестер билiгiндегi ТYркiстан» ецбектерiн атауга болады.
Зерттелетiн дэуiр мен окиганы анык кeрсететiн эдеби туындыга Бауыржан Момышулыныц «Мэскеу Yшiн шайкас» шыгармасы А.Бектiц «Волоколамск тас жолы» (орысша «Волоколамское шоссе») шыгармасыныц такырыптык жалгасын жаткызуга болады. Мунда ойдан шыгарылган эцгiмелер немесе ойдан шыгарылган кешпкерлер жок. Бул адамныц e3 кeзiмен не болганын, не болганын калай кeргенi туралы эцпме. Автор eмiрдiц катал жэне катал шындыктарын жасырмайды. Алгашкы эскери очерктерде жазушы - тiрi жанды, мейiрiмдiлiктi, айкын ойлау кабiлетiн сактап калган адамныц бейнесш кeрсетедi. Эр тYрлi тагдырлар мен кейiпкерлердiц жолдары «Отан Yшiн шайкаста» тогысты. Кiтапты оки отырып eзiцдi сол жерде жYргендей, кейiпкерлермен бiрге олардыц эмоциясын сезшгендей эсерде боласыц. Тэрбиелiк мэнi eте зор: отан коргаушылык, елiн, жерш сYЮге арналган. Содай кейiн ер азаматтыц мiнезiн калыптастыруда, оныц елше, жерiне деген, елiне ие болатын, халкына корган болатын азаматты тэрбиелеуде рeлi eте зор. «Волоколамск тас жолы» ютабы кeркем киялдан жасалатын Yйреншiктi эдеби туынды емес, панфиловшылардыц аты-жeндерi толык сакталып, олар катыскан урыстар сол калпында суреттелетiн эскери-документп шыгарма.
«.. .Ол таныскан кезде аты-жeнiн айтты. Дурыс укпай калып, кайта сурадым.
- Бауыржан Момышулы, - дедi ежiктей кайталап.
Оныц Yнiнен сол сэтте тiксiнiцкiрегендей, жайсыздык ^шн ацдап калдым. Тэрiзi, ол eзiн тез тYсiнгендi калайды екен-ау деп тYЙдiм.
Тiлшiлiк дагды бойынша койындэптерiмдi шыгарганмын.
- Кешiрiцiз, сiздiц фамилияцыз калай жазылады?
Ол: - Менде фамилия жок, - деп жауап катты. Мен ацтарылып калдым. Ол Момышулы деген орыс тiлiне аударганда Момыштыц баласы дегендi бiлдiредi дедь
- Бул менiц экемнiц аты, - деп жалгастырды ол. - Бауыржан - eз есiмiм. Ал фамилиям жок.
Оныц жYзiнде Шыгыска тэн деп ойлайтынымыздай, арманшыл жумсактык жок-тын.
Кейде зор сYЙiспеншiлiкпен мукият, ал кейде калай болса солай жасалган дейтiндей -
нешекилы беттер кездеседi. Бауыржан Момышулыныц бет-пiшiнi жапсыргандай емес, кашап мYсiндегендей эсер калдырган. Ол элдебiр eткiр аспаппен бiрде-бiр дeцгелек сызык калдырмай, коладан немесе катты еменнен жонып жасагандай ^р^до» [5].
Тарихи беллетристика тарихи шындыкты калпына келтiруде тYпнуска дерек ^здер^ гылыми зерттеулер мен монографиялардыц корытындыларына негiзделген. Тарихи бiлiмдермен каруланган автор eткен кYндi тарихи шыгарма тYрiнде жацгыртады. Тарихи беллетристикага зерттелген кезец туралы кешнп дэуiр жазушыларыныц жазган шыгармаларын косамыз. Тарихи
беллетристика тарихи шындыкты калпына келтсруде TYnHyc^a дереккездер^ гылыми зерттеулер мен монографиялардыц корытындыларына негiзделедi. Тарихи бшмдермен каруланган автор еткен кYндi тарихи шыгарма тYрiнде жацгыртады.
Тарихи беллетристика катарында мынадай ецбектердi атаймыз. I. Есенберлиннщ «Алган Орда», «КешпендшерЬ», Б. Жандарбековтщ «Сактары», М. Магауиннщ «Аласапыраны», Д. Досжанныц «Жбек жолы» шыгармалары. Осындай ецбектердщ катарында В. С. Пикульдщ сериялы тарихи романдарын атауга болады. Олардыц ездерi автор зерттеген тарихи дереккездерге, еcтелiктерге, кужаттарга, гылыми зерттеулерге жэне дэуiр туралы монографияларга негiзделген жэне осы еткеннщ керкемдiк формаларын кайта курудыц азды-кептi cэттi эрекеттерiн бiлдiредi. Мысал А. С. Пушкин «Капитан кызы» (орысша Капитанская дочка), Л. Н. Толстой «Согыс жэне бейбiтшiлiк» (орысша «Война и мир»).
Керкем шыгармаларды мазмуны бойынша тулгалык кiтaптaр жэне эдеби ютаптар деп екiге белуге болады.
ДYниежYзi тарих сабагында колданылатын тулгалык мтаптарга:
• Иона Ризнич «Екатерина II»
• Александр Дюма «Жизнь Людовика XIX»
• Уолтер Айзексон «Леонардо да Винчи»
• Толстой А. Н. «Пётр Первый»
• Ли Куан Ю «Из третьего мира — в первый»
ДYниежYзi тарих сабагында колданылатын эдеби ютаптар:
• Гоголь Н.В. «Тарас Бульба»
• Владимир Высоцкий «Пародия на плохой детектив»
• Вальтер Скотт «Айвенго»
• Виктор Гюго «Собор Парижской Богоматери»
• Эрих Мария Ремарк «На Западном фронте без перемен. На обратном пути»
Тарихты зерттеу процесшде керкем эдебиетп колдану бойынша орынды жэне жаксы ойластырылган жумыс окушыларга бага жетпес пайда экелед^ пэнге деген кызыгушылыкты арттырады, тарих пэш мугал1мшщ жумысыныц Yлкен тшмдшгш камтамасыз етедi. Я. А. Коменский «¥лы дидактика» (орысша «Великая дидактика») ютабында былай деп жазды: «Балаларда бiлiм мен iлiмге деген ыстык умтылысты барлык мYмкiн жолдармен тутату керек» (орысша «Всеми возможными способами нужно воспламенять в детях горячее стремление к знанию и учению»).
Тарихты окытуда окушылардыц пэнге деген кызыгушылыгын арттыруда, тарихи материалды олардыц cезiмiне эсер ететшдей, тYciнiктi окып Yйре-нуде керкем эдебиеттi, хрестоматия, тарихи дастандар, естелштер, аныктамалыктар, фольклорлык, этнографиялык, мурагаттык материалдар, канатты, накыл, даналар сездерш, муражайлар, кермелердiц мYмкiндiктерiн пайдаланган тиiмдi.
1. Муртаза, Шерхан. ^ызыл жебе [Мэтiн] : роман. кiтап / Ш. Муртаза. - Алматы : Дария Дамыту Орталыгы, 2021. - 256 б.
2. М. Ильин, Е. Сегал «Александр Порфирьевич Бородин». С. 7
3. Авдиенко Е.В. «Последние солдаты империи.»/Авдиенко Е.В.-М.:"ВЕЧЕ" (2010), 2010.- 290 с.
4. Эрих Ремарк: «На Западном фронте без перемен» / Эрих Ремарк- М.: АСТ, 2022 г.-288 с.
5. Бек Александр Б 42 Волоколамск тас жолы. Хикаяттардан туратын роман. - Алматы: «Дария Дамыту Орталыгы», 2021. - 676 б. ISBN 978-601-06-7225-3
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТ Т1З1М1:
