CC BY
7ЦАЗАЦ Т1Л1 САБАГЫНДА ОКУШЫЛАРДЫЦ Т1ЛД1К МЭДЕНИЕТ1Н ЦАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
ЕШМ¥^АМЕТ ¥ЛПАН
7M01701 - «^азак тiлi мен эдебиетЬ» маманды^ыныц 1 -курс магистранты Абай атындагы ^азак улттык педагогикалык университетi Алматы каласы, ^азакстан Республикасы
TY^HdeMe. Бул мацалада цазац тш сабацтарында оцушылардыц тшдт мэдениетт цалыптастыру, дамытудыц мэн-мацызы эдгскер галымдардыц тужырымдары неггзгнде сараланды. Сонымен цатар тшдт мэдениетт1 дамытуда тшмд1 болып табылатын эд1с-тэсшдер, цуралдар тYрлерi айцындалды.
Клт свздер: тшмэдениетi, свйлеу эрекетi, ауызша свйлеЫм, оцыту эдiс-тэсiлдерi, т.б.
ХХ1 гасыр — ашы; акпараттар, кемел мYмкiндiктер мен жаца технологиялар заманы. Адамзат баласына компьютерлш технологиялар берген мYмкiндiктер бшм беру саласын да камтып, бYгiнде окушылардыц ауызша сeйлеуi, мэтш курауы, т. б. секiлдi казак тш сабактарында жасайтын эрекет-амалдары да «жецшдедЬ». Алайда казiргi дамыган гасырда окушылардыц ауызша сейлеу дагдыларын калыптастыру, соныц iшiнде тiлдiк мэдениетiн дамыту мэселелерi жиi кeтерiлiп жYр. Эйткеш, тiл мэртебесiн кетеру мектеп кабыргасында сейлеу мэдениетiн калыптастырудан басталады.
^аз1рп тацда заманауи жастардыц, соныц шшде окушылардыц сейлеу тiлiне акпараттык куралдар, галамтор желiсi мен БАК к¥ралдары eзiнiц тиiстi эсерiн тигiзiп, нэтижесшде сауаттылык децгейi темендеп, дайын мэтшдерге жYгiну кeбейдi. Бул ез кезегшде окушылардыц сeздiк корыныц азаюы, тшдш мэдениетiнiц тeмендеуiне алып келедi. Демек, педагогтер Yшiн заманауи окушыныц сезге, мэтшге, оныц мэн-магынасы мен колданылу орнына деген кызыгушылыгын арттырып, сол аркылы сейлеу децгейi мен твдк мэдениетiн кетеру аса мацызды болып табылады.
Мемлекеттiк стандарттарга сэйкес, казак тшн окытудыц казiргi ец непзп максаты -окушылардыц тiлдiк, мэдени жэне коммуникатив^ к^реттшгш калыптастыру. Ендеше, «тiл мэдениетЬ» дегенiмiз не? ^арапайым тYсiнiк болып кeрiнгенiмен, бул угымга галымдар сан кырлы аныктама береди Мэселен, тiлтанушы галым М.Балакаев: «Тш мэдениетiнiц негiзгi принципi деп сейлемдердщ, жеке сeздердiц тыцдаушыга, окушыга бiрден тYсiнiктi болуы. Жазуда, сейлеуде адам ойына кажеттi сез тацдаганда олардыц стильдiк ерекшелiктерiн ескеруi керек. Тшдш норманы калыптастыру, сауаттылык, тiл тазалыгы, сeздердi дурыс айту, дурыс жазу тш мэдениетiнiц басты талаптары ретшде тужырымдалады» [1,27] - деп аныктама берш, бул угымныц орфоэпиялык зацдыльщтарга CYЙенумен катар, эдеби нормадан алшактамайтынын айтып жеткiзедi. Ал Н.Уэлиев: «Тш мэдениетi дегенiмiз - сейлеудеп, жазудагы сыпайылык, iзеттiлiк кана емес, сонымен катар айкын ойлылык, сeздi дэл айыру шеберлiгi, сейлеу eнерiне шыныккандык» - деп, тiл мэдениетiнiц шебер сейлей алумен де байланыстылыгын атап кeрсетедi [2,27]. Ал тiлшi-Fалым Р. Сыздык: «Тiл мэдениетi дегенiмiз - сeздердi дурыс орнымен колдану (лексикалык), дурыс курастыру (синтаксистiк), дурыс киюластыру (морфологиялык), дурыс дыбыстау (орфоэпиялык), сауатты жазу (орфографиялык), тiлдi эсерлi етш жумсау (лингвостилистикалык) нормаларын устану, орныктыру, жетiлдiру», - деп, тiлдiк мэдениеттщ тYрлi Fылым салаларыныц тоFысында eмiр CYретiнiн дэлелдейдi [3, 24-25 б.]. Ал орыс Fалымы О.М.Казарцева: «Тш мэдениетi дегенiмiз сeйлеушiнiц тiлдесiм кезшде туындайтын мэселелердi оцтайлы шешуге арналFан бiлiм, бiлiк, даFды жYЙесi болып табылады» - дейдi [4, 908].
^азак тiлi муFалiмдерiнiц алдында турFан мiндет - окушылардыц оку белсендшгш арттыра отырып, сейлеу мэдениетiн калыптастырып, дамытатын оцтайлы эдiс-тэсiлдер жYЙесiн курастыру болып табылады. Осы максатпен жаца дидактикалык материалдардан
куралган оку-эдютемелш куралдар окушылардыц шыгармашылык кабшеттерш арттыру, тшдш касиеттердi дамыту эрекеттерiн алгашкы орынга кояды. Окушылардыц тiл мэдениетiн дамытуда осындай мэселелердi алга коя отырып, муFалiмге кажетл эдiс-тэсiлдер жиынтыгын былайша сурыптауга болады:
> Еылыми iзденiске багыттайтын мэлiметтердi жинактап, сурыптау;
^ Зерттеудщ теориялык негiздерiн калыптастыру тургысынан лингвистикалык, эдюнамалык, педагогикалык, психологиялык эдебиеттердi талдау;
> ^азак тiлi сабагындагы оку YPдiсiн YHeMi бакылап отыру;
> Тэжiрибелi устаздардыц педагогикалык тэж1рибесш Yлгiге алу; Ал окушыларга багытталган эдiс-тэсiлдерге мыналарды жаткызуга болады:
> Окушылардыц жазбаша жумыстарына талдау жасау;
^ Тiлдiк мYмкiншiлiктерiн бiлуге багытталган тYрлi тэж1рибелер, бакылау жумыстарын жYргiзу;
> Бакылау жумыстарыныц нэтижесiн сараптау;
^ Окушылардыц тiлiн дамытуга арналган эдiстемелiк жYЙенi курау [5, 910-911 б.].
^азак тiлi сабагы - балага тiлдi Yйретiп кана коймай, ана тiлiнде дурыс, керкем, жYЙелi, еркiн сейлеудi де Yйрететiн бiрден бiр пэн. Сонымен катар, казак тш сабактарында окушыга емiр бойы азык болар мэдениеттi сейлеу, ойын ашык, толык жеткiзе бiлу секiлдi дагдылары калыптасады. Эдiскер галым А.Эбшкаев окушылардыц тiлдiк мэдениетш калыптастыруда казак тш сабагында колданылатын эдiстер катарына мыналарды жаткызады:
^ Сездiк жумысын жYргiзу;
> ТYсiнiксiз сездердi тYсiндiру;
> Сездiк диктанттар жаздыру;
> Сездiк схемалар жYргiзу;
> Мазмундама жаздыру;
> Шыгарма жаздыру;
> Мэнерлеп оку [6].
Эбiлкаевпен катар мундай эдiс-тэсiлдер жиынтыгын керсететiн еткен гасырдыц езге де галымдарыныц бул жiктелiмi тiлдiк мэдениеттi кетеруде колданылганымен, казiргi тацда езгешелiктi, жацашылдыкты талап етедь Эйткенi, бYгiнгi бiлiм беру жYЙесi езгерiп, «технологияландырылды». Окытудыц эдiс-тэсiлдерi де, окушылар орындайтын тапсырмалар тYрi де езгердi. Мэселен, казiрде шыгарма орнына эссе жазу мiндеттелсе, жазбаша жумыстардан герi ауызша тапсырмалар катары кебейдь Демек, тiлдiк мэдениеттi дамыту жолдары да езгерiстi талап етедь Жацартылган бiлiм беру жYЙесiнiц ерекшелшн, акпараттык гасыр ыкпалын, элемдегi гылым тенденцияларын ескере отырып, казак тш сабактарында тiлдiк мэдениеттi калыптастырып, дамытуга арналган мынадай эдiс-тэсiлдердi усынуга болады:
> Ауызша мэтiндермен жумыс;
> Айтылым - жазылым, окылым - жазылым тапсырмаларын жYЙелендiру;
> Эссе жаздыру;
> ТYсiндiрме сездiктермен жумыс жасау;
> Жатка оку;
> Дебат, пiкiрсайыстар еткiзу, т.б.
Окушылардыц осы жэне езге де жолдармен тшдш мэдениетш кетеру - бYгiнгi заманныц басты талабы. Барынша акпараттандырылган, жаца технологиялармен каруланган урпактыц тшдш сауатын, сейлеу мэдениетiн дамыту казак тшнщ мэртебесiн кетеруде де басты шаралардыц бiрi саналады. Окушылар мектеп кабыргасынан ез ойларын, кезкарастарын ауызша да, жазбаша да сауатты жетюзш, керкем, мэдениеттi, дурыс сейлеудiц жолдарын бiлуi тиiс. Бул жас урпактыц тшне деген курметiн арттырып кана коймай, Отанга деген CYЙiспеншiлiктерiн де арттыратыны сезсiз.
ПАЙДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Балакаев М. ^азак тшнщ мэдениетшщ мэселелерi / М.Балакаев.-Алматы: ^азакстан, 1965.- 186 б.
2. Уэлиев Н. Сез мэдениет / Н. Уэлиев.-Алматы, 1984
3. Сыздык Р. Тш мэдениетi жэне оныц проблемалары / Р. Сыздык// Тiлдiк норма жэне оныц калыптануы.-Астана: Елорда, 2001.- 230 б.
4. Казарцева O. М. Культура речевого общения: теория и практика обучения.- М.: Наука, 2001.
5. Шокаримова К.А. Развитие культуры речи на уроках русского языка. «Экономика и социум» №4(95)-3 2022
6. Эбшкаев А. ^азак тшн окыту эдютемес (Оку куралы). - А., 2015.
