УДК: 338.43
ТАРХ,РЕЗЙ ВА ДУРНАМОИ ^А^МИ ИСТЕ^СОЛЙ МА^СУЛОТ^ОИ
КИШОВАРЗЙ ДАР ЗАМИНУОИ ОБЁРИШАВАНДАИ МИНТАЦАИ КУЛОБ
Комилов Н.Б.
Тешаев М.С.
Аннотатсия. Дар мацолаи мазкур таулили масъалауои дурнамои уацми истеусоли маусулотуои кишоварзи дар заминуои обёришавандаи минтацаи Кулоб мавриди тауцицот царор дода шудааст. Муаллифон бо истифодаи аз факту далелуои илми, маълумотуои воцеъи омори тавасути усулуои маъмули тащицот таулилуо гузаронидаанд. Хамзам дар мацолаи мазкур истифодаи модели ицтисоди-омори барои бауодиуии самаранокии истифодаи заминуои обёришаванда ва рушди минтацауои кишоварзи хеле мууим арзёби гардида аст. Муаллифон дар мацолаи таулилшаванда бештар масъалауои зеринро мавриди таулил царор додаанд: таулили модели дурнамои уосилнокии зироатуои асосии кишоварзи дар заминуои обёришавандаи минтацаи Кулоб, дурнамои мицдори заминуои обёришавандаи зироатуои кишоварзи дар минтацаи Кулоби вилояти Хатлон, дурнамои уосилнокии зироатуои асосии кишоварзи дар заминуои обёришавандаи минтаца, ва дурнамои уацми истеусоли маусулоти асосии кишоварзи дар заминуои обёришавандаи минтацаи Кулоби вилояти Хатлон. Дар интиуо дар асоси таулилуои гузаронидашудаи муаллифон хулосауои зарури бароварда шудааст. Калидвожахр: самараноки истифодабарии заминуои обёришаванда, пешбурди хоцагидаорй, таурези, шакли заминдори, дурнамои уацми истеусолот, маусулоти озуцавори, механизми ташкили-ицтисоди, истифодаи заминуои обёришаванда. Барои ицтибос: Комилов, Н. Б. Тарурези ва дурнамои уацми истеусоли маусулотуои кишоварзи дар заминуои обёришавандаи минтацаи Кулоб / Н. Б. Комилов, М. С. Тешаев //Паёми молия ва ицтисод.- 2024 №4 (43) - С. 198-207.
ПРОЕКТИРОВАНИЕ И ПЕРСПЕКТИВА ОБЪЕМОВ ПРОИЗВОДСТВА
СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ПРОДУКЦИИ НА ОРОШАЕМЫХ ЗЕМЛЯХ
КУЛЯБСКОЙ ОБЛАСТИ
Комилов Н.Б.
Тешаев М.С.
Аннотация. В данной статье изучен анализ вопросов перспективы объёма производства сельскохозяйственной продукции на орошаемых землях Кулябской области. Авторы провели анализ, используя научные факты и реальные статистические данные с помощью популярных методов исследования. В то же время в данной статье очень важным считается использование экономико-статистической модели для оценки эффективности использования орошаемых земель и развития сельскохозяйственных территорий. В анализируемой статье авторы преимущественно анализировали следующие вопросы: анализ модели перспективы урожайности основных сельскохозяйственных культур на орошаемых
землях Кулябской области, перспективы количества орошаемых земель сельскохозяйственного назначения. сельскохозяйственных культур в Кулябском районе Хатлонской области, перспектива урожайности основных сельскохозяйственных культур на орошаемых землях региона, а также перспектива объемного производства основной сельскохозяйственной продукции на орошаемых землях Кулябского района Хатлонской области. В конце на основе проведенного авторами анализа были сделаны необходимые выводы.
Ключевые слова: эффективное использование орошаемых земель, развитие сельского хозяйства, планирование, форма собственности на землю, перспективы объемов производства, продукты питания, организационно-экономический механизм, использование орошаемых земель.
DESIGN AND PROSPECTS OF PRODUCTION VOLUMES OF AGRICULTURAL PRODUCTS ON IRRIGATED LANDS OF KULYAB REGION Komilov N.B. Teshaev M.S.
Anotation: This article examines the analysis of the issues of the prospects for the volume of agricultural production on irrigated lands in the Kulyab region. The authors conducted the analysis using scientific facts and real statistical data using popular research methods. At the same time, this article considers it very important to use an economic and statistical model to assess the efficiency of irrigated land use and the development of agricultural areas. In the analyzed article, the authors mainly analyzed the following issues: analysis of the model of the prospects for the yield of the main agricultural crops on irrigated lands in the Kulyab region, the prospects for the amount of irrigated agricultural land. agricultural crops in the Kulyab district of the Khatlon region, the prospects for the yield of the main agricultural crops on irrigated lands in the region, as well as the prospects for the volume production of the main agricultural products on irrigated lands in the Kulyab district of the Khatlon region. In the end, based on the analysis conducted by the authors, the necessary conclusions were made.
Key words: efficient use of irrigated land, agricultural development, planning, form of land ownership, prospects for production volumes, food products, organizational and economic mechanism, use of irrigated land.
Гузориши масъала. Тархрезй ва дурнамои хачми истехсолй махсулотхои кишоварзй дар заминхои обёришавандаи минтакаи Кулоб дигаргунсозихои бахши кишоварзй, хусусан, ислохоти
муносибатхои заминдорй идома дорад, ки ба шаклхои гуногуни моликиятдорй ва хочагидорй ба замин, такмили механизми ташкилй-иктисодй ва таъмини бехатарии озукавории кишвар равона карда шудааст. Яке аз самтхои асосии баланд бардоштани
самаранокии истифодаи заминхои обёришаванда чори намудани низоми нави заминдорй ва заминистифодабарй ба хисоб меравад. Он бадарачаи махсусгардонии сохаи кишоварзй дар минтакахо, муайян намудани кишти зироатхои асосии озукаворй, тоза намудани заминхои кишт аз ифлосихо ва бехдошти вазъи мухити зисти одамон сахт вобастагй дорад.
Тахлили тах,кикотх,ои охир ва нашриёт. Дар адабиёти ватании солхои
охир таваччух ба масъалахои самаранок истифодабарии заминхои обй, маданияти баланди истифодабарии заминхои кишоварзй ва хосилхезии он зиёд шудааст. Вале интишороти бевосита ба тахкики вазъи тархрезй ва дурнамои хачми истехсолй махсулотхои кишоварзй дар заминхои обёришавандаи нисбатан кам таввачух карда шудааст.. Баъзе пахлухои ин масъала дар маколахои олимон ватанй, Исайнов Х,.Р, Шералиев Э.Н, Саймуродов ЛД, Ганиев Т.Б. дида мешавад.
Максади макола:Тах,лил ва тахкики дурнамои хачми истехсолй махсулотхои кишоварзй дар заминхои обёришавандаи минтакаи Кулоби вилояти Хатлон мебошад.
Мухтавои асосии мавод.Ташаккули механизми ташкилй-иктисодй истифодаи заминхои обёришаванда дар минтакахои кишвар, ки аз нигохи илмй асоснок кардашуда, аз халли таъмини бехатарии озукавории ахолй маншаъ гирифта, барои расидан ба хадафхои стратегияи рушди минтакахои кишвар дар заминаи таъмини самараноки истифодаи истифодаи заминхои обёришаванда бо назардошти хусусиятхои хоси минтакахо ва худи сохаи кишоварзй равона карда шудааст. Илова бар ин, дар низоми зироаткорй аз омилхои иклимй-экологй, тамоюлхои ичтимой-демографй, афзоиши ракобатпазирии молу махсулоти озукаворй, зарурати рушди кластерхои агросаноатй, самтхо ва хадафхои татбики сиёсати аграрии давлат низ вобастагии калон дорад.
Имруз ба хар сари ахолй дар Чумхурии Точикистон назар ба заминхои кишти кишоварзй се маротиба камтар истифодаи заминхои обёришаванда рост меояд. Ахолй бошад, тамоюли зиёдшавии дошта, тибки маълумотхои оморй ба 10 млн. нафар расидааст ва аз руи пешгуихои мутахассисон то соли 2025 ин ракам ба 12 млн. нафар мерасад. [1, с. 88]. Ин холат
бегуфтугу афзун гардонидани истехсолии махсулоти озукаворй ва истифодаи аз хад зиёди истифодаи заминхои обёришавандаро дар минтакахо ба миён меорад, ки он дар навбати худ зарурати баланд бардоштани самаранокии экологй - иктисодии чорабинихои мелиоративй-ирригатсионии заминхои кишоварзиро дар минтакахо такозо менамояд.
Дар маколаи мазкур мо кушиш менамоем, ки роххо ва воситахои муосири баланд бардошатни самаранокии экологй-иктисодии истифодаи заминхои
обёришавандаи минтакаи Кулоб бо истифода аз усулхои бахои экологй -иктисодии заминхои кишоварзй, мукоисаи самаранокии заминхои обёришаванда ва чорабинихои экологй - мелиоративиро оид ба нигохдорй, такрористехсол ва хифзи заминхои кишоварзй ба хотири баланд бардоштани хосилхезии зироатхо бо сарфаи ками харочотхои истехсолй, паст намудани таназулёбии (деградатсия)-и заминхои обёришаванда ва бехдошти мухити зист дида бароем.
Х,олати кунунии истифодаи заминхои обёришавандаи кишоварзй нишон медиханд, ки вазъи экологй - мелиоративии онхо ба талаботи рушди устувори минтакахои кишвар чавобгу набуда, иктидори мелиоративй-ирригатсионй ба таври лозима истифода бурда намешаванд. Аз ин хотир, дар бисёр минтакахои кишвар бо сабаби мушкилоти экологй-иктисодй таназулёбии захирахои замин, вайроншавии баланси об, риоя накардани меъёр ва речаи обёрй, ки дар мачмуъ ба зарархои иктисодии истехсолоти кишоварзй ва кохиш ёфтани рушди мелиоратсия оварда расонидааст...». [2, с. 13]. Ба фикти мо ин раванд зарурати чори намудани шаклхои нави заминдорй ва усулхои пешкадами обёрй ва технологияи нави сарфакунандаи обхоро такозо менамояд, ки онхо дар якчоягй метавонанд таъсири манфиро ба мухити зист кам
намуда, танзими самараноки идораи заминхои обёришаванда ва рушди рушди устувори минтакахои агросаноатиро таъмин намояд.
Х,ангоми бахои самаранокии экологй - иктисодии истифодаи заминуои обёришаванда ва чорабинихои мелиоративй дар минтакаи Кулоби вилояти Хатлон усули пешкадами заминдорй, табиатгунчоиш ва сарфаи захирахои обу замин ба хисоб гирифта шуда, речаи дурусти обёрикунй, хосилхезии заминуои обёришаванда, истифодаи нурихои минералй, пешгирии таназулёбии заминуои обёришаванда дар натичаи фаъолияти хочагидорй ба эътибор гирифта шудаанд.
Ба андешаи Шералиев Э.Н. «... Яке аз масъалаи мухими истифодаи самараноки заминуои кишоварзй - ин ташкили механизми иктисодии танзими истифодаи заминуои обёришаванда ба хисоб меравад. [3, с. 213]. Ин механизм, пеш аз хама, дар мукаррар намудани пардохтхо барои истифодаи заминуои обёришаванда, чори намудани меъёрхо ва манъ кардани истифодаи гайрисамараноки онхо, чаримаситонй ва дигар чавобгарихо, ки ба вайроншавии холатхои экологии заминуои обёришаванда оварда мерасонад, зухур меёбад...». Ин чо сухан, пеш аз хама, дар бораи ба хам мувофикат намудани рушди устувори минтака ва дастгирии давлатии истифодаи самаранокии захирахои замин, бахусус, заминуои обёришаванда ва бехдошти вазъи экосистемаи минтакахои кишвар меравад.
Назари Исайнов Х,.Р. дар ин радиф чунин аст: «...Танзими давлатии комплекси агросаноатй таъсирасонии максадноки давлат ба низоми амалкунандаи иктисодй бо максади таъмини фаъолияти муътадили сектори аграрй ва тараккиёти устувори иктисодиёти минтака мебошад..». [4, с. 421]. Дар ин маврид дахолати давлатй, барои халли масъалауои таъмини бехатарии
озукаворй ва самаранок истифодабарии неруи захиравй - табиии минтака, инчунин, бехдошти вазъи экосистемаи минтакавй равона карда мешавад.
Дар раванди тахияи моделхои иктисодй - математикй махсусан моделхои эконометрикй, пеш аз хама, муайян намудани нишондихандахо (омилхо)-и асосии объекти тахкикот ва алокамандии байни онхо шарт ва зарур мебошад. Бинобар ин, мо дар рафти тахкикот барои тахлили эконометркии вазъи сохаи кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон аз руи микдори заминхои обёришавандаи корам, хосилнокй ва хачми истехсоли махсулотхои асосии кишоварзй ва ба хайси нишондихандаи вобастагии мачмуи махсулоти кишоварзй (ММК)-и вилояти Хатлон ва ба хайси омилхои новобаста -пахта, галла, картошка ва сабзавотхо интихоб намудем.
Дар рафти тахкикот мо каадамхои мазкурро барои моделсозии вазъи сохаи кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон аз руи микдори заминхои обёришавандаи корам, хосилнокй ва хачми истехсоли махсулотхои асосии кишоварзй мавриди амал ва баррасй карор додем.
Барои тахлили коррелятсионии масъалаи мазкур, ба сифати нишондихандаи вобаста мачмуи махсулоти кишоварзй (ММК)-и минтакаи Кулоби вилояти Хатлон ва ба сифати омилхои новобаста - микдори заминхои обёришавандаи корами пахта, галла, картошка ва сабзавотхо интихоб карда шуданд (ниг. замимаи 1). Тахлил коррелятсионй бо истифода аз имкониятхои барномаи Excel дар асоси маълумотхои омории давраи солхои 2010 - 2021 гузаронида шуд, ки натичаи он чунин мебошад: байни омилхои замини обёришавандаи корами пахта бо картошка (гпк = 0,66) ва галла бо сабзавотхо (гпк = 0,95) вобастагии баланд (алокаи коллинеарй) мавчуд мебошад, ки аз байни
бояд яке аз омилхо ба модел ворид карда шавад. Ба модел хамон омилхое ворид мегарданд, ки агар байни онхо бо нишондихандаи вобаста мачмуи махсулоти кишоварзй (ММК) алокамандии баланд чой дошта бошанд.
Дар тахлили мазкур байни нишондихандаи вобаста ва омилхои картошка ва сабзавотхо мутаносибан гММк,к = 0,68 ва гММКС = 0,95 алокамандии баланд мавчуд мебошад, бинобар ин интихоби омилхои мазкур барои тахияи модели регрессионй аз руи коида мебошад.
Тахлили регрессионй. Барои тахияи модели регрессионй маълумоти омории замимаи 1 истифода бурда шуд. Раванди тахияи модел бо истифода аз имкониятхои барномаи Excel бо дарназардошта тамоми конуниятхои усулхои эконометрики амалй карда шудаааст. Барои тахлили масъалаи мазкур, модели регрессияи хисобии биёромила тахия карда шуд, ки намуди зеринро дорад: ММК(з) = -10713,362 + 0,177 * Кз + 2,597 * Сз (1) Дар инчо, ММ^(з)- мачмуи махсулоти кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон, Кз-заминхои обии корами картошка, Сз- заминхои обёришавандаи корами сабзавотхо мебошад.
Эътимоднокии модели мазкурро аз руи сифати модел (коэффитсиенти детерминатсия) хатогии миёнаи
аппроксиматсионй ва меъёри Дарбин Уотсон, санчида шуд, ки мувофикан й2 =
0.878 , А = 3,5% ва ДЖ = 1,9 мебошад. Аз руи бахохои муайянгардида, модели тахияшуда барои истифодабарй аз руи максад мебошад. Аз мазмуни модели (1) ба чунин хулоса омадан мумкин аст: хангоми ба 1% аз худ намудани заминхои обёришавандаи корами картошка дар холати бетагйир будани заминхои обёришавандаи корами сабзавотхо, дар мачмуъ мачмуи махсулоти кишоварзии (ММК)-и минтакаи Кулоб вилояти Хатлон ба 0,177 вохид зиёд мегардад. Дар навбати худ хангоми ба 1% аз худ намудани замини корами обёришавандаи сабзавотхо, дар холати бетагйир мондани заминхои корами обёришавандаи картошка, дар мачмуъ ба хисоби миёна мачмуи махсулоти кишоварзии (ММК)-и минтакаи Кулоби вилояти Хатлон ба 2,597 вохид зиёд мегардад.
Дар тахкикот, барои дурнамои хачми мачмуи махсулоти кишоварзии (ММК)-и вилояти Хатлон, микдори заминхои обёришавандаи корами пахта, картошка, галла ва сабзавотхо аз моделхои каторхои вактй ва моделхои авторегрессионй истифода бурда шудааст. Дар раванди тахияи моделхои дурнамои мачмуи махсулоти кишоварзии (ММК)-и минтакаи Кулоби вилояти Хатлон, микдори заминхои обёришавандаи корам вобаста ба омилхои овардашуда, конуниятхои эконометрикй, инчунин тавсифи омории моделсозй ба инобат гирифта шудааст. Моделхои дурнамои тахиягардидида дар замимаи 4 оварда шудаанд.
Намуди модел Сифати модел
ММК Хатлон (t) = 5564,40 + 939,11 * t й2 = 0,932
Пахта (t) = 47364,28 - 0,635 * Пахта^ - 1) й2 = 0,797
Галла (t) = 146945 - 4330,6 * t + 105,08 * t2 й2 = 0,910
Картошка (t) = 3427 * t0'1468 й2 = 0,566
Сабзавотхр (t) = 6054,5 + 358,06 * t й2 = 0,983
Чадвали 1. - Модели дурнамои микдори заминхои обёришавандаи зироатхои кишоварзй дар минтакаи Кулоби вилояти Хатлон
1:-тренд (вакт)
Сарчашма: тауияи муаллиф
Дар асоси моделуои тауияшуда, дурнамои мачмуи маусулоти кишоварзии (ММК)-и минтакаи Кулоби вилояти Хатлон ва заминуои обёришавандаи зироатауои кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон барои давраи солуои 2022 - 2027 уисоб карда шуд, ки натичаи он дар чадвали зерин оварда шудааст.
Барои таулили коррелятсионии уосилнокии зироатуои асосии кишоварзии заминуои обёришавандаи минтакаи Кулоби вилояти Хатлон, ба сифати нишондиуандаи вобаста мачмуи маусулоти кишоварзии (ММК)-и вилояти Хатлон ва ба сифати омилуои новобаста - уосилнокии пахта, галла, картошка ва сабзавотуо интихоб карда шуданд (ниг. чадвали 2).
Чадвали 2. -Модели дурнамои уосилнокии зироатуои асосии кишоварзи дар заминуои обёришавандаи минтакаи Кулоби вилояти Хатлон
Намуди модел Сифати модел
Пахта (1:) = 16,859 - 0,177 * Пахта^ - 1) Д2 = 0,681
Галла (1) = 27,645 + 0,904 * г Д2 = 0,899
Картошка (1) = 246,33 * 1:-0Д1 Д2 = 0,584
Сабзавотуо (1) = 210,89 + 6,7464 * 1 Д2 = 0,943
Сарчашма: тауияи муаллиф
Натичаи таулил коррелятсионй чунин мебошад: байни нишондиуандаи натичавй ва омили уосилнокии пахта (гММКП = 0,14 вобастагии паст вучуд дорад. Инчунин байни нишондиуандаи вобаста ва омилуои галла, картошка ва сабзавотуо мутаносибан гММК,г = 0,98 ,гММКК = 0,74 ва гММК,С = 0,96 алокамандии баланд вучуд доранд, бинобар ин, интихоби омилуои мазкур барои тауияи модели регрессионй мувофики коида аст.
Барои тауияи модели регрессионии вазъи уосилнокии зироатуои асосии кишоварзии заминуои обёришавандаи минтакаи Кулоби вилояти Хатлон маълумоти омории замимаи 2 истифода бурда шудааст. Дар чараёни тауияи модел тамоми конуниятуои усулуои эконометрикй ба инобат гирифта шудааст. Барои таулили масъалаи мазкур, модели регрессияи уисобии бисёромила тауия карда шуд, ки намуди зеринро дорад:
ММК (у) = -27951,884 + 666,041 * Гу + 12,186 * Ку + 58,136 * Су (2) Дар инчо, ММ^(у)- мачмуи маусулоти кишоварзии вилояти Хатлон, Еу-уосилнокии зироати галла, Ку-уосилнокии картошка, Су - уосилнокии сабзавотуо мебошанд. Эътимоднокии модели мазкурро аз руи сифати модел, хатогии миёнаи аппроксиматсионй ва меъёри Дарбин Уотсон, санчида шудааст, ки мувофикан Д2 = 0.984 , А = 3,7% ва ДЖ = 1,7 мебошад. Аз руи бауоуои муайянгардида, модели тауияшуда барои истифодабарй аз руйи максад мебошад. Аз мазмуни модели (2) ба чунин хулоса омадан мумкин аст: уангоми ба 1% зиёд гардидани уосилнокии зироати галла дар уолати бетагйир будани уосилнокии зироатуои картошка ва сабзавотуо, дар мачмуъ мачмуи маусулоти кишоварзии (ММК)-и вилояти Хатлон ба 669,041 воуид зиёд мегардад. Х,ангоми ба 1% афзоиш ёфтани уосилнокии зироати картошка, дар уолати бетагйир мондани
хосилнокии зироати галла ва сабзавотхо, инчунин дар холати ба 1% афзоиши хосилнокии зироати сабзавотхо
бедарназардошти афзоиши хосилнокии зироати галла ва картошка, дар мачмуъ ба хисоби миёна ММК-и минтакаи Кулоби вилояти Хатлон мувофикан ба 12,186 ва 58,136 вохид зиёд мегардад.
Барои дурнамои хосилнокии зироатхои кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон, махсусан зироатхои зироатхои пахта, галла, картошка ва сабзавотхо, моделхои хисобии дурнамосозй тахия карда шуданд, ки онхо дар замимаи 5
оварда шудаанд. Бо истифода аз моделхои тахияшуда, дурнамои хосилнокии зироатахои кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон барои давраи солхои 20222027 хисоб карда шуд.
Дар рафти тахкикот муайян гардиди, ки барои гузаронидани тахлили коррелятсионй ва регрессионй ба сифати нишондихандаи вобаста ММК-и минтакаи Кулоб ва ба хайси омилхои новобаста -хачми истехсоли махсулотхои асосии кишоварзй, махсусан хачми истехсоли пахта, галла, картошка ва сабзавотхо чудо карда шуданд (ниг. чадвали 3).
Ч,адвали 3. -Модели дурнамои хачми истехсоли махсулоти асосии кишоварзи дар заминхои обёришавандаи минтакаи Кулоби вилоятиХатлон
Намуди модел Сифати модел
Пахта (t) = 90911,99 - 0,524 * Пахта^ - 1) Ä2 = 0,543
Галла (t) = 542068,5 - 0,312 * Галла^ - 1) Ä2 = 0,569
Картошка (t) = 90218 * е-0'024^ Ä2 = 0,587
Сабзавотхо (t) = 158755 + 12686 * t Ä2 = 0,896
е-экспонента, е « 2,72
Сарчашма: тахияи муаллиф
Натичаи тахлили коррелятсионй нишон дод, ки: байни омилхои новобаста алокамандии паст вучуд доранд, яъне байни онхо алокаи коллинеарй мавчуд намебошад. Ин маънои онро дорад, ки мо ба модели тахия мешуда хукуки ворид намудани хамаи омилхоро дорем, ба агар алокамандии хар яке аз онхо ба нишондихандаи вобаста (ММК) дар сатхи баланд вучуд дошта бошанд. Аммо, тахлил нишон медихад, ки байни омилхои галла ва сабзавотхо бо нишондихандаи вобаста мутаносибан ба гммк,г = 0,62 ва Гммк,с = 0,93 баробар буда, дар навбати худ байни омилхои пахта ва картошка бо нишондихандаи вобаста мутаносибан ба гММКП = -0,21 ва гММКК = -0,35 баробар аст, яъне алокамандии паст вучуд доранд. Бинобар ин, омилхои пахта ва картошкаро мувофики талаботи моделсозии
эконометрики ба модел ворид намудан гайримкон мебошад.
Барои тахияи модели регрессионй маълумоти омории замимаи 3 истифода гардиданд, ки дар он тамоми имконият ва талаботхои моделсозй ба назар гирифта шуд. Намуди модели регрессияи хисобй барои масъалаи мазкур чунин мебошад: ММК(и) = -12620,135 + 0,022 * Ги + 0,063 * Си (3) Дар инчо, ММ^(и)- мачмуи махсулоти кишоварзии минтакаи Кулоб, Ги-хачми истехсоли галла, Си- хачми истехсоли сабзавотхо мебошад. Тавсифи омории модели мазкурро аз руи сифати модел (коэффитсиенти детерминатсия) хатогии миёнаи аппроксиматсионй ва меъёри Дарбин Уотсон, санчида шуд, ки мувофикан Ä2 = 0.855 , Ä = 4,6% ва = 1,7 мебошад. Тибки арзёбии муайянгардида,
истифода намудани модели тахияшуда аз руи максад мебошад. Натичаи модели (3) ба чунин хулоса анчом меёбад: хангоми ба 1% зиёд гардидани хачми хачми истехсоли галла дар холати бетагйир будани омили сабзавотхо, дар мачмуъ мачмуи махсулоти кишоварзии (ММК)-и минтакаи Кулоб ба 0,022 вохид зиёд мегардад. Инчунин хангоми ба 1% зиёд шудани хачми истехсоли сабзавотхо, дар холати бетагйир будани хачми истехсоли галла, дар мачмуъ
Хулоса: Х,амин тарик, роххо ва самтхои асосии баланд бардоштани самаранокии экологй - иктисодии истифодаи заминхои обёришаванда минтакаи Кулоби вилояти Хатлон дар оянда аз рушди низоми заминдории мутобики ландшафтй ва рушди иктисодиёти сабз, бо назардошти омилхои табий - иклимии
ба хисоби миёна ММК-и минтакаи Кулоб ба 0,063 вохид афзоиш меёбад.
Дар чараёни тахкикот, барои дурнамои хачми истехсоли пахта, галла, картошка ва моделхои хисобии дурнамосозй тахия карда шуд, ки тавассути онхо дурнамои хачми истехсоли зироатахои кишоварзии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон, махсусан пахта, галла, картошка ва сабзавотхо барои давраи солхои 2023 - 2027 хисоб карда шуданд.
минтакахо ва принсипи сарфаи захирахои табий вобастагй дорад. Рушди ояндаи низоми экологй - иктисодй бояд ба таъмини такрористехсоли хосилхезии заминхои обёришаванда, дар заминаи аз нигохи экологй устувор ва аз нигохи иктисоди самаранок равона карда шавад ва он аз
Ч,адвали 4. - Дурнамои истехсоли хачми маусулоти асосии кишоварзи дар заминуои
обии минтакаи Кулоби вилояти Хатлон, тайи солуои 2022-2027.
Нишондихандахо СОЛ^О
2023 2024 2025 2026 2027
ПАХТА
Заминхои обёришаванда, га 28786,7 29084,7 28895,5 29015,7 28939,3
Х,осилнокй, с/га 20,5 20,5 20,5 20,5 20,5
Истехсоли махсулот, тонна 59118,8 59933,7 59506,7 59730,5 59613,2
ГАЛЛА
Заминхои обёришаванда, га 106912,3 105629,0 104555,9 103692,9 103040,1
Х,осилнокй, с/га 40,3 41,2 42,1 43,0 43,9
Истехсоли махсулот, тонна 413081 413187 413154 413164 413161
КАРТОШКА
Заминхои обёришаванда, га 5048,5 5099,9 5148,5 5194,5 5238,3
Х,осилнокй, с/га 184,3 182,9 181,6 180,4 179,2
Истехсоли махсулот, тонна 64472 62943 61450 59993 58570
САБЗАВОТ
Заминхои обёришаванда, га 10927,3 11275,4 11623,5 11971,5 12319,6
Х,осилнокй, с/га 305,3 31,1 318,8 325,6 332,3
Истехсоли махсулот, тонна 336359 349045 361731 374417 387103
Сарчашма: тахияи муаллиф
ичрои чунин чорабинихо вобастагии калон дорад:
- дастгирии давлатии рушди низоми заминдорй, аз чумла риояи чорабинихои агротехникй ( киштгардон, объёрй,охакандозй, истифодаи мошинхо ва нурихо, мубориза бар зидди хашарот ва алафхои зараррасон ва f.) ва мувофикатсозии фаъолияти доимии макомотхои идоракунии захирахои замин, хусусан, заминхои обёришаванда, аз вазорату кумитахо сар карда то макомати махаллй;
- ташаккули механизми ташкилй -иктисодии назорати истифодаи самараноки заминхои обёришаванда, инчунин бехдошти экосистемаи минтакавй, дуруст чори намудани чорахои низоми кадастраи замин, донишхои экологии ахолй ва ташхиси лоихахои мелиоративй - ирригатсионй дар минтакахо;
- наздиксозии фаъолияти муассисахою ташкилоти илмй, вобаста ба парвариш, нигохбини зироатхои кишоварзй, заминсозй ва заминистифодабари ба фаъолияти амалии хочагихо ва корхонахои кишоварзй, тараккй додани хамаи сохахои низоми КАС, аз зинаи истехсол, коркард ва фуруши махсулоти кишоварзй, аз чумла истифодаи самараноки заминхои обёришаванда дар асоси чори намудани инноватсия дар истехсолоти онхо;
- тахияи модели коррелятсионй -регрессионй нишон медихад, ки хангоми ба 1% зиёд гардидани хачми хачми истехсоли Fалла дар холати бетаFЙир будани омили сабзавотхо, дар мачмуъ ММК-и минтакаи Кулоб ба 0,025 вохид зиёд мегардад. Инчунин хангоми ба 1% зиёд шудани хачми истехсоли сабзавотхо, дар холати бетаFЙир будани хачми истехсоли Fалла, дар мачмуъ ба хисоби миёна ММК-и минтакаи Кулоб ба 0,060 вохид афзоиш меёбад.
Адабиёт
1. Стратегияи миллии рушди Чумхурии Точикистон барои давраи то соли 2030. -Душабе,2016.-88 с.
2. Ганиев Т. Б., Эффективность экологизации развития сельского хозяйства (на примере орошаемого земледелия Таджикской ССР. - Душанбе: Ирфон, 1991. -С.13.
3. Шералиев Э. Н. Чанбахои экологй-иктисодии ислохоти замин - кисмати мухими рушди босуботи сохаи кишоварзй // Паёми Донишгохи миллй (Мачаллаи илмй). Бахши илмхои иктисодй. №1 (33). - Душанбе: «Сино», 2007. - С. 213.
4. Исайнов И. Р. Иктисоди миллй. Китоби дарсй. - Душанбе: «Ирфон», 2018. - С.
421.
5. Саидмуродов, Л.Х. Стратегия развития регионов страны на современном этапе / Л.Х. Саидмуродов // Финансы социального сектора и его влияние на устойчивое развитие регионов Республики Таджикистан: материалы научно-практической конференции 22 июня 2018 года. - Душанбе, 2018. - С. 7-17.
6. Омори солонаи вилояти Хатлон //Мачмуаи оморй. - Бохтар, Сарраёсати агентии омори назди Президенти Чумхурии Точикистон дар вилояти Хатлон, (солхои 2010- 2021.). - С. 13-22.
Маълумот дар бораи муаллифон:
Комилов Низомиддин Бегах,мадович - номзади илмхои иктисодй, и.в., дотсент, мудири кафедраи молия ва карзи Донишгохи давлатии Кулоб ба номи Абуабдуллохи Рудакй, Тел: 918579290, email : [email protected]
Тешаев Мирзошариф Саидчафарович - Донишгохи давлатии Кулоб ба номи Абубдуллохи Рудакй номзади илмхои иктисодй, муаллими калони кафедраи молия ва карзи факултети молиявию иктисодй. Сурога: 735360, Чумхурии Точикистон ш. Кулоб, махаллаи С. Сафаров, 16 E-mail: [email protected] Телефон:(+992) 918-29-38-30
Сведения об автором:
Комилов Низомиддин Бегахмадович - кандидат экономических наук, доцент, заведующий кафедрой финансов и кредита Кулябского государственного университета имени Абуабдуллох Рудаки, тел: 918579290, электронная почта: [email protected] Тешаев Мирзошариф Саиджафарович - Кулябский государственный университет имени Абубдуллы Рудаки, кандидат экономических наук, старший преподаватель кафедры финансов и кредита финансово-экономического факультета. Адрес: 735360, Республика Таджикистан ш. Куляб, С. район. Сафарова, 16 Электронная почта: [email protected] Телефон: (+992) 918-29-38-30
Information about the author:
Komilov Nizomiddin - Candidate of Economic Sciences, Associate Professor, Head of the Department of Finance and Credit, Kulyab State University named after Abuabdulloh Rudaki, tel: 918579290, e-mail: [email protected]
Teshaev Mirzosharif Saidjafarovich - Kulyab State University named after Abdulla Rudaki, PhD in Economics, Senior Lecturer, Department of Finance and Credit, Faculty of Finance and Economics. Address: 735360, Republic of Tajikistan, Kulyab Highway, Safarova St., 16 Email: [email protected] Phone: (+992) 918-29-38-30