CC BY
1ТАШКИКИ КУДАКОНИ ДОРОИ ИЛЛАТШОИ ГУНОГУН ДАР ИНКИШОФ ВА
рошшои ислошнамо! ИМАТЗОДА ЛУТФИЯ машмадулло
Мудири шуъбаи педагогика, психология ва методикаи таълими Пажушишгоши рушди маориф ба номи Абдурашмони Лом' д.и.п.,профессор, Душанбе, Толикистон
шакимова хамила сайфуллоевна
Ходими калони илми шуъбаи педагогика ва методикаи таълими Академияи ташсилоти Толикистон, н.и.п., Душанбе, Толикистон
ХАСАНОВ ХУРШЕД
Ассистенти кафедраи педагогикаи махсус ва ташсилоти фарогири Донишгоши давлатии омузгории Толикистон ба номи Садриддин Айш
Аннотатсия: Дар макола масъалапои назарию амалии инкишофи педагогикаи ислопг ва муайян намудани вазифапои он барои гуруппои махсуси муассисапои таълимии кишвар дар замони муосир мавриди таплилу баррасг карор ёфтааст. Омузиши масъала ба мупаккикон имкон додааст, ки вазифапо, хусусият, падаф ва мавзуи тадкикотро дар самтпои тадкикоти педагогии таълиму тарбияи кудакони дорои иллатпои гуногун муайян созанд. Муносибати бонизом ва малмаг ба ин масъала имкон дод, ки мупимтарин шаклпои фаъолият липати аз байн бурдани иллатпои гуногуни инкишофи рупию лисмии бачапоро лудо намуда, корпои истисноию педагогиро пешнипод намоем. Тавсия дода мешавад, ки дар машгулиятпои таълимг асбобу талпизоти махсус ва дастурпо истифода бурда шавад.
Калидвожапо: тапкик, иллатпои гуногун, муассисапои махсус, педагогикаи ислопг, коррексия, компенсатсия, низоми усулу методпо, тавсияпои педагоги
Огози асри XXI дар рушди сошаи маорифи кишваршои пешрафта маршилаи нави илмиву иттилоотиро кушод ва Лумшурии Толикистон баъди ба даст овардани сошибистиклол" тадрилан ба раванди умумилашонии ин маршила ворид гардид.
Дар даврони сошибистиклол" дар доираи сиёсати давлат' дар самти ташсилот як катор санадшои меъёрьшукукии давлат'1 Конуни Лумшурии Толикистон Стратегияи миллии рушди маорифи Лумшурии Толикистон то соли 2030, Консепсияи миллии ташсилоти фарогир (инклюзив!) барои кудакони имконияташон машдуд дар Лумшурии Толикистон барои солшои 2011-2015, Конвенсияи байналмиллал" оид ба маюбон (2018) Конвенсия дар бораи шукукшои кудак (2010), ва гайра ташияву кабул гардиданд. Дар Консепсияи миллии ташсилоти фарогир (инклюзив!) барои кудакони имконияташон машдуд дар Лумшурии Толикистон барои солшои 2011-2015 чунин омадааст: "Консепсияи миллии ташсилоти фарогир самтшои асосии рушди ташсилоти фарогирро (инклюзивиро) дар Лумшурии Толикистон муайян намуда, дар таъмини шукукшои баробари кудакони имконияташон машдуд барои гирифтани ташсилот мусоидат менамояд". [4,6]
Ислошоти сошаи ташсилоти маорифи кишвар дар давраи муосир ба баланд бардоштани сифати таълиму тарбия равона гардида, масъалашои педагогикаи ислош! (логопед, сурдопедагог, олигофренопедагог, тифлопедагог ва гайрашо) барои гурушшои махсуси, муассисашои махсуси таълимии кишвар аз лониби олимон-ташкикотчиён Б.Малидова, Л. Иматзода, М. Дадобоева, М.Обидова, А. М. Байзоев, Х. М. Сабуров, Л. йакимова, З. П. Рашмонов, Д. З. Рашмонова, С. Д. Кувватов ва дигарон мавриди омузишу ташкик карор гирифтаанд. Мутахассисони толик дар ин самт бо такя ба ташкикоти олимону мутахассисони хорил!, бахусус рус (Т.С.Зикова, Л.С.Виготский, М.С.Певзнер, Ж.Пиаже, И.М. Соловева, Ж.И.Шиф, Р. И. Лалаева, Н. Н.Малофеев, Т. В. Пелимская, Ф. Ф. Рау, Л. Н. Зуева, Е. Е. Шевтсова, Л. И. Белякова, Л. С. Волкова, Р. Е. Левина, О. В. Правдина, В. И. Селиверстов, Т.
Б. Филичева, С.Холл ва дигарон бар асоси мушимтарин принсипшои назар! ва амалии таълиму тарбияи бачашои дорои нуксшои аклию лисм! тадкикотро ташкил намуда, асосшои методологии илмии масъалашоро мавриди омузишу ташлил карор дишанд.
Бояд кайд кард, ки дар педагогикаи ислош оид ба проблемами расонидани ёрии хдмачонибаи барвакт ба кудакони дорои хусусиятх,ои гуногуни инкишофи психофизикй: нуксони шунавой (Л. М. Кобрина, Е. И. Леонгард, Т. В. Пелимская, Н. Д. Шматко ва дигарон) , нуксони бино! З.С.Алиева, Л. П. Григорева, О. В. Парамей, Л. И. Филчикова ва дигарон), ихтилоли шаракат (О. Г. Приходько, Е. В. Сазонова ва дигарон) ихтилоли инкишофи нутк (Б.К.Тупоногов, Г.В. Чиркина, Е.В. Шереметева ва дигарон), бо осеби органикии системаи марказии асаб (Е.А. Экжанова, Г.А. Мишина, Е.А. Стребелева ва дигарон) тадк;ик;отх,ои сершумори илмй, назариявй ва амалй гузаронида шудаанд.
Бояд кайд кард, ки мавзуи педагогикаи ислош ва вазифашои дар назди он гузошташуда самтшоеро муайян менамояд, ки мувофики он бояд самтшои тадкикоти педагогии таълиму тарбияи одамони дорои иллатшои мухталиф сурат гиранд. Методологияи педагогикаи истисно! сохт, шаклшо ва тарзшои омузиш ва арзёбии шакикати педагогии таълими одамони носолимро дарбар мегирад.
Муносибатшои илтимо! ва шодисашо дар ягонагии диалектик!, дар муносибати муайяни мутакобил вулуд доранд ва аз ин лишат як вошиди томро ташкил медишанд. Дар робита бо ин принсипшои асосии методологии омузиши муносибатшои илтимо! ва шодисашо барои тамоми илмшои ломеашинос!, аз лумла педагогикаи истисно'1 ягона мебошанд. Дар ин радиф баъзе самтшои муосири методологияи илмиро аз назар мегузаронем.
Дар асри XIX дар бораи педагогикаи истисно'1 (сурдопедагогика, тифлопедагогика, логопедия) тадкикот сурат набастааст. Дар асаршои илм! талрибаи пешкадами таълими бачашои иллат! таншо ламъбаст шудааст, вале барномашои тадкикот, ташхиси натилашо, усулшои омузиши масъалашо, хусусиятшои татбики амалии оншо асоснок нагардидаанд.
Методологияи муосир робита ва вобастагии аамдигарии назария ва амалияро баррас'! менамояд. йангоми пешниаоди масъалааои тадкикот накши афзалиятноки назария яке аз нишонааои муаим будани тадкикот ба шумор меравад. Он зиддиятаои мавлудаи илтимо!, аамзамон номувофикатии санаду аодисааои навро инъикос менамояд. Дарёфти зиддиятаои вокеият, бар асоси онао ба миён гузоштани масъалааои илм! омили асосии лустулуйаои илм! мебошад.
Омузиши масъала ба муааккик имкон медиаад, ки вазифаао, хусусият, аадаф ва мавзуи тадкикотро муайян созад. Дар ин раванд аз руи натилааои тадкикот фарзияи илм! пешниаод мешавад, ки он самт, шароит ва тарзи аалли масъаларо равшан месозад. Кори бонизоми илмию тадкикот! аамеша ба санлиши фарзияи илм!, тасдик ва ё инкори нишондодаои он равона мегардад.
Барои аалли масъала муайян ва интихоб намудани усули тадкикоти истисноию педагог! малмуи тарзу воситааоест, ки ба гирифтан, ошкор сохтани маълумоти сааеа оид ба аодисааои ислоаию педагог!, лузъиёти онао, самтаои инкишофи онао ва аалли мушкилоти махсуси педагог! равона мешавад. йангоми интихоби мавзуи тадкикот аама низоми усулао (методао)-ро баррас! намудан ва аамонеро интихоб кардан зарур аст, ки бештар аз аама ба моаияти мавзуи мавриди омузиш ва натилааои ниаои мувофик меоянд. Усулаои озмоишию талрибав! рангоранг буда, вобаста ба максад ва вазифааои тадкикот - аз ламъоварии мавод сар карда, то санлиши нишондодаои назар! ва акидааои мураккаби илм! тасниф мешавад. [3;5;7;11]
Агар сарчашмаи ба даст овардани иттилоотро асоси таснифот карор диаем, пас методаоро метавон ба онаое, ки маводи назариро меомузанд ва онаое, ки раванди вокеии истисноию педагогиро меомузанд, таксим намуд. Ба тарзи дуюм методаои зерин шомиланд: мушоаида, суабат, анкета, тест, таалили ауллатао, фаъолияти омузгор - дефектолог ва хонандагон, озмоиши педагог! ва гайра.
[11,101-170]
Равандаои истисно! (корексион!) дар таълим ва тарбияи шахсияти бачаи бемор накши муассир мебозанд. Дар раванди яклухти истисноию педагог! аамаи машгулиятао бояд ба луброни нуксон, ба рушди босамари бача равона гардад. Таълим дар богчаи махсуси кудакон бояд тарбия, инкишоф ва ислоаро дар бар гирад.
Дар ин маврид таълим ва тарбия бояд пеш аз инкишоф сурат бандад. Л. С. Выготский дар ин бобат мегуяд: танао он таълим хуб аст, ки аз инкишоф пеш гузарад, бачаро ба зиндаг! даъват намояд, як катор равандаои инкишофи дохилиро бедор созад, ба ааракат дарорад.
Фаъолияти истисноии педагог ва талабагон бояд бо аам мувофикат намоянд ва максадаои умум! дошта бошад. Педагог ва талабагонро лозим аст, ки барои интикол ва дарки итилооти таълим роау воситааои иртибот ёбанд. Муаллимро зарур аст, ки усулаои кор бо олизону маъюбонро аз худ намояд, дар бачааои руаан ва лисман нокис малакаю мааоратаои мувофик ташаккул диаад. Танао дар чунин аолат ба ягонагии таълим ва таасил дар муассисааои махсуси таасилоти метавон муяссар гардид. [9, 15-28] Дигар конунияти муаим накши коррексия ва муошират дар таълим ва тарбия мебошад.
Бачааои лисман ва аиссан носолим дар мунисибат ва муошират душвор! мекашанд, худро назорат ва максадашонро пурра ифода карда наметавонанд. Профессор М. И. Земтсова дар тадкикоти худ роааои луброни нобиноиро исбот намуд, ки муносибату муошират (дар боз!, меанат, донишомуз!, аалли масъалааои илтимо! ва сиёс!) барои бартараф сохтани душвориао омили муаим ба шумор меравад. [2]
Педагогикаи истисно!, ё худ кораои ислоасоз! ба шахсони носолим имкон медиаад, ки ба муносибату муошират ва омузиш пардозанд, зеро ба ин восита онао метавонанд норасоиро аз байн баранд.
Ба инобат гирифтани синну сол ва хусусиятаои инфиродии бачааои дорои нукси руаию лисм! низ конунияти муаим маасуб меёбад. Раванди таълиму тарбияро ба синну соли бачаао аамоаанг кардан лозим аст, зеро аар як синну сол хусусиятаои ба худ хос дорад. Чунин бачаао муносибати инфиродиро такозо менамоянд. Дар ин аолат на танао синну сол, балки шаклу сохтори нуксонро ба назар гирифтан зарур аст. Бе донистани хусусиятаои алоаида бачаи бемор тафрикаи таълим ва ислоасозиро дуруст ва пурсамар ташкил намудан мумкин нест.
^онуният робитаи максадао, мазмунао, усулао, воситаао ва шаклаои ташкили раванди яклухти коррексионию педагог! мебошад. Максадао бояд мазмунао, методао, воситаао ва шаклаои фаъолияти педагогаова талабагони носолимро муайян намоянд. Мазмуни таасилот интихоби усулао, воситаао ва шаклаои таълимро равшан месозад. Чунин пайдарпа! конунист, вале он нопурра хоаад буд, агар хусусияти раванди таасилот ва мааз тамоюли истиснои (коррексиони) он ба назар гирифта нашавад.
Раванди истисноию педагог! на танао малмуи донишу малакааоеро, ки талабагони носолим бояд омузанд, балки дар рафти таасил роааои аз байн бурдани норасоиаоро муайян мекунад. Яъне аама лузъиёти раванди истисноию педагог! тамаюли махсус хоаанд дошт ва дар робита бо аамдигар амал! мегарданд.
Ба андешаи муааккикони толик Л.Иматзода, Б.Малидова, М.Дадобоева забонгир! яке аз душвортарин норасогии нутк ба аисоб меравад ва бартараф кардани он душвор аст.[3;7;8] Вайроншавии суръати нутк ба забонгир! оварда мерасонад. Ин дар аоли талаффуз карда натавонистани калимаао аз тарафи кудакон ба вулуд меояд.[3,12-15]
Ба фикри мо, дар педагогикаи истисно! ду принсипи мустакилро чудо кардан лозим. Фардият ва тафрикаи таълим ва тарбияи бачааои инкишофашон вайрон. Муносибати тафрикав! ва инфирод! ба хонандагони дорои нуксонаои мухталиф пеш аз аама ба максаду вазифааои таълиму тарбия дар мактабаои махсус ва муассисааои томактаб! лавоб хоаад дод.
[1,76-220]
Барои баррасии даврашо, сохтор ва мутасилии коршои истисноию педагог! дар муассисашои таълим .ишати бачашои аз инкишоф бозмонда мошияти ислош (коррексия) ва .уброн (компенсатсия) ва робитаю вобастагии мутакобили оншоро ошкор намудан зарур аст.
Коррексия - и ислошшуда, бештаргардида - дар педагогикаи истисно! (коррексион!) низоми тадбиршои педагог!, ки барои баршам додани норасоишои рушию .исмии инкишофи одамони ба таълими махсус мушто. равона гардидааст.
Компенсатсия - .уброн - .уброн намудани узви гумшуда ё катъ гардидаи бадани шахс аз шисоби истифодаи шисси нигошдоранда, мутобиксозии техник! ва ташдиди фаъолияти мушаррикшо.
аъсири коррексион! барои баршам додани норасоии инкишофи руш!, ки бо ин ё он бемории бача (норасоии ши^ идрок, тасаввурот, фикр,тафаккур, нутк, хотира, шаракат ва гайра) алокаманд аст, мадад мерасонад.
Дар натишаи таъсири коррексион! дар решаи майнаи шахс робиташои нави муваккат! ба ву.уд меоянд ва ё рошшои дигар ташкил меёбанд, ки тавассути оншо ба минтакашои алошида, ё .ойшои латхурда маълумот ё итилооъ фиристода мешавад. Дар натишаи робиташои нави дарун! ташкил меёбанд, яъне навсоз! ба амал меояд, иттилоот ба воситаи шисшои машфуз монда ворид мегардад.
Мазмуни коршои истисно! дар муассисашои таълим! (корексион!) барномаи фаъолияти муътадил ва максадноки педагогию тибб!, шамзамон худомузии талабагон аст, ки барои баршам додан ва кам кардани норасоишои руш! ва .исмии инкишофи бачашо равона гардидааст.[5,46-98]
Бо муайян намудани мошияти коршои истисно! аз мавкеи мазмуни умумии он зарур аст, ки шаклшои татбики амалии он дар мактабшои махсус ва муассисашои томактаб! барои бачашои аз инкишоф бозмондаро баррас! намоем. Муносибати бонизом ва машма! ба ин масъала имкон медишад, ки чашор мушимтарин шаклшои созмондишии фаъолият .ишати аз байн бурдани норасоишои рушию .исмии инишофи бачашоро .удо намоем. Асоси таснифотро ташкил медишад: .ой, шароит ва максад ва вазифашои коршои истисноию педагог!.
1. Тамоюли истисноии раванди умумии таълим.
2. Машгулиятшои махсуси истисно!.
3. Машгулиятшои истисно! дар оила
4. Худислошсоз!.
Хеле мушим аст, ки омузиши мавзуи фаншои гуногун бо коршои истисноию педагог! пайванд гардида, намуду усулшои коррексияи педагогие, ки шангоми омузиши ин ё он мавзуъ пурсамар ба истифода мераванд, муайян карда шаванд. [11,34-82]
Дар муассисашои махсуси таълим! барои бачашои аз инкишоф бозмонда самаранокии коршои истисноию педагог! аз он вобаста аст, ки ин раванд ба кадом дара.а бо ислоши тибби! алокаманд карда шудааст. Ин ду раванд ба шам робита дорад ва катъи назар аз баъзе хусусиятшо, .ишати аз байн бурдани норасоишои инкишофи бачашо, вазифашои умумиро ба .о меоранд.
Кормандони тибб! мактабшои махсус тавсияшои бешдоштию тибб! ташия месозанд, ки шароити муътадили ташкили ислоши педагогиро муайян мекунад. Ва машз чунин тавсияшо оид ба машгулиятшои .исмон!, бино! ва шунаво!, истифодаи асбобу та.шизоти махсус, дастуршоро дар бар гирифтаанд. Кормандони тибб! ва педагог! як.оя масъалашои хасташавии бачашо, равшании хонашо, асбобшои махсуси аён! ва воситашои таълимро шал менамоянд.
Педагогикаи муосири шамкор! талаб мекунад, ки коррексия дар муассисашои махсуси таълим! барои бачашои аз инкишоф бозмонда ва нуксондошта бо шамкории муаллимон, мураббияшо, падару модарон, кормандони тиб ва бачашо гузаронида шавад.
АДАБИЁТ:
1. Выготский Л.С. Психология развития ребенка. - М.: 2005. - 512 с.
2. Земцова, М. И. Учителю о детях с нарушениями зрения. - Москва : Просвещение, 1973. -159 с.
3. Иматова Л., Туронов С. Инкишофи нутки кудакони забонашон нуксондошта. - Душанбе, 2012. - С.12-15.
4. Консепсияи миллии ташсилоти фарогир (инклюзив'') барои кудакони имконияташон машдуд дар Лумшурии Толикистон барои солшои 2011-2015. - Душанбе, 2010.
5. Коррекционная педагогика: Основы обучения и воспитания детей с отклонениями в развитии/ Б.П.Пузанов, В.И.Селиверстов, С.Н.Шаховская, Ю.А.Костенкова; Под ред.Б.П.Пузанова. - М., 1998.
6. Лапшин В.А., Пузанов Б.П. Основы дефектологии. - М., 1991.
7. Лутфуллоев М. Асосшои таълими ибтидоии забони модар''. - Душанбе, 2007.
8. Мачидова.Б., Дадобоева М. Асосх,ои логопедия. Душанбе. 2018. 138с.
9. Педагогика". Под редакцией Ю. К. Бабанского."Просвещение", Москва, 1983 г.
10. Специальная педагогика /Л.И.Аксенова, Б.А.Ар, Л.И.Белякова и др.; Под ред. Н.М.Назаровой. - М., 2004.
11. Тупоногов Б.К. Основы коррекционной педагогики: - Учеб. пособие. - М., 2008. - 224с.
