CC BY
164ВЕЛИКОЕ КНЯЖЕСТВО ЛИТОВСКОЕ И БЕЛОРУССИЯ ГЛАЗАМИ РОССИЙСКИХ И ПОЛЬСКИХ УЧЕНЫХ*
ББК 63.3(2)41; УДК 94(47).0263
S. Rosik
SWIATOPELK I, KSI^Z^ TUROWA I KIJOWA, W SWIETLE
«KRONIKI THIETMARA». W KR^GU PRZEKAZOW ZRODLOWYCH DO POCZ^TKOW
BIALORUSI
Thietmar, biskup Merseburga (zm. 1018), nad wyraz docenial moc slowa pisanego w ksztaltowaniu zycia spolecznego i politycznego. Kronikarsk^ tworczosc, imponuj^c^ na tle calej owczesnej epoki post-karolinskiej1, podj^l bowiem w przekonaniu, ze trwaly byt jego wlasnej diecezji - wskrzeszonej w 1004 po cwiercwieczu jej niebytu wskutek parcelacji mi^dzy s^siednie biskupstwa — zapewni wlasnie wpisanie jej na karty dziejow powszechnych. Losy umilowanego Merseburga, miasta i diecezji, scisle zl^czyl z glownym nurtem opowiesci
* Статьи данного раздела подготовлены в рамках Мероприятия 8 темплана Санкт-Петербургского государственного университета: Международный научный семинар «Великое княжество Литовское глазами российских и польских ученых», шифр ИАС 5.44.1169.2011.
1 Zob. Grabski A. F. Dzieje historiografii. Poznan, 2003. S. 84.
o dokonaniach dynastii saskiej w monarchii wschodniofrankijskiej (Niemczech), która w dobie Ottonów siçgnçla godnosci cesarzy Rzymu2.
Sam Thietmar zaliczal siç do scislej elity (principes) skupionej wokól ich nastçpcy, Henryka II (1002-1024) i wlasnie jako uczestnik a zarazem znakomity obserwator zycia politycznego roztoczyl wielow^tkow^, nasycon^ licznymi dygresjami, opowiesc o wspólczesnych mu wydarzeniach. Geograficzny horyzont jego przekazu objXl kr^g italski i bizantynski, na zachodzie siçgn^l wysp brytyjskich, na pólnocy królestw skandynawskich, na wschodzie zas — co najbardziej istotne w tych rozwazaniach - ogarn^l Rus i s^siadujXcych z ni^ koczowników. Tym samym w kronice merseburskiego biskupa znalazlo siç tez miejsce dla kilku epizodów waznych z perspektywy kreslenia najdawniejszych dziejów Bialorusi.
Skupimy uwagç przede wszystkim na problemach ksiçstwa turowskiego, a scisle perypetiach wladaj^cego nim w czasach Thietmara Swiatopelka I. WpisujX siç te w^tki w szerszy kontekst przedstawiania problemów Rusi, traktowanej przez Thietmara jako królestwo z Kijowem jako stolic^ (caput regni)3, przy czym istotny kontekst w tym zakresie stanowi^ stosunki tej panstwowosci z Polsk^ pierwszych Piastów, zwlaszcza za Boleslawa Chrobrego. Dla kronikarza sprawy te byly tym bardziej nieobojçtne, ze u boku tego wladcy odnajdowal w konkretnych sytuacjach bliskie mu osoby z Niemiec, dowódców stojXcych na czele posilków wspierajXcych dzialania Chrobrego na Rusi4, a przede wszystkim podleglego metropolii w Gnieznie biskupa Kolobrzegu Reinberna, ale pochodz^cego Niemiec, scisle z okrçgu Hassegau polozonego w granicach diecezji Thietmara5.
Reinbern zmarl na Rusi dok^d udal siç z poruczenia polskiego wladcy, Boleslawa Chrobrego, w orszaku jego córki, nieznanej dzis z imienia, a wydanej za m^z za Swiatopelka, wedlug Powiesci lat minionych, ksiçcia turowskiego6. Ojciec tego ostatniego, Wlodzimierz Wielki, oskarzyl mlodych o spisek i uwiçzil, a ofiar^ tych represji padl takze Reinbern. O dlugosci jego pobytu na Rusi i charakterze podejmowanych dzialan mozna jedynie snuc domysly7. Jego zgon zas w wiçzieniu w literackim ujçciu Thietmara wienczy zycie niepospolite: biskupa, który szerz^c ewangeliç wsród nadbaltyckich Slowian, zwalczal panowanie zlych mocy w
2 Zob. Kronika Thietmara / Tekst lacinski i polski, tlum., wst^p i komentarz M. Z. Jedlicki. Poznan, 1953. - O autorze
oraz jego dziele zob.: Lippelt H. Thietmar von Merseburg. Reichsbischof und Chronist. Köln; Wien, 1973. (Mitteldeut-
sche Forschungen. Bd. 72). S. 46-137; Schulmeyer-Ahl K. Der Anfang vom Ende der Ottonen. Konstitutionsbedingungen historiographischer Nachrichten in der Chronik Thietmars von Merseburg. Berlin, 2009; Jedlicki M. Z. Wst^p // Kronika Thietmara / Tekst lacinski i polski, tlum., wst^p i komentarz M. Z. Jedlicki. Poznan, 1953. S. I-XXXI; Trillmich W. Einleitung // Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon / Wyd. W. Trillmich. Darmstadt, 1992. S. IX-XIII; Strzelczyk J. Thietmar // SSS. Wroclaw; Warszawa; Kraków. T. 6/1 / Red. G. Labuda, Z. Stieber. S. 74 n.; Rosik S. Interpretacja chrzes-cijanska religii poganskich Slowian w swietle kronik niemieckich XI-XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold). Wroclaw, 2000. (Acta Universitatis Wratislaviensis. T. 2235. Historia. T. CXLIV). S. 43-60; OzógK. Poslowie // Kronika Thietmara / Tlumaczenie, wst^p i przypisy M. Z. Jedlicki. Kraków, 2002. S. 413-417.
3 Kronika Thietmara. VIII. 32. S. 623.
4 Kronika Thietmara. VIII. 31. S. 621.
5 Kronika Thietmara VII. 72. - O Reinbernie ostatnio: Rosik S. Conversio gentis Pomeranorum. Studium swiadectwa (XII wiek). Wroclaw 2010. S. 21—44 (tamze literatura zagadnienia).
6 Powiest’ wriemiennych let. Moskwa; Leningrad, 1950. Cz. 1 / Tekst i tlum. D. S. Lichaczew i B. A. Romanowa; Red. W. P. Adrjanowa-Peretc. - O dziele i autorze zob. np.: Sielicki F. Wst^p // Powiesc minionych lat / Tlum. i oprac. F. Sielicki. Wroclaw, 1999. S. I-LXIV.
7 Do nich nalezy pomysl, iz Reinbern prowadzil dzialalnosc misyjn^. na obszarze dopiero chrystianizowanego ksi^stwa turowskiego, a takze przypisanie temu biskupowi jakichs akcji koscielnych w Kijowie (tak np.: Sielicki F. Wst^p. S. XLVI). Pogl^dy te s^. w istocie nieweryfikowalne. Pewne podstawy — w kontekscie dyskutowanych wiadomosci Thietmara — ma natomiast przekonanie, iz Reinbern angazowal si§ w spisek Swiatopelka przeciw Wlodzimierzowi (zob. np.: Sielicki F. Wst^p. S. XLVI), ale i w tym wypadku mozna mówic jedynie o prawdopodobienstwie.
swiecie (nawet w wymiarze kosmicznym)8, a nast^pnie przez umartwianie cíala i m^czenstwo w wi^zieniu przygotowywal dusz§ do si^gni^cia chwaly niebios. Tak skonstruowana postac zderza si§ w narracji merseburskiego kronikarza z kreaj Wlodzimierza Wielkiego, którego postaw§ ukazano jako zaprzeczenie cnót czystosci i sprawiedliwosci, za co po smierci czekac go mialy “plomienie zemsty”9.
Obraz ten nie wyraza jednak najpewniej przekonania o wiecznym pot^pieniu Wlodzimierza, gdyz Thietmar podkreslil pokutne praktyki tego wladcy, które mialy zmazac jego winy, a co wi^cej, nie oprotestowal decyzji o pochowaniu go w srodku kijowskiego soboru sw. Klemensa. Smierc Wlodzimierza Wielkiego przyniosla natomiast wedlug merseburskiego dziejopisa podzial królestwa mi^dzy synów zmarlego, zinterpretowany z przywolaniem slów z Ewangelii wg sw. Lukasza (2, 17) jako nieszcz^scie: kazde podzielone królestwo czeka spustoszenie. Co istotne kronikarz wzywa w tym momencie cal^ Christianitas, by modlila si§ o odwrócenie tej plagi, co stanowi znakomity przyklad troski o dobro wspólwyznawców Chrystusa bez wzgl^du na podzialy polityczne10.
Slowa te odnosz^ si§ nie do jakiegos potencjalnego zagrozenia, ale juz — na biez^co relacjonowanego przez Thietmara — si§ ziszczajXcego. Kronikarz zaznaczyl bowiem, ze po smierci Wlodzimierza Swiatopelk zdolal zbiec z wi^zienia (aczkolwiek bez zony) i schronic si§ w Polsce, u tescia, który ostatecznie stal si§ sprawc^ “zalosnej szkody” (lugubre damnum) na Rusi. Byl ni^ najazd z roku 1018. 22 lipca, jak opisal kronikarz, w bitwie nad “pewn^ rzek^” wojska Jaroslawa Modrego zostaly rozbite przez armi§ Boleslawa, posilkowan^ takze przez Niemców. Po wkroczeniu na Rus Boleslaw zajmowal poszczególne miasta, a ostatecznie Kijów, wczesniej zn^kany przez sprzymierzonych z polskim wladcy Pieczyngów. Thietmar, który wiadomosci te zaczerpn^l najpewniej od niemieckich uczestników wyprawy, byl pod wrazeniem ogromu i bogactwa miasta: osiem rynków, 40 kosciolów, nieslychane mnóstwo mieszkanców, w tym zbieglych niewolników a takze “ruchliwych” Dunczyków11.
Thietmar podreslil, iz Boleslaw i jego sojusznicy mocno wzbogacili si§ na tej wyprawie, a jej politycznym skutkiem bylo oddanie tronu kijowskiego Swiatopelkowi. Z niewoli wydobyta zostala tez jego malzonka, czyli córka Chrobrego (w zamian za uwolnienie rodziny Jaroslawa — oprócz jego siostry Przedslawy uprowadzonej do Polski). W obliczu tych faktów wyprawa Chrobrego przedstawia si§ jako interwencja w spory dynastyczne na Rusi. I na ten jej wymiar wskazuje tez wzmianka Thietmara o tym, iz po kl^sce nad Bugiem, Jaroslaw zaj^l pewne miasto czy gród (civitas) swojego brata i uprowadzil jego ludnosc. Nazwy tego osrodka kronikarz nie podal, natomiast w dyskusji naukowej bierze si§ pod uwag§ Turów i Pinsk, jako glówne osrodki wladztwa Swiatopelka przed wejsciem na tron w Kijowie12.
W perspektywie Kroniki Thietmara zatem pierwotne wladztwo Swiatopelka — czyli wedlug Powiesci lat minionych powstale na dawnych plemiennych terytoriach Dregowiczów ksi^stwo turowskie13 — przedstawia si§ jako cz^sc jednego, targanego podzialami i walkami, królestwa (regnum) Rusi rz^dzonego przez rodzin§ Wlodzimierza. Taki obraz wspólczesnego
8 Mowa tu o anihilacji przybytków poganstwa oraz rytuale maj\cym na celu przep^dzenie demonów z morza (zob. Kronika Thietmara. VII, 72. S. 571), ostatnio w tej sprawie zob.: Rosik S. Conversio gentis Pomeranorum... S. 23-28.
9 Kronika Thietmara. VII, 73. S. 573.
10 Kronika Thietmara. VII, 74. S. 573.
11 Kronika Thietmara. VIII, 32. S. 621, 623.
12 Zob. nizej, przyp. 23.
13 Powiest’ wriemiennych let. S. 46. Pod r. 988.
Commentarii
mu swiata merseburski kronikarz wykreowal, kierjc siç — jak wyzej wskazano — nie sam^ li tylko ciekawosci^ sytuacji zaistnialej wówczas na Rusi, ale przede wszystkim realizuj^c cele twórczosci wazne z perspektywy projektowanego adresata dziela, a zatem elit, zwlaszcza koscielnych, ówczesnych Niemiec.
Perypetie Reinberna czy wzmianka o “naszych” (oczywiscie dla Thietmara) uczestnicz^cych i gin^cych na wyprawie Chrobrego, staly siç wiçc — o tym juz wyzej wspomniano — istotnym czynnikiem kierujXcym zainteresowanie kronikarza ku sprawom ruskim. Z drugiej natomiast strony wplyw na ksztalt tego przekazu wywarlo traktowanie historii na zasadzie “nauczycielki zycia”, a w konsekwencji tworzenia narracji o sprawach minionych w taki sposób, by zycia uczyla14. Wazne okazuje siç wiçc w tym wypadku interpretowanie dziejów wladztwa Rurykowiczów, postçpowania Wlodzimierza i jego synów, in specie aeternitatis: podejmowanie oceny moralnej, odnajdywanie w losach indywidualnych i calego kraju ziszczania siç wyroków niebios, a takze zachçcanie, by modlitw^ oddalac zlo.
W tak zakrojonej perspektywie dziejopisarskiej obraz spraw ruskich, zwlaszcza dobór faktografii, jest jedynie fragmentaryczny, a wzmacnia tç konstatacjç zestawienie przekazu Thietmara z pózniejsz^ w ostatecznej redakcji o blisko stulecie narraj Latopisu Nestora (o czym szerzej niebawem). Jednakze to wlasnie kronika Thietmara oddaje stan wiedzy w pelni wspólczesnej opisywanym wydarzeniom i dlatego w szczególach liczyc siç nalezy z jej wyj^tkow^ uzytecznosci^ badawcz^ i jej przyznac istotn^ rolç w weryfikacji danych pózniejszej opowiesci latopisarskiej. Przypomnijmy zatem zasadniczy schemat losów Swiatopelka wylaniaj^cy siç z kroniki merseburskiego biskupa:
1) ksi^zç ów poslubia cérkç Chrobrego, do której o orszaku wyslanego na Rus dol^czono biskupa Reinberna15. Data wydarzenia nie jest znana.
2) Swiatopelk zostaje oskarzony o spisek i wtr^cony wraz z malzonk^, podobnie jak Reinbern, do wiçzienia (byc moze w samym Turowie16). Z prób^ uwolnienia ich l^czy siç hipotetycznie wzmiankç Thietmara o wyprawie Chrobrego na Rus w 1013 r.17, co pozwolilo zaproponowac datacjç uwiçzienia Swiatopelka i jego malzonki, a takze Reinberna, najpózniej w tym roku1S. Warto jednak zaznaczyc, ze w przedstawionym przez Thietmara ci^gu zdarzen
14 Pod tym wzglçdem twórczosc Thietmara dobrze koresponduje z ogóln^. charakterystyk^. celów dziejopisarstwa (causa scribendi) w wiekach srednich, celnie ujçt^ przez: Potkowski E. Problemy kultury pismiennej lacinskiego sredniowiecza // Przegl^d Humanistyczny. 1994. Nr. 3. S. 34: “Causa scribendi dziejopisa z XI-XV w. to nie dialog z nieokreslon^. potomnosci^. — publicznosci^. oczekuj^c^. nowin i rozrywki — lub chçc ocalenia od zapomnienia obiek-tywnie opisywanych wydarzen, lecz wplywanie na mysli i dzialania wspólczesnych, okreslonych osób, srodowisk, wspólnot i grup spolecznych”.
15 Okolicznosci, w jakich Reinbern zostal wyslany na Rus, wci^z budz^. dyskusjç w nauce. Pod uwagç warto wzi^c w tym wypadku dwa zasadnicze nurty hipotez: 1) wskutek utraty kontroli nad obszarami nadbaltyckim przez Chrobrego (wskutek zaangazowania jego sil od 1002/3 w pasmo konfliktów z niemieckim Henrykiem II) i powrotu pomorskiej ludnosci do poganstwa Reinbern opuscil swoj^. diecezjç i ostatecznie przydzielony zostal jako kapelan piastowskiej ksiçzniczce udaj^cej siç na Rus (tak np.: Strzelczyk J. Boleslaw Chrobry. Poznan, 1999. S. 166); 2) Reinbern, podobnie jak inni biskupi w tym czasie, wypelnial rozmaite zadania dyplomatyczne na rzecz wladcy i jednym z nich okazala siç podróz na Rus u boku wydawanej za m^z córki Boleslawa. Niewykluczone, ze zadanie mu powierzone dotyczylo tez spraw koscielnych, co moglo stac siç jedn^. z przyczyn wtracenia go do wiçzienia (jednak to tylko domysly, zob. wyzej, przyp. 6). W tej koncepcji ewentualny upadek diecezji kolobrzeskiej wskutek powrotu poganstwa na jej obszarze nie musi byc brany pod uwagç (np.: Kowalczyk E. Momenty geograficzne panstwa Boleslawa Chrobrego. Na styku historii i archeologii // Kwartalnik Historyczny. 2000. Nr. 107. Z. 2. S. 74).
16 Zob. np.: Lysenko P F. Skazanie o Turowie. Minsk, 2006. S. 94 n.
17 Kronika Thietmara VI, 91. S. 445.
1S Zob. np.: Sielicki F. Wstçp. S. XLVI.
jedynym o znanej dacie jest zgon Wlodzimierza Wielkiego (1015), przed którym usytuowano smierc Reinberna.
3) Po zgonie Wlodzimierza Swiatopelk, bez zony, ucieka z niewoli.
4) W 1018 r. Swiatopelk wyrusza na Rus, ale u boku przewodz^cego wyprawie Boleslawa Chrobrego. Po pokonaniu Jaroslawa Modrego w bitwie nad rzek^ polski wladca zajmuje Kijów, z którego wyjezdza z lupami (jeszcze w 1018 r.), zostawiajXc panowanie Swiatopelkowi. Pokonany Jaroslaw nie zostal jednak wyeliminowany z dalszej gry o wladz§, a nawet zdolal uprowadzic ludnosc z anonimowego w przekazie miasta (civitas) nalez^cego do Swiatopelka.
Ten ci^g wydarzen w istotnych punktach koresponduje z pozniejsz^ w ostatecznej redakcji o blisko stulecie relaj Powiesci minionych lat o losach Swiatopelka, a przede wszystkim w zakresie takich wiadomosci jak: powrót ruskiego ksi^cia do kraju u boku Chrobrego, bitwa nad rzek^ — w przekazie Nestora jest ni^ Bug — zakonczona porazk^ Jaroslawa Modrego, czy wreszcie wkroczenie polskiego wladcy do Kijowa. Te zbieznosci pozwalajX optymistycznie spojrzec na uzytecznosc obydwu przekazów w zakresie faktografii roku 101819. Z drugiej strony jednak warto podkreslic istotne róznice mi^dzy zestawionymi relacjami kronikarskimi.
Otóz w Powiesci minionych lat brak wiadomosci o represjach Wlodzimierza wobec Swiatopelka i jego otoczenia, a co wi^cej tuz przed smierci^ mial pierwszy z wymienionych szykowac wypraw§ przeciw Jaroslawowi w Nowogrodzie, której nie zd^zyl przeprowadzic. Po zgonie ojca to Swiatopelk objXc mial tron w Kijowie, dopuszczajXc si§ przy tym zbrodni na braciach, by wyeliminowac ich z udzialu we wladzy. Jedynym ocalalym z ich grona okazal si§ Jaroslaw M^dry, który wkróce zdolal przep^dzic Swiatopelka z Kijowa (1016).
0 wydarzeniach tych glucho w przekazie Thietmara, aczkolwiek warto wzi^c pod uwag§ to, iz ucieczk^ Swiatopelka z wi^zienia do Polski po smierci Wlodzimierza (1015) i powrót na Rus w 1018 u boku Chrobrego dzielic mogly przeciez co najmniej dwa lata, a zatem nie sposób wykluczyc, by w tym czasie nie angazowal si§ w konflikt o tron w Kijowie.
W tej sytuacji trudno na podstawie danych Thietmara kwestionowac uzytecznosc narracji tzw. Nestora do ustalania faktografii odnosnie do lat 1015-1016. Inaczej jednak potraktowac nalezy inny dysonans mi^dzy obydwoma przekazami. Otóz Thietmar przedstawia powrót Chrobrego do Polski jako szcz^sliwy, tryumfalny, a tymczasem w Powiesci minionych lat pojawia si§ motyw jego wyp^dzenia i to przez Swiatopelka, który odst^pil od sojuszu
1 doprowadzil do wybicia polskich wojsk w grodach na Rusi20. Bior^c pod uwag§ fakt, iz merseburski biskup pisal o wydarzeniach na biez^co (jeszcze w tym samym roku zmarl), trudno uznac, ze przeoczylby tak istotne okolicznosci wydarzen, w których uczestniczyli tez znani mu rycerze z Niemiec.
Próbowano wi§c wyjasniac pojawienie si§ w^tku wyp^dzenia Chrobrego i zabicia jego wojsk w grodach ruskich przeniesieniem na rok 1018 historii drugiego z polskich Boleslawów, Szczodrego zwanego tez Smialym21. Warto jednak wzi^c równiez pod uwag§ alternatywn^ mozliwosc, iz motyw konfliktu mi^dzy Swiatopelkiem a Chrobrym pojawil si§ w latopisie jako
19 Warto w tym miejscu nadmienic, ze o bitwie nad Bugiem i zaj^ciu Kijowa napisal równiez w drugiej dekadzie XII w. Gall Anonim (Galli Anonymi cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum / Wyd. C. Maleczynski. (Monumenta Poloniae historica nova series. T. 2). Cracoviae, 1952. T. I. S. 7).
20 Powiest’ wriemiennych let. S. 54. Pod r. 1018.
21 Mowa o wyprawie Szczodrego na Rus z 1069 r. (Sielicki F. Wst^p. S. XLIV-XLV).
Commentarii
opowiesc powstala w rezultacie postçpujXcego z uplywem lat wyolbrzymiania negatywnych cech pierwszego z wymienionych w tradycji ruskiej. W takim kontekscie latwo moglo dojsc do przypisania mu postawy niewdziçcznosci i zdrady wobec sojusznika oraz okrucienstwa w pozbywaniu siç jego wojsk z ruskich grodów.
Kwintesencjç tego pejoratywnego przedstawiania Swiatopelka w Powiesci minionych lat stanowi przydawany mu epitet: przeklçty (okajannyj), wi^zany scisle z grzechami godnymi biblijnego Kaina22. Pozostaje wiçc zaznaczyc, ze przekaz Thietmara — co istotne, wspólczesny — ukazuje postac Swiatopelka w jasniejszym swietle, a nawet pozwala odnalezc w nim przede wszystkim ofiarç konfliktów dynastycznych na Rusi, zwlaszcza po uwzglçdnieniu (znanego Powiesci minionych lat) faktu utraty przez niego tronu kijowskiego, a ostatecznie smierci w walce z mlodszym bratem, Jaroslawem, dla którego ruska tradycja dziejopisarska okazala siç przychylna.
W kontekscie powyzszych obserwacji Turów przedstawia siç jako jeden z trzech glównych osrodków Rusi w X-XI w. (obok stolecznego Kijowa i Nowogrodu) i nie przypadkiem tam tez, pod koniec XI w., ulokowano biskupstwo. Z pewnosciq. objçcie Turowa przez Swiatopelka
I przyczynilo siç do wzmocnienia rangi tego centrum politycznego23 w zakresie podzialów dzielnicowych na Rusi, do których siçga tradycja bialoruska w poszukiwaniu korzeni obecnej narodowosci i panstwa. Warto przy tym pamiçtac, ze Turów w swietle Powiesci minionych lat wybrany zostal na siedzibç Swiatopelka, majXc juz niemale znaczenie i tradycjç zalozenia przez Turego. Wspomnienie tego zalozycielskiego w^tku w jednym zdaniu ze wzmiankq.
o Rogwolodzie przybylym “zza morza”, by osi^sc w Polocku, stalo siç przeslank^ do poszukiwania skandynawskiej (wlasnie zamorskiej) metryki obydwu postaci24. To juz jednak przedmiot innej debaty, obecnie szczególnie atrakcyjnej na gruncie archeologii25.
Pozostajqc zas w krçgu przekazu Thietmara warto podkreslic, ze sprawy Rusi, losy rz^dz^cej ni^ elity, stanowily integralnq. czçsc opowiesci o wspólnocie ludów zorganizowanej politycznie z udzialem zwi^zków dynastycznych, a spajanej ideowo na gruncie religii chrzescijanskiej i kultywowania tradycji Rzymu. Zapatrzony w miasto nad Tybrem, “glowç wszystkich miast”26, kronikarz z Merseburga zdeprecjonowal jednak uniwersalistycznq. tradycjç Konstantynopola, traktujXc ów “nowy Rzym” nad Bosforem jako centrum swiata Greków27. Roztoczyl zatem obraz swiata nacechowany okcydentalizmem, co równiez zarzutowalo na ocenç geopolitycznego polozenia ówczesnej Rusi.
Thietmar potraktowal jq. jako przestrzen, w której — obok Konstantynopola — zaznaczyl siç wplyw polityczny podmiotów z krçgu lacinskiego (Polski, Niemiec), co uswiadamia, ze na poczqtku XI w. wciqz jeszcze wazyly siç losy, z krçgiem którego z “Rzymów” Rus ostatecznie zwiqze swe dziejowe losy. A zatem najszerszy kontekst ujmowania spraw ruskich wyznaczyla
22 Powiest’ wriemiennych let. S. 52. Pod r. 1015.
23 Warto w tym miejscu podkreslic, iz pogl^d, iz Powiesc minionych lat blçdnie przenosi znaczenie Turowa z czasów Swiatopelka II (1050-1113) na przelom X - XI w., lqczony z uznaniem Pinska za stolicç Swiatopelka I (tak np.: Kosman M. Historia Bialorusi. Wroclaw, 1979. S. 43 n.), nie ma podstaw zródlowych (co podkreslajX np.: Kijas A., Tyszkiewicz J. Turów // SSS. T. 6. S. 21S-221).
24 Ostatnio: Duczko W. Rus Wikingów. Warszawa, 2007. S. 107 n.
25 Debata nad rol^. skandynawskich kontaktów w pocz^tkach Rusi zyskala niedawno nowy impuls w postaci badan Wladyslawa Duczki, bazuj^cego przede wszystkim na materiale archeologicznym (Duczko W. Rus Wikingów).
26 Kronika Thietmara. VII, 71. S. 569: Rzym jako “arca Romulea” nazwany zostal “omnium capud urbium”.
27 Kronika Thietmara. II, 15. S. 63; III, 23. S. 141.
w kronice Merseburczyka realizacja w praktyce politycznej idei uniwersalistycznych, fundamentalnych dla uksztaltowania si§ w wiekach srednich “nowej postaci swiata”, czyli cywilizacji europejskiej w zasadniczym rysie daj^cej wyraz kontynentalnej jednosci wschodu
i zachodu28.
Данные о статье:
Автор: Росик, Станислав, доктор исторических наук, Университет Вроцлава, Вроцлав, Польша. staszek_rosik@yahoo.com
Заголовок: Swiatopelk I, ksi%z§ Turowa i Kijowa, w swietle “Kroniki Thietmara”. W kr^gu przekazow zrodlowych do pocz^tkow Bialorusi [Святополк I, князь Турова и Киева, в свете «Хроники» Титмара. Из источников о происхождении Беларуси].
Резюме: Хроника Титмара, епископа Мерзебургского (ум. 1018), имеет исключительное значение для понимания истории Европы в Х - начале XI в. В XI веке изложение сосредоточено на судьбе Римской империи на Западе, подчеркивая в этой связи место Мерзебургской епархии. Однако затрагиваются и проблемы древнерусской истории. Титмар был хорошо информирован о жизни и деятельности Святополка I, Туровского князя, о событиях в Киеве, о последних годах жизни Владимира I Великого (ум. 1015) и о борьбе за власть после его смерти. Его изложение актуально, современно описываемым событиям, хотя и содержит элементы богословского понимания истории. Важно, что Титмар отмечает в этих событиях роль Болеслава Храброго, в частности, епископа Рейнберна из Колобжега, который умер в заключении в Руси. История Святополка у Титмара в основном соответствует последующей русской историографии (особенно так называемой Летописи Нестора), но дает ему гораздо более мягкие оценки. На Руси же Святополк за братоубийство удостоился эпитета «проклятый».
Ключевые слова: Киевская Русь, Туровское княжество, Святополк, Титмар Мерзебургский, Рейн-берн, епископ Колобжега.
Information about the article:
Author: Rosik, Stanislav, Doctor of Historical Science, Wroclaw University, staszek rosik@yahoo.com
Title: Swiatopelk I, Duke of Turov and Kiev in the Light of “Thietmar’s Chronicle”. In the Range of Sources Reaching the Beginnings of Belarus
Abstract: The Chronicle of Thietmar, Bishop of Merseburg (died 1018) is a work of exceptional significance for the knowledge of the history of Europe in the 10th and at the beginning of the 11th c. The author focused on the fate of the Roman Empire in the West emphasising the place of the Merseburg Diocese, however, in his account there was also place for the problems of Rus. There is a lot of valuable information about the last years of the rule of Vladimir the Great (died 1015) and the rivalry for power after his death in the part referring to Swiatopelk I, Duke of Turov and later Kiev - a contemporary account with some elements of a theological interpretation of history. For Thietmar it was important to stress the role of Boleslav the Brave in these events and in particular the role of Reinbern, Bishop of Kolberg, who had connections with this Polish ruler and died imprisoned in Rus. The chronicler’s account on Swietopelk significantly corresponds with the later Russian historiography (mainly with the Chronicle of the so called Nestor), however, the assessment of the acts of the duke, who according to the Russian tradition due to crimes committed against his brothers was called “cursed”, was much gentler.
Key words: Swiatopelk I of Turov; Thietmar of Merseburg, Reinbern, Bishop of Kolberg; Kievan Rus
References:
Duczko, Wladyslaw. Rus Wikingow. Warszawa: Wydawnictwo TRIO, 2007. 252 s.
Grabski, Andrzej Feliks. Dzieje historiografii. Poznan: Wydawnictwo Poznanskie, 2003. 866 s.
Jedlicki, Marian Zygmunt. Wst^p, in Kronika Thietmara / Tekst lacinski i polski, tlum., wst^p i komentarz Marian Zygmunt Jedlicki. Poznan: Instytut Zachodni, 1953. S. I-XCIV.
28 Ten ogólny pogl^d znakomicie wyraza i uzmyslawia synteza: Leciejewicz L. 1) Nowa postac swiata. Narodziny sredniowiecznej cywilizacji europejskiej. wyd. 2. Wroclaw, 2007; 2) La nuova forma del mondo. La nascita della civiltá europea medievale. Bologna, 2004.
Commentarii
Kijas, Artur, Tyszkiewicz, Jan. Turów, in Slownik starozytnosci slowianskich. Encyklopedyczny zarys kultury Slowian od czasów najdawniejszych do schylku wieku XII I Red. Gerard Labuda, Zdzislaw Stieber. Wroclaw; Warszawa; Kraków; Gdansk: Ossolineum, 1977. T. 6. S. 21S-221.
Kosman, Marceli. Historia Bialorusi. Wroclaw: Ossolineum, 1979. 405 s.
Kowalczyk, Elzbieta. Momenty geograficzne panstwa Boleslawa Chrobrego. Na styku historii i archeo-logii, in KwartalnikHistoryczny. 2000. Nr. 107. Z. 2. S. 41-76.
Leciejewicz, Lech. La nuova forma del mondo. La nascita della civiltà europea medievale. Bologna: Il Mulino, 2004. 474 s.
Leciejewicz, Lech. Nowapostac swiata. Narodziny sredniowiecznej cywilizacji europejskiej. Wroclaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, 2007. 499 s.
Lippelt, Helmut. Thietmar von Merseburg. Reichsbischof und Chronist. Köln; Wien: Böhlau Verlag, 1973. (Mitteldeutsche Forschungen. Bd. 72). 245 s.
Lysenko, Petr Fedorovich. Skazanie o Turowie. Minsk: Belorusskaia nauka, 2006. 116 s.
Ozóg, Krzysztof. Poslowie, in Kronika Thietmara I Tlumaczenie, wstçp i przypisy Marian Zygmunt Jedlicki. Kraków: Universitas, 2002. S. 413-417.
Potkowski, Edward. Problemy kultury pismiennej lacinskiego sredniowiecza, in Przeglqd Humanistyczny. 1994. Nr. 3. 21-40.
Rosik, Stanislaw. Conversio gentis Pomeranorum. Studium swiadectwa (XII wiek). Wroclaw: Chronicon, 2010. 711 s.
Rosik, Stanislaw. Interpretacja chrzescijanska religii poganskich Slowian w swietle kronik niemieckich XI-XII wieku (Thietmar, Adam z Bremy, Helmold). Wroclaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, 2000. (Acta Universitatis Wratislaviensis. T. 2235. Historia. T. CXLIV). 36S s.
Schulmeyer-Ahl, Kerstin. Der Anfang vom Ende der Ottonen. Konstitutionsbedingungen historiographi-scher Nachrichten in der Chronik Thietmars von Merseburg. Berlin: Walter de Gruyter, 2009. 463 s.
Sielicki, Franciszek. Wstçp, in Powiesc minionych lat I Tlum. i oprac. Franciszek Sielicki. Wroclaw; Warszawa; Kraków: Ossolineum, 1999. S. I-LXIV.
Strzelczyk, Jerzy. Boleslaw Chrobry. Poznan: Wydawnictwo WBP, 1999. 292 s.
Strzelczyk, Jerzy. Thietmar, in Slownik starozytnosci slowianskich. Encyklopedyczny zarys kultury Slowian od czasów najdawniejszych do schylku wieku XII I Red. Gerard Labuda, Zdzislaw Stieber. Wroclaw; Warszawa; Kraków; Gdansk: Ossolineum 1977. T. 6. S. 74-75.
Trillmich, Werner. Einleitung, in Thietmari Merseburgensis Episcopi Chronicon I Wyd. Werner Trillmich. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1992. S. I-XXXI.
