CC BY
2é
Ws,
FEATURES OF THE USE OF TROPES IN POETRY. (ON THE EXAMPLE OF I. YUSUPOV'S POETRY) UMAROVA UMITAY
Trainee-teacher of Nukus Innovation Institute https://doi.org/10.5281/zenodo.10939672
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 02nd April 2024 Accepted: 07th April 2024 Online: 08th April 2024
KEYWORDS Art work, I. Yusupov's work, style, poetics, program, image.
The role of tropes in the art of poetic works is studied in the article. In particular, tropes are extensively analyzed in the example of I.Yusupov'spoetry.
POEZIYADA TROPLARDAN PAYDALANIW OZGESHELIKLERI (I.YUSUPOV
POEZIYASI MISALINDA)
UMAROVA UMITAY
Nokis innovacion instituti stajyor oqitiwshi https://doi.org/10.5281/zenodo.10939672 ARTICLE INFO__ABSTRACT
Received: 02nd April 2024 Maqolada troplarning sheriy asarlar badiiyligida tutgan
Accepted: 07th April 2024 o'rni o'rganilgan. Xususan, I.Yusupov poeziyasi misolida
Online: 08th April 2024 troplar keng tahlil qilingan.
KEYWORDS
Badiiy asar, I.Yusupov ijodi, stil,
poetika, dastur, obraz.
Kórkem shigarmaniñ tili hám ornñ stili, kórkemlik dárejesi, poetikaliq tildin ózgesheligin úyreniwde eñ aldi menen oniñ kórkemligine tásir etiwshi troplardiñ orni ayriqsha. Sózden poetikaliq máni, obrazliliq dóretiw arqali oniñ emocionalliq bahasi artip, mánilik ekspressiya kúshin óz sheñberine tartadi.
Kórkem tildiñ kontekstinde sózler paydalaniwi arqali awispali qayta mánilik hám emocionalizaciyalaniwi payda boladi. Álbette, bunday kórkem shigarma tilin úyreniw máselesi kórkem shigarma konteksti menen oniñ ideyaliq mazmunina tikkeley baylanisli
Kórkem shigarmaniñ mánilik shinjirlaniwi sózge jañasha dástúriy, innovaciyaliq birigiw tiykarinda payda boladi. Poetikaliq stil kórkem shigarmada bir mánilik bagdardan ekinshi bir mánilik bagdarga awisip otiradi. Ilimpaz M. Ya. Polyakov: «Pushkin poeziyasinda stilistikaliq jaqtan eki funkcionalliq sistema húkim súrip, biri- klassicizmniñ xabarlaw mánisindegi predmetke baylanisli sóz bolsa, ekinshisi - romantikaliq hártárepleme aniqlanbagan kóp mánilik, ambivalentlik, emocionalliq sózlerdiñ mánilerinen ibarat» [5:168],- dep kórsetedi.
é
Ws,
Ibrayim Yusupov shigarmalarinda da tariyxiy dástúriy sóz tañlaw yamasa folklorliq tariyxiy stilistika menen bir qatarda sózge máni júklewde romantikaliq jañasha poetikaliq, stilistikaliq ózgesheliklerdi de kóriwge boladi. Poeziya óziniñ tili arqali insanniñ háreketleri, xarakteri, túsinigi, sezimleri, dúnyaliq kóz-qaraslari, tábiyatqa qatnasi h. t. b. belgilerin aship beredi. Solay etip, úsh tildiñ: turmisliq til, filosofiya tili, poeziya tilleriniñ birigiwi tuwiladi.
Hár bir kórkem sóz sheberiniñ dóretiwshiliginde poetikaliq dúnyaniñ puxaraliq hám jekelik sipatin aship beriwde sezim, tuygi hám pikirdiñ jámlesiwiniñ birlesiwine súyenedi. Usi sezim, tuygi, pikir insanniñ xarakteri, obrazin dóretiwde troplarsiz ámelge asirilmaydi. Bul tariyxiy poeziyada da, házirgi poeziyada da qollaniladi.
Metafora - tereñ poetikaliq mánilik kóz-qarasti súwretlewde, obrazli oylaw, pikirlewdi tuwdiriw arqali eñ tereñ mánili tásir etiwshi ekspressivlik kúshti jaratadi. Ol poetikaliq tildiñ rawajlaniwi, bayip, órisiniñ keñeyiwinde tiykargi negiz sipatinda kórkemlikte qatnasadi. Metafora - joqari, ulli dárejedegi funkcionalliq kúshke iye bolip, zattiñ, qubilistiñ, waqiyaniñ simvolligin dál beriwge xizmet etedi. Solay etip, onda kórkem shigarmaniñ stilistikaliq qatlaminiñ semantikaliq bazasi payda boladi.
Misali:
Adam kewli-jolda ósken kók emen,
Sayasi mol, bulaq agar qasinda,
Túrli tiyiq penen, túrli qol menen,
Avtograflar bar jazilgan onda.
(I. Yusupov. Alasatli dúnya bul)
Shayirdiñ usi tórtliginde teñi tayi joq filosofiya, talgam, salistirmali teñew arqali predmetti metaforizaciyalap, ápiwayi kúndelikli til birliklerinen kórkem poeziyaniñ tilin bayitip obrazliliqti, real haqiyqatliqti, mádeniyatli, sipayiliq penen súwretlep, lekin ishki poetikaliq tásir etiwdiñ keñ orbitaliq kúshin payda etip otir, Abstrakt -logikaliq predmetti (kewil) tábiygiy predmet(kók emen)ke salistirip, jañasha ataw arqali metaforizaciyalap, ogan tereñ, hár kim de túsinip jete bermeytugin stilistikaliq mánil ik jaqtan bayitip, obraz jaratqan. Kók emen arqali insanniñ shidamliligin, tek jaqsiliq etiw maqseti ekenligin, keñ peyilligin súwretlew arqali tildiñ múmkinshiliklerinen paydalanip, stilistikaliq sheberlik penen kórkem poetikaliq obraz dóretken, poeziya tilin bayitqan.
Metaforada, sonday-aq troplardiñ basqa túrlerinde de predmettiñ tiykargi mánilik qásiyeti, ol haqqinda túsinik, ásirese poeziya tilinde ekinshi oringa ótip, tiykargi poetikaliq simvolliq mánisi birinshi oringa ótedi, oniñ mánilik áhmiyeti arta túsedi. Zattiñ-predmettiñ semantikaliq belgi-simvolligi áhmiyetlirek boladi. M. Polyakov - troplardiñ ishinde metafora -kórsetiwshi, atawshi bolsa, salistiriw - siltewshi xarakterge iye, Salistiriw empirikaliq haqiyqatliqqa jaqin, metafora bolsa, poetikaliq haqiyqatliqqa, - dep pikir bildiredi.
Biz joqaridagi pikirdi analizley otirip, salistiriw arqali haqiyqiy tip, obrazdi kóre alsaq, metaforizaciya arqali poetikaliq obrazliliqti, simvolliqti, romantikaliq talgamdi túsine alamiz. Poetikaliq shigarmalarda troplardiñ xizmetin úyreniwde oniñ sirtqi strukturaliq dúzilisi menen birge poeziya tilinde poetikaliq shinliq - máni ózgeriwsheñlik sipatqa, ishki oy-tuygilarimizga kúshli tásir etiwshi emociyaliq túsinikke iye bolamiz.
é
Ws,
I. Yusupov sheksiz talanttiñ tolisiwina iye, poetikaliq sózdiñ máwjirep aqqan bulagi sipatinda oniñ oziq oyli, talantli sóz sheberi. Poetikaliq talgamga toli biyik sezim, zamanniñ sir-sipatin poeziya tili menen emocional túrde jetkerip beriwde, sóz zergerliginiñ biyigine shiqqan shayirdiñ qáleminen dóretilgen shigarmalar házirgi kúnde milliy mádeniy bayligimiz, mádeniy azigimiz bolip kelmekte. «Shayirdin shigarmalarin xarakterleytugin belgi— grajdanliq pafostiñ kúshliligi, oyshil lirizm poetikaliq aniqliq, shayirliq mádeniyatti iyelew, poetikaliq diapazonniñ keñligi dep qarawga boladi» [1], -dep sipatlama beredi belgili kritik, professor S.Axmetov. Haqiyqatinda da solay.
Jiraw seni báygi atinday baplagan, Sheshenler dawda shiñlap seni taplagan. Alpamislar uran etip urista, Berdaq seni qural etip saplagan. Bayterekseñ ósken góne tamirdan, Dilwarligiñ qil suwirgan qamirdan. Qaraqalpaqtiñ kewil qusi sayrasa, Sóz qiysini gaziyneñnen tabilgan. Ana tilime
Joqaridagi shayir dóretpesinde milletimizdiñ milliy ózine tan belgilerinen biri - ana tilimizdi sipatlap, stilistikaniñ órisin keñeytetugin troplardan orinli paydalanip, poetikaliq tildiñ bazasin bayitqan. Til birliklerinen - Báygi atinday baplaw, taplaw, uran etiw, saplaw, metaforalastiriw bolsa, báygi atinday, uran etip, qural etip, stilistikaliq dizbekleri salistiriwshiliq qásiyetke iye. Bulardiñ barligi kórkem sóz ustasiniñ estetikaliq zawiq beriwshi, oylandiriwshi xarakterge iye filosofiyaliq mánilik sózleri boliw menen birge ádebiy tilde sóz bayliqlariniñ mánilik poetikaliq funkciyasin jetilistirgen. M. Polyakovtiñ pikiri menen aytqanda - til tek gana strukturaliq jaginan forma bolip qalmay, poetikaliq teksttiñ mánisi de bolip tabiladi [5:234]. Demek, stilistika - poetikaliq sóylemde til bayliginiñ barliq elementlerin qamtip, jañasha talgam, jañasha tereñ máni payda etip, pikir júritiwge iytermeleydi. I. Yusupov shigarmalarinda qaraqalpaq xalqiniñ minez-qulqi, ózine tán abzalliq qásiyetleri, ómir tirishiligi, tayga tañba basqanday milliy tariyxiy stilistikaliq tillik dástúrleri, tariyxiy talgamlari orin algan, soniñ menen birge kórkem poetikaliq jañashilliqti da aniq, sheber súwretlep bere algan:
Kemseñletip garrilardiñ iyegin, «Posqan el» di tolgap ótken Jiyeniñ. Ásirlerdiñ awir sherin arqalap, Tuqili aship, jawir bolgan tiyegiñ. Kelte ziban» gúrmewiñe kelmedi, «Ulli ziban» baxit tappay shólledi. «Jortiwlida» eldiñ jogin joqlagan, Batirlardiñ at tuyagin serledim.
é
Ws,
«Sherbeyitiñ» sherli janday ah urip,
«Kóz aydiniñ» quwanishqa shaqirip,
Xaliq gázebi tolqip tassa, sendagi —
«Ayga shaptiñ» arislanday aqirip...
Qobiz
Xalqimizdiñ ertedegi awir turmisin Ásirlerdiñ awir sherin arqalap, stilistikaliq dizbeklerinde metaforizaciyani bere algan bolsa, Kelte ziban, Ulli ziban, Jortiwli, Sherbeyit, Kóz aydin qobiz namalari atlarinan paydalanip, metonimiyani, gúrmewge kelmew, baxit tappay shólledi, qatarlari arqali tagi da metaforalar dóretken, al sherli janday ah urip, «Ayga shaptiñ» arislanday aqirip kórkem poetikaliq tekstlerinde teñewlerdi payda etip, úlken stilistikaliq obraz, kórkem emocionalliq máni añlatqan, sózdiñ tásirsheñlik qudiretin kórsete algan.
Kúndelikli turmisliq tilimizde zatlar - sóz - túsinik referentleriniñ ápiwayi baylanis formasina iye bolatugin bolsaq, poeziyaniñ kórkemlik tilinde sózdiñ funkcionalliq xizmeti quramalasip baradi hám sóz - obraz - túsinik - zatlar referentleriniñ quramali baylanisina iye bolamiz:
Tandir japqan jeñgeylerden bar mirát,
Ruqsat joq awiz tiymey ótiwge.
Kún shigis jolawshisina.
Bul qatarlardagi tandir sóz arqali aytilip, ogan obrazliliq máni (tandir) júklengen -túsinigimizde tandir nan jabatugin qural - tandir - predmet, zat strukturasi payda bolip otir hám tandir sózine óziniñ stilistikaliq sheberligi arqali metonimiyaliq máni júklegen. I. Yusupov kórkem sóz ustasi sipatinda qunli poeziyani dóretiwde, onda tildiñ leksika-semantikaliq, semantikaliq-stilistikaliq keñ bayliqlarinan paydalaniwda, solardiñ ishinde kórkem obrazli súwretlew qurallari bolgan troplardi óziniñ jeke stillik sheberligine sáykes dóretiwde kórkem óner tarawinda tariyxiy dáwirler dawaminda qáliplesip rawajlangan dástúriy úlgilerdi basshiliqqa alip, tildiñ rawajlaniwina, sózdiñ mánilik qubilislariniñ keñeyiwine belgili dárejede úles qosqanligin kóremiz. Til birlikleriniñ sistem leksikologiya talaplari bagdarinda da, kórkem shigarmada belgili dárejede jeke stillik ustaxanasinan dóretilgen troplardiñ qollaniliwina toqtaytugin bolsaq, olar kontekstte belgili bir formada hám xizmette iske asiriladi, sóylewde sáykes ólshem de káliplesedi. I. Yusupov kórkem dóretpelerinde bul jagdaylardi toliq basshiliqqa algan hám dástúriy úlgi hám ólshemlerge tiykarlangan. Solay etip, kórkem obrazli sóylewde tildiñ xizmetin keñeytken, mánilik órisin rawajlandiriwga óz úlesin qosqan. Shayirdiñ xizmeti sonnan ibarat, qaraqalpaq kórkem ádebiyati sistemasina kiretugin qosiq tilinde ózine tán ózgeshe sapasina baylanisli kórkem ádebiyat stilistikasiniñ máselelerin tereñirek túsiniwge járdem beredi.
EURASIAN JOURNAL OF ACADEMIC RESEARCH
Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz
References:
1. Ахметов С. И. Юсупов. Кеуилдеги кец дунья. Косы;лар, (алгы сез). Некие:, 1989. 192 б.
2. Абдиназимов Ш. Бердак; шыгармаларыныц тили. -Ташкент: 2006.-262 б.
3. Есемурат Бердимурат улы. Х,эзирги каракалпак; тили. Лексикология. - Некие: Билим, 1994. 184 б.
4. Бекбергенов А. Каракалпак; тилиниц стилистикасы. - Некис: Кара;алпа;стан, 1990. 88 б.
5. Поляков М. Вопросы поэтики и художественной семантики. Москва:, 1978. 446 с.
