CC BY
6УДК 551.521.3, 551.53
МАГЖАН Ж¥МАБАЕВТЬЩ ПОЭТИКАЛЫЦ М¥РАСЫН ОЦЫТУ АРЦЫЛЫ ЖЕКЕ Т¥ЛГАНЫЦ С0ЙЛЕУ ДАГДЫЛАРЫ МЕН ШЫГАРМАШЫЛЫЦ ЦАБШЕТТЕР1Н
ДАМЫТУ
Т0ЛЕН М0ЛД1Р ТЛЕУЖАНЦЫЗЫ
«^азак тiлi мен эдебиет муFалiмдерш даярлау» бiлiм беру багдарламанысыныц 4 - курс студентi, М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университетi, Тараз к;., ^азакстан
САЛАМАТОВА РАХАТ МАХАМБЕТЖАНЦЫЗЫ
Филология гылымдарыныц кандидаты, доцент м.а., М.Х.Дулати атындагы Тараз ещрлш университет^ Тараз к., ^азакстан
Аннотация. Мацалада Магжан Жумабаевтыц поэтикалыц мурасын оцыту арцылы оцушыныц свйлеу эрекетг мен шыгармашылыц цабглетгн дамыту жумыстары зерделенген. Свйлеу - ойлануга, ойлау - улттыц болмысца нег1зделу1 сараланган. Магжан Жумабаевтыц шыгармаларын оцыту ЖYйесiнiц мацыздылыгы мен мэт сарапталып, оцыту процестдегг поэтикалыц мурасыныц улттыц мэш айшыцталады. Сондай-ац, кврнект1 цаламгердгц шыгармаларын талдай отырып, оцушылардыц шыгармашылыц цабглеттергн дамыту дагдылары царастырылган.
Клт свздер: поэтика, цазац эдебиет1, магжантану, улттыц болмыс, свйлеу эрекет1, педагогика
ХХ1 гасыр техногендш сипатка ие, бшм беру YPдiсiнщ жаца, жогаргы децгейдеп керша мен шыгармашыл ойлай алатын сауатты болашак урпактыц заманы. Бшм беру YPДiсiнiц непзп багыты езшщ ойы калыптаскан, шыгармашыл, улттык рух пен тэрбиеш бойына ащрген жеке тулганы калыптастыру. Мемлекет пен когамды эрдайым жетiлдiрiп отыратын улттык рух такырыбы, эсiресе болашак урпактыц сейлеу эрекет аркылы улттык таным децгешнде жYЙелi колдануы мацызды болып есептеледi. Баланыц сейлеу эрекетi мен шыгармашылык кабшетш дамытуда казак эдебиетi пэншщ аткаратын фунциясы кеп. Соныц iшiнде МаFжан Жумабаевтыц поэтикалыц элемш зерделей отырып, шыгармаларын карастыратын боламыз.
Непзп мшдет - казак эдебиет сабактарында Магжан Жумабаевтыц поэтикасын негiзге алып, баланыц сейлеу тшн дамыту жэне шыгармашылык кабiлетiн арттыру. Окушыныц сейлеу эрекетi мен шыгармашылык кабшет логикалык ой амалдары аркылы жYргiзiледi. Бул процесс келесi жYЙе бойынша ез кызметiн аткарады:
1. Ойлау, анализ бен синтезге багытталады;
2. Сейлеу, нактылау мен жинактауга багытталады;
3. YFым, корытынды жасайды.
Магжантану гылымыныц бастауында турган Ш. Елеукенов, Д. ^амзабекулы, А. Шэрш, Б. ^анарбаева жэне баска да бiртуар галымдарды айта аламыз. Мектеп багдарламасында окытылып жYрген Магжанныц «ТYркiстан» елещне катысты галым Б. ^анараева ТYркiстанныц аймак децгешн шатастырмауды айтады.
ТYркiстан — екi дYние ест гой, ТYркiстан— ер тур^тщ бесiгi гой. Тамаша ТYркiстандай жерде туган
ТYрiктiц Тэцiрi берген неабеа гой [1], - деген елец жолдарында Магжан Жумабаев Туран, ТYркiстан жер атауларын eлецiне косып, тарихи мэнде жырлайды.
Академик Серiк ^ирабаев: «Магжан бYкiл ултка тэн уFым-сезiмнiц, поэтикалык eнердiц шекарасын кецейтiп, казак элемшщ жан дYниесiн ашып бердь Оныц таза казактык рухы юмнен де болса жогары. Магжан суреткерлш бYкiл казактыц eмiр Yшiн ^реа мен кайгысын
тутас камтиды. Халыктыц сан-салалы т1ршшпшц ол Yшiн бетеш жок. Бэрi де Магжан каламында елец боп ойнап, сыцгырлап, сылдырап, жалтырап кетедi. Барлык улы акындар сиякты, Магжанга да шындыкты сезшудщ сикырлы кYшi дарыган. Магжан акындыгыныц купиясы оныц ез тусыныц шындыгын дэл бейнелеуiнде гана емес, елещшц сикырлы ^шшде» [2], — деп Магжан Жумабаевтыц акындык жолыныц алпауытты кYшi мен «казактыц рухы акынныц бойынан кiмнен де болса жогары» екендiгiн жазды.
Окушыныц сейлеу эрекет мен шыгармашылык кабiлеттерiн дамытуда таным децгешнде логикалык ой амалдарына тшелей катысты болады [4]. Бул туста, гылыми негiзi бар, баланы окытуга багытталган тиiмдi эдiс-тэсiлдердi жинактау жумыстарын жYргiзу кажет. Демек, окушыныц оку жэне тэрбие алу процес эртYрлi формада усынылып, жYЙелi нэтижеге жол ашу кажет. БYгiнгi тацда окытудыц интеграциялык мэселесi баланыц бойындагы дагдыларды жетiлдiруге багытталады. Окушыныц бойында сейлеу эрекетш нактылыкка, эрi шыгармашыл непзде мэселелердi ез бетiнше шешуге Yйретуде эдiс-тэсiлдердiц мацызы зор. Аталган мэселеге байланысты кептеген эдiскер-Fалымдар ездерiнiц ойларын тужырымдаган болатын. Дегенмен бiлiм берудеп жацашылдык баланыц сейлеу даFдылары мен шыFармашылыFын дамытуда жацаша сипатты талап етедь Сондыктан казак эдебиетi сабактарында, накты айтатын болсак, МаFжан Жумабаевтыц шы^армаларын окыту аркылы жеке туетаныц сейлеу даFдылары мен шыFармашылык кабшеттерш дамыту такырыбы езектi болып табылады.
БYгiнгi тацда МаFжан Жумабаевтыц «Педагогика» ецбеп Fылыми-эдiстемелiк турFыда басты назарFа алынуы абзал. Мэселен, улт тэрбиес мэселесiн ербiткен М. Жумабаев: «¥лтыныц улт болуы Yшiн бiрiншi шарт - тiлi болуы. ¥лттыц тш кеми бастауы улттыц кури бастаFанын керсетедi. ¥лтка тiлiнен кымбат нэрсе болмаска тшсп... КYндерде бiр ^н тYрiк балаларыныц тiлi бiрiксе, ол бiрiккен тiлдiц негiзi казак тш болса, сез жок, тYрiк тшнщ келешек тарихында казак улты кадiрлi орын алмакшы. Келешектiц осылай болуына иманымыз берiк» [2]- деп жазды. Баланыц сейлеу тшн дамытып, шыгармашылык кабiлетiн арттыруда «Педагогика» ецбегiнiц мацызы зор. Бул ецбектщ кайнары «тэрбие» уFымымен байланысты.
М.Жумабаевтыц «КYншыFыс», «ПаЙFамбар», «Тез барам», «Мен жастарFа сенемш», «ТYркiстан» елецдерi негiзде жYргiзiлетiн талдау жумыстары кисынды, эрi кYPделi процеске непзделетш талдаулардыц бiрi болып есептеледь Себебi, автордыц айтпак ойы мен шыFармаFа аркау болFан идея мен такырыпты аныктауда окушыныц аткарар кызметтерi кYPделiлiкке негiзделедi. АталFан мэселенi енiмдi нэтижеге шыFару Yшiн окушыныц алдында аткаратын бiрiншi кызметi - ецбект оку. МаFжан Жумабаев ешкашанда езшщ аскак киялыныц жоFарFы децгейiн баска мазмунда жазбайды, жазушы улттык мYДдеге негiзделген, емiр шындыFыныныц элеуетiн сез енерi аркылы Fана ез шы^армасын ербiтедi [5]. Алайда, оны тYсiне бiлу Yшiн окушы езiнiц таным децгей мен ойлау категориясын шыцдай алу кажет. Бул туста, казак эдебиет пэн муFалiмiнiц ез алдында аткарар кызметтерi айкындала тYседi:
1. Бшм алушыларFа эстетикалык тэрбиенi, керкем шыFармаFа негiз болFан идеялык-мазмунды аша отырып, окушыныц тiлдiк (ауызша жэне жазбаша сейлеу) даFдыларын дамыту;
2. Элецнщ идеясы мен такырыбын аныктау Yшiн мазмунына Yцiле детальдi талдау жYргiзу;
3. Эткен Fасыр мен бYгiнгi тацда болып жаткан тенденцияларFа кез жYгiрту;
4. Еалымдардыц тужырымдамалары мен кезкарастарын жинактау.
М. Жумабаевтыц шы^армаларын талдау барысында тек идеялык-мазмундык такырыптарында Fана шектелетiн болсак, бул талдаудыц ец шаFын тYрi болары анык [5]. Сондыктан окушы окып жаткан шыFарманыц тулFасына енш, кетерiлген такырыпты сезiне, уFына окитын болса - онда бул муFалiмнiц эдiстемелiк баFыт беруiндегi жетiстiк болмак. Поэтикалык сез енерiнiц кYPделiлiгi де осында, яFни окытудыц басты эдiстерi мен технологияларын жетiк мецгерген педагог болса, онда шы^арма тiлiн окушы тез, эрi жылдам окып, тYсiнедi. Баспадан басылып, дYниеге келген ецбектердщ барлыFын керкем шыFарма деп айта алмаймыз. Сондыктан бiлiм алушыFа бiрiншiден керкем шыFарманыц мацызы мен
аныктамасын талдап, тYсiндiру кажет. Окушыныц сейлеу даFдыларын дамытуда шыFарманы окып талдаудыц мацызы ушан-тецiз.
Галым Ербол Тiлешовтiц «Суреткер жэне керкемдiк эдiс» монографиясында МаFжан Жумабаевтыц поэтикасында шыFармашылык эволюция орын алып, алFашкы елецдерi шыFармашылык турFыда аFартушылык реализм сарында жазылFанын айтады. Акынныц «Эткен кYн» атты елещнде:
Кеше Шеже, Орынбай, Жанак, Бiржан, Наурызбай -Бiр сезi мыц дiлдалык, Алты алашка атакты
Бэрi акын, серi едi [3], - еткен ^ндеп бастауды жYрiп еткен, эдебиетiмiзге нэрi сiцген серiлер заманын айта келiп, улттык кундылыFымызды бiр шумакта озык керсете алды.
Сызба №1. МаFжан Жумабаев шь^армаларын шк1рталас аркылы окытудыц улгь
сызбасы
МаFжан Жумабаев шыFармаларын пiкiрталас аркылы окытуды уйымдастыратын болсак, сабак кызыкты, оку-максатына жету процесi шыFармашылык дэрежеде жYзеге асады. Бул тэсiлдiц тиiмдiлiгi окушылардыц эдеби сейлеу даFдысын дамыта отырып, шыFармашылык кабiлеттерiн сабак барысында шыцдауFа кемектеседi.
^азiргi тацда бiлiм беру YPДiсiнде элеуметтiк езгерiстердiц каркынды жYрiп жаткан дамушы коFамда шыFармашылык ойлау кабшетшщ тулFалык жэне элеуметтiк мэш кYрт артып келедi. Сондыктан окушылардыц тулFалык жэне шыFармашылык элеуетiн дамыту мэселесi езектi болып табылады. ^аз1рп мектептщ мацызды мiндетi - окушыларFа барынша жеке кажеттiлiктерi мен кабшеттерше сэйкес каркынды даму мYмкiндiгiн камтамасыз ететiн оку жаFдайын жасау. Баланыц сездiк корыныц шектеулiлiгi кеп жаFдайда сырткы элеуметтiк
факторлар аркылы немесе мугал1м окушыныц шыгармашылык касиеттерш дамыту жэне оган ез кYшiне деген сешмш оята алу керек [5].
Магжан Жумабаев шыгармалары негiзiнде казак эдебиет сабагында баланыц бойындагы шыгармашылык кабiлеттердi дамыту жумысыныц нэтижесi бiрден байкала коймайды. Сондыктан сабак барысында колданылатын эдiс-тэсiлдердi ретпен, жYЙелiкке непздеп уйымдастыру керек. Мэселен:
- Алгашкы дайындык кезецi материал жинактау мен эдiс-тэсiлдердi тацдаумен ерекшеленедi;
- Жинаган материал бойынша жоспар куру;
- Сабак етюзу эрдайым зерттеу мен бакылау жумыстарын талап етедi;
- МуFалiм сабактыц максатына жету жолында жоспар негiзiнде колданган эдiс-тэсiлдерi мен окушылардан алган жауап бойынша есеп берш, корытынды жумыс жасаумен ерекшеленедь
Кернектi каламгер Магжан Жумабаевтыц поэтикалык мурасын бYгiнгi тацда окудыц мацыздылыгы зор. Акикат ойдыц, тэрбие угымыныц, отты идеяныц, кайнар бастаудыц астында Yлкен тагылым бар.
Не керсем де алаш Yшiн кергенiм,
Маган атак ултым Yшiн елгенiм! - деген патриоттык сезiмде келешек урпакка енеге мен улт муратына Yлкен сенiм жатыр. ^азак халкы ежелп туыстыгын бекiте тYCсе, бiрлiктiц туы эрдайым желбiреп турса деген акын тшеп «^рюстан» елецiндекездестiре аламыз: Туранда тYрiк ойнаган усап отка, ТYрiктен баска от боп жан туып па! Кеп тYрiк еншi алып тарасканда, ^азакта кара шацырак калган жок па! [3] Жалпы алганда, Магжан поэтикасы - окыту процесше Yлкен леп берiп, улттык болмысымызды сактай отырып, окытуга негiзделедi.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. ^анарбаева Б. Магжан-символист. — Алматы: Экономика, 2007. — 37-б.
2. Магжан Жумабаев. Шыгармалары. (эдеби басылым). 2-том. Эцпме, гылыми ецбек, макалалар, аудармалар, жарияланбаган елецдер, / ^ураст. Сэндiбек Жубаниязов. -Алматы: Жзаушы, 2013. - 376 б.
3. Магжан Жумабаев. Кеп томдык шыгармалар жинагы. I - том. Элецдер, дастандар, эцпме.
- Алматы: Жазушы, 2008. - 208 б.
4. Айтжанова Т., ^азак эдебиетiн окытудыц эдюнамасы: [оку куралы]. - Алматы: Гылым, 2002. - 325 б.
5. Бтбаева ^азiрri кезец эдебиетш терецдетiп окыту: окулык-эдiстемелiк багдарлама. -Семей: Yш биiк, 2007. - 143 б.
