CC BY
18EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
USE OF MULTI-COMPONENT COMPLEX SENTENCES IN THE WORKS OF T. KAIPBERGENOV
Asanova Dilfuza Nazarbaevna
Doctoral student at the Karakalpak Institute of Humanities, Karakalpak Branch of the Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan https://doi.org/10.5281/zenodo.13849423
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th September 2024 Accepted: 27th September 2024 Online: 28th September 2024
KEYWORDS Multi-component sentence, complex sentence, complex sentence without a conjunction.
this article analyzes the use, structure and characteristics of multi-component sentences and sentences followed by chu in the Karakalpak language. In the article, using the example of the works of the representative of Karakalpak literature T. Kaipbergenov, the following unions are analyzed from all sides.
УПОТРЕБЛЕНИЕ МНОГОКОМПОНЕНТНЫХ СЛОЖНЫХ ПРЕДЛОЖЕНИИ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ Т. КАЙИПБЕРГЕНОВА
Асанова Дилъфуза Назарбаевна
Докторант Каракалпакского института гуманитарных наук Каракалпакского отделения Академии наук Республики Узбекистан https://doi.org/10.5281/zenodo.13849423
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th September 2024 Accepted: 27th September 2024 Online: 28th September 2024
KEYWORDS Многокомпонентное предложение, сложное
предложение, сложное
предложение без союза.
В данной статье проанализированы употребление, структура и характеристики многокомпонентных предложений и предложений, после которых следует чу, в каракалпакском языке. В статье на примере произведений представителя каракалпакской литературы Т. Кайыпбергенова со всех сторон проанализированы следующие союзы.
T.QAYiPBERGENOV SHiGARMALARiNDA KOP KOMPONENTLI TEN
baGînîNqîlî qospa gäplerdiN qollanîlîwî
Asanova Dilfuza Nazarbay qizi
Ozbekstan Respublikasi Ilimler akademiyasi Qaraqalpaqstan bolimi Qaraqalpaq gumanitar
ilimler ilim izertlew instituti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.13849423
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th September 2024 Accepted: 27th September 2024 Online: 28th September 2024 KEYWORDS
Bul maqalada qaraqalpaq tilindegi kop komponentli qospagâpler sonin ishinde ten bagininqili qospagâplerdin qollaniliwi ozgesheligi, türleri, düzilisi soz etildi.
é
Ws,
Qospa gápler, kóp komenentli qospa gápler, bagininqili qospa gápler, baylanis túrleri.
Qaraqalpaq ádebiyatinin belgili jaziwshisi T.Qayipbergenovshigarmalarinda qollanilgan bagininqili qospa gápler analizlendi.
T.QAYIPBERGENOV ASARLARIDA KO'P KOMPONENTLI ERGASHGAN QO'SHMA GAPLARNING QO'LLANILISHI
Asanova Dilfuza Nazarbay qizi
O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Qoraqalpog'iston bo'limi Qoraqalpoq gumanitar
fanlar ilmiy-tadqiqot instituti doktoranti https://doi.org/10.5281/zenodo.13849423
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 22th September 2024 Accepted: 27th September 2024 Online: 28th September 2024
KEYWORDS Ko'p komponentli qo'shma gap, murakkab qo'shma gap, boglovchisiz tuzilgan murakkab qo'shma gap.
mazkur maqolada qoraqalpoq tilidagi ko'p komponentli qo'shma gaplar, chuningdek ergashgan qo'shma gaplarning qo'llanilishi, tarkibi va xususiyatlari tahlil qilindi. Maqolada qoraqalpoq adabiyoti vakili T.Qayipbergenovning asarlar tilidagi asarlari misolida ergashgan qo'shma gaplar har taraflama tahlil qilindi.
Til stilleri tek leksikaliq hám morfologiyaliq tárepten gana emes, sintaksislik tárepten de bir-birinen parq qiladi. Lekin kórkem ádebiyat stiliniñ sintaksislik ózgeshelikleri haqqinda bul stilde jazilgan shigarmalardiñ janrliq bóliniwlerin esapqa almay turip aytiw qiyin. Sebebi hár bir janrdiñ ózine tán sintaksislik dúzilisi bar [1:94]. Bul sintaksislik ózgeshelik, ásirese, poeziya stili menen bir qatarda proza stiline de tán. Sonliqtan belgili sóz sheberi Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xaliq jaziwshisi, Ózbekstan Qaharmani T.Qayipbergenov shigarmalari tiliniñ sintaksislik dúzilisin, soniñ ishinde kóp komponentli qospa gáplerdiñ qollaniliwin izertlew házirgi qaraqalpaq til bilimindegi áhmiyetli máselelerdiñ biri. Óytkeni, kórkem shigarmalarda oy-pikirdi íqshamlastirip, jiynaqlastirip beriwde kóp komponentli qospa gápler jiyi qollaniladi. Pikirdi ótkir, obrazli etip beriwde hár qiyli kórkemlew qurallari menen birge kóp komponentli qospa gápler shigarmaniñ tiliniñ kórkemligin támiyinleydi. Bul tuwrali A.Bekbergenov bilay dep jazadi: «Kórkem ádebiyatta jay hám qospa gáplerdiñ barliq túrleri de ushirasa beredi. Al, geypara shigarmalarda olardan dizbekli qospa gáptiñ, baginiñqili qospa gáptiñ yamasa qospalangan jay gáptiñ qollaniliwi jaziwshiniñ stiline baylanisli bolip keledi [2:75].
Baginiñqi qospa gápler bas hám baginiñqi gápten dúzilip, mánileri óz ara teñ bolmagan biri ekinshisin sipatlawshi túsindiriwshi baginiñqi qatnasqa iye boladi. Kóp baginiñqili qospa gáplerdiñ baginiñqi gápleri neshew bolsa da, olar hár túrli usillar menen tek bir bas gáp penen baylanisadi. Kóp komponentli baginiñqi qospa gáp úsh yamasa birneshe jay gápten dúziledi, sonliqtan onda eki yamasa birneshe sintaksislik qatnas añlasiladi. Bul sintaksislik qatnaslar mudami birdey bolip kele bermey, hár túrli bolip ushirasadi [3:79].
Kóp baginiñqili qospa gáplerdiñ baginiñqi gápleri bas gápke eki túrli jol menen baylanisadi. Olardiñ geyparalari bir-birine gárezsiz teñ mánili bolip, tikkeley bas gáp penen baylanisadi, al ekinshi birewleri birine-biri gárezli bolip, birin-biri sipatlap, izbe-iz baginiw joli
é
Ws,
menen bas gápke baylanisadi. Olar usi siyaqli ózgesheliklerine qaray teñ baginiñqili qospa gáp hám izbe-iz baginiñqili qospa gáp bolip ekige bólinedi. Biz maqalamizda teñ baginiñqili qospa gápler haqqinda sóz etemiz.
Teñ baginiñqili qospa gáptiñ baginiñqi gápleri bas gápke mánilik qatnasina qaray birgelikli mánide hám birgeliksiz (hár túrli) mánide de kele beredi.
1.Birgelkili mánide kelgen teñ baginiñqili qospa gáplerdiñ quramindagi baginiñqi gáplerdiñ bayanlawishlariniñ bir túrli formada kelip, bir mánilik qatnasta qollaniliw jagdaylari, kóbinese waqit, orin, sebep, maqset, sin, shárt, qarsilas baginiñqi gáplerde ushirasadi. Bunday jagdaylarda hár qaysisi teñ túrde turip tikkeley bas gápke bagina baylanisip keletugin bir neshe baginiñqi gápler óz ara bir-birinen sanaw intonaciyasi arqali bólinip turadi hám olardiñ bas gáp penen baylanisi júdá bekkem boladi. T.Qayipbergenovtiñ shigarmalarinda teñ baginiñqili qospa gáplerdiñ tómendegidey túrleri ushirasadi:
a) birgelkili bolip kelgen sin baginiñqi gáplerdiñ bayanlawishlari bir túrli formada kelip hám olar bir mánilik qatnasta qollanilip, bas gápke hár qaysisi tikkeley baylanisip keledi, bir túrdegi sorawlarga juwap beredi hám bir túrdegi baginiñqi gáptiñ xizmetin atqaradi: Vladimirdiñ appaq tisleri jiltirap, qizgish júzi quyashtay kúlimlep, Mamanga qolin sozdi. Erli-zayipli ekewi teñ otirip, bilqildap atirgan bópeniñ bir qolin ákesi, ekinshi qolin anasi uslap, hárkim payina tiygen jaginan náresteni shorp-shorp súyer edi. Bul quwanishli xabardi esitkende jasi úlkenler saqalin siypap masayrasip, jasi kishileri qozgalisip, hámmesi biri-birine quwjiñlasip qarasti.
T.Qayipbergenov shigarmalarinda qollanilgan teñ baginiñqili qospa gáplerdiñ quramindagi sin baginiñqi komponentleriniñ bayanlawishlari tiykarinan hal feyildiñ -ip/-ip, -p qosimtalari arqali bildirilip, bas gáp penen baylanisqan.
b) baginiñqi gápi bas gápti shártlik mánide túsindiredi: Barliq adam birikse, bir jaqsi nárse hámmeniñ júreginde tereñ ornasa, awillar arasindagi ókpe-giyneler teñizge túsken tastay biybelgi shúmedi eken. Jawga qarsi bekkem birlikti úyrengimiz kelse, balalarimiz ata-analar ruwxina sadiq hám márt bolip óskisi kelse, orisyat eli menen baylanis jasawdan basqa jol joq. Eger ózimiz sapta turmasaq, alga qoygan qádemizdi bekkemleytugin izimizde adamimiz bolmasa, Aytjan túsken jolga túsemiz. Eger joldasiñniñ birewiniñ satqin ekenin sezseñ, sonnan sagan ziyan keletugin bolsa, kóp sóylesip turma, atip tasla. Bunda baginiñqi komponentiniñ bayanlawishi -sa/-se qosimtali shárt meyil arqali bildirilgen.
Qospa gáptiñ quramindagi baginiñqi komponentleri bas gápke tikkeley baylanisqanliqtan, teñ baginiñqili qospa gápke kiredi. Demek, qospa gáptiñ quramindagi jay gápler birgelkili mánide keliwi ushin, quramindagi komponentler birdey sorawga juwap berip, birdey mánini añlatiwi tiyis.
2.Teñ baginiñqili qospa gáptiñ quramindagi baginiñqi gáplerdiñ bayanlawish formalari bárqulla bir túrli bolip kele bermeydi. Al geyde bir neshe baginiñqi gápler tikkeley bas gápke bagina baylanisip kelgenine qaramastan, olardiñ bayanlawish formlari hár túli bolip keliwi múmkin. Baginiñqi gáplerdiñ bayanlawish formalari hár túrli bolip, bas gápke hár qaysisi tikkeley baylanisip kelse de, olardiñ óz ara mánilik baylanislari teñ baginiñqili qospa gáptiñ dáslepki túrine qaraganda (baginiñqi gáplerdiñ bayanlawishlariniñ bir formada hár bir mánilik qatnasta kelip, bas gáp penen baylanisiwina qaraganda) bir qansha hálsizlew bolip keledi
é
Ws,
[4:221]. Degen menen teñ baginiñqili qospa gáptiñ soñgi túri bas gáptegi is-háreketti yamasa oy-pikirdi bir qansha keñ túrde yamasa hár tárepleme túsindirip, konkretlestitip keledi. Bunday teñ baginiñqili qospa gáptegi baginiñqi gáptiñ bayanlawishlari hám túrli formada, hár túrli mánilik qatnaslarda keliw arqali bas gápke hár qaysisi tikkeley baylanisip keledi. Mánilik qatnaslari birgelkisiz, hár túrli bolip kelgen kóp baginiñqi gáplerdiñ bayanlawishlari da hár túrli formalarda kelip, hár túrli sorawlarga juwap beredi hám hár túrli baginiñqi gáptiñ xizmetin atqaradi: Ol "kishe" degen sózdi sonday náziklik penen, álleqanday jumsaq qilip aytqanda, Aqbiydayga "kishe" degen sóz "jan apa" degendey esitilip, júrek-bawiri eljirep sala berdi. Bul misalda qospa gáp úsh komponentten dúzilgen bolip, birinshi hám ekinshi gápler baginiñqi, al úshinshisi bas gáp bolip tur. Dáslepki gápi bas gápti waqitliq mánide túsindirse, ekinshi baginiñqi gápi sinliq mánide kelgen.
Teñ baginiñqili qospa gáptegi bayanlawish formalari hám mánilik qatnaslari hár túrli bolip, bas gápke tikkeley bagina baylanisip keletugin baginiñqi gápler ózleriniñ mánisine, qollaniliw ózgesheligine qaray, hár túrli orinlarda keledi. Bunday teñ baginiñqili qospa gáptegi baginiñqi gáplerdiñ ishinde, ásirese birinshi orinda waqit, sebep, qarsilas usagan baginiñqi gápler keletuginligi bayqaladi:
a) birinshi orinda waqit baginiñqi gáp keledi: Dospan jaña beske shiqqanda, elge tirispay jayilip, anasi qazalandi. Bul kempir keliwden, ogan degen mehrim kóbirek berilip ketkeni ushin ba, jogimniñ deregi tabilganday men quwanip kettim.
b) birinshi orinda sebep baginiñqi gáp keledi: Azangi jumsaq samal qaq mañlay aldinan eskenlikten, olar atlarina qamshi basqan gezde, júriwine kesent keltirgendey shinelleriniñ shalgaylari artina qayrilip bir taslandi. Awir azaplarga shidamay hám jerik asin da taba almay, erinleri qayazip, murniniñ ústin sepkil daq basti. Ishte jep úlgeriwge asiqsa kerek, ele awzi kemseñlep, bir nárselerdi gúysep kiyatir. Kún batiwga qaraganda, etine qaltiratpa tiyip, bezgek boldi.
v) birinshi orinda qarsilas baginiñqi gáp keledi: Yacheykaniñ sekretari kommunist boliwi kerek degenge qaramastan, kim ortaga shigip sóz alsa da, ol óz agayinin usinbay qoymadi. Oniñ bul qilwalarin unatpasa da, úy iyesi bolganliqtan, Temirbek eziw tartip kúldi.
g) birinshi orinda shárt baginiñqi gáp keledi: Toy-mereke bolsa, ol sózge dilwar bolgani sebepli, jas jigitler aga retinde aldina salip bashshi etedi. Ol hár bir ótkergen kúnin oylasa, bir-birinen gázebetli kórinip, júregi loqsiydi.
Joqaridagi misalga berilgen teñ baginiñqili qospa gáplerdegi baginiñqi gáplerdiñ bayanlawishlari hár túrli formada hám hár túrli mánilik qatnaslarda keliw arqali bas gápke tikkeley teñ ráwishte bagina baylanisip kelip tur. Demek, bunday teñ baginiñqili qospa gáplerde kóbinese birinshi orinda waqit, sebep, qarsilas hám shárt baginiñqi gápler keledi. Al, bas gápten añlasilatugin is-háreketti yamasa oy-pikirdi bir qansha toligiraq etip beriw maqsetinde, bas gáptiñ mánisine sáykes hám ogan tikkeley bagina baylanisip keletugin basqa da baginiñqi gápler qollaniladi.
Geyde teñ baginiñqili qospa gáptiñ quramindagi baginiñqi gáplerdiñ bayanlawishlariniñ hár túrli formada, biraq birdey mánilik qatnasta qollaniliw arqali bas gápke tikkeley baylanisip keledi:
é
Ws,
a) shárt baginiñqi gápler hár túrli formada, biraq bir mánilik qatnasta qollaniliw arqali bas gápke hár qaysisi tikkeley baylanisip keledi: Dármenbay usinnan oqiwga ketse, sol jaqta birewge úylenip qaladi deseñ boldi, ol eriniñ eki ayagin bir etikke tigadi.
b) sin baginiñqi gápler túrlishe formada kelip bas gáp penen baylanisadi: Sherim etiginiñ sari qonishi qayirilgan kúyinde, bóz dambaliniñ balagi shigip, júnli baltirlari kórinip atir.
Qospa gáptiñ quraminda geyde tórt, bes hám onnan da kóp jay gápler boliwi múmkin. Bunday jagdayda teñ baginiñqili qospa gáplerdiñ bayanlawishlari kóbinese, birdey formada keledi. Bayanlawishi -sa/-se shárt meyili formalarindagi teñ baginiñqili qospa gápler shártlik qatnasti bildirip keledi. Misali: Aydos ruwi menen Xiywaga ketse, inileri Qoñirat hákimine ketse, Maman qazaq xanina ketse, jekke qalganimiz emes pe? Bul gáptiñ qurami tórt jay gáp teñ dúzilip, baginiñqi gápleri bas gápke tikkeley baylanisqan. Bunnan tisqari qurami tórt komponentten dúzilgen teñ baginiñqili qospa gáplerde shártlik qatnas -gan/-gen qosimtali kelbetlik feyilge orin sepliginiñ jalganiwi arqali da bildiriledi. Misali: Abirayli áke bolganda, ana bolganda, mal-dáske bolganda, bári gúlalagúl bolar edi.
Tórt komponentten dúzilgen teñ baginiñqili qospa gáplerdiñ baginiñqi gápi barliq waqitta da birdey formada, birdey mánilik qatnasta kele bermeydi. Misali: Ol meni ádebiyat okeanina jetelep jaqinlatqan sayin, shayir bolaman degen ármanim ushin qorqinishim artip, ózimniñ terime ózim mantigip, ózimniñ oylarimna ózim súrnige basladim. Bul misaldiñ sxemasin tómendegishe kórsetiwge boladi:
Sebep baginiñqi gáp+sebep baginiñqi gáp+sin baginiñqi gáp+bas gáp Demek, birinshi hám ekinshi komponentler bas gápti sebeplik mánide túsindiredi. Bunda olardiñ formasi da túrlishe, yagniy dáslepki sebep baginiñqi gáptiñ bayanlawishi -gan kelbetlik feyil formasina sayin kómekshi sóziniñ dizbeklesip keliwi arqali bildirilgen bolsa, ekinshi gáptiñ bayanlawishi -ip qosimtali hal feyil arqali sebeplik máni bildirip tur. Al, úshinshi baginiñqi gáptiñ de bayanlawishi -ip formali hal feyil arqali bildirilgen menen, ol bas gáp menen sinliq qatnasta baylanisqan.
Teñ baginiñqili qospa gáptiñ qurami keñeyip, alti-jeti gápten de dúziliwi múmkin. Bunday jagdayda da baginiñqi gáptiñ bayanlawishñari birdey formada kelip, bas gáp penen baylanisadi: Haw, qazaq kelse, ózbek kelse, túrkmen kelse, Dagistannan kelse, oris-ám bolsa, onnan artiq álemde kim bar? Keltirilgen bulqospa gáptiñ quraminda alti jay gáp qatnasip, teñ baginiñqili qospa gápti dúzip kelgen.
Solay etip, quraminda eñ keminde eki yamasa bir neshe baginiwshisi bar konstrukciyalar kóp baginiñqili qospa gáp dep júrgiziledi. Jay gápleri óz ara sintaksislik qatnasta kelip, bas gápte berilgen oy-pikirdiñ tiykari birge qosilip, biri ekinshisin toliqtirip, quramali, biraq iqsham, tásirli, esitiwge qolay, aytiwga añsat bir pútin birlik dúziledi.
Referenes:
1. KyMypoB р., Бeгмaтoв Г.^ж^в Е. Нут; мaдaнияти Ba услубият caoc«ap^ -^ш^нт, 1992, 94-6eT
2. Бeкбeргeнoв А. KapaK^na; тилиниц стилисти^св. -Некие, 1990, 75-6eT.
3. Нэжимoв А. Х,эзирги ;apaK^na; эдeбий тили. Некис, «^apan^na^CT^», 1990, 79-бeт.
4. Ka3a; тШнщ грaммaтикaсы, II, Синтaксис. Алмaты, 1967, 221-222-6e^ep.
