CC BY
132EEK 63.3(4^ht) yflK 94(474.5)
F. Wolanski
KAZNODZIEJSTWO BERNARDYNSKIE WIELKIEGO KSI^STWA LITEWSKIEGO W XVIII WIEKU (ZE SZCZEGOLNYM UWZGL^DNIENIEM EPOKI SASKIEJ)
Franciszkanie niemal od pocz^tku swojego istnienia juz w XIII w. przybywali w granice Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, budujXc tradyj zwi^zkow zakonu z jego ziemiami na dlugo przed XIV stuleciem kiedy stali si§ jedn^ z glownych sil wspieraj^c^ chrystianizaj kraju w obrz^dku lacinskim. Pierwsze klasztory zgromadzenia powstaly na Litwie juz w XV stuleciu: w Wilnie w 1468 r., w Kownie w 1471 r., w Tykocinie w 1469 i Polocku w 1498 r.1 W roku 1517 r. papiez Leon X bull^ “Ite vos” usankcjonowal proces wewn^trznej reformy wsrod braci mniejszych i podzial zakonu na dwie glowne cz^sci. W konsekwencji na Litwie dzialaly od tej pory obok siebie dwie wspolnoty franciszkanskie Bracia Mniejsi Regularnej Obserwancji zwani na ziemiach Rzeczypospolitej bernardynami oraz Bracia Mniejsi Konwentualni2.
Bernardyni dlugo nie posiadali osobnej prowincji zakonnej a na obszarze Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Utworzona w 1530 r. prowincja litewska przetrwala do 1570 aby zostac wtedy ponownie cz^sci^ prowincji polskiej co bylo reminiscenj wstrz^sow w Kosciele katolickim okresu reformacji. W efekcie kolejnych przeksztalcen bernardyni litewscy funkcjonowali najpierw w ramach prowincji malopolskiej nast^pnie od roku 1637 malopolsko-litewskiej i dopiero od 1731 r. w strukturze na trwale utworzonej prowincji litewskiej3.
Ta ostatnia w szczytowym okresie rozwoju okolo 1772 r. liczyla 31 placowek zakonnych z czego 27 posiadalo status konwentu a cztery rezydencji. Prowincja nosila symboliczne
1 Kiaupe Z., Kiaupiene J., Kuncevicius A. Historia Litwy od czasow najdawniejszych do 1795 r. Warszawa, 2007. S. 177.
2 Pandzic B. Zakony sw. Franciszka w Europie w XVI-XVIII w. // Zakony franciszkanskie w Polsce / Pod red. J. Klo-czowskiego. T. 2: Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII w. Cz. 1. Niepokalanow, 1998. S. 47.
3 Gapski H. Zakony franciszkanskie w Polsce nowozytnej XVI-XVIII wieku // Zakony franciszkanskie w Polsce / Pod red. J. Kloczowskiego. T. 2: Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII w. Cz. 1. S. 19-30.
Commentarii
wezwanie patrona kraju sw. Kazimierza Jagiellonczyka a konwentem kustodialnym byl klasztor wilenski. We wszystkich placowkach bernardynskich w granicach Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego przebywalo we wspomnianym okresie w sumie 511 zakonnikow w tym 274 kaplanow, 237 klerykow i laikow. Warto dodac, ze najwi^ksze klasztory zgromadzenia oprocz Wilna (51 zakonnikow) znajdowaly si§ w Nieswiezu (40 zakonnikow), Grodnie (39 zakonnikow), Budslawiu (25 zakonnikow), Druji (25 zakonnikow), Slonimiu (25 zakon-nikow)4.
Cz^sc wymienionych klasztorow korzystala z silnego wsparcia magnackiego np.: radziwillowskiego jak konwenty w Nieswiezu i Slonimiu. Warto rowniez dodac, ze tego typu pomoc byla wyrazem zlozonej polityki prestizowej i religijnej warstw uprzywilejowanych, polegaj^cej m. in. na podtrzymywaniu przez rody magnackie i szlacheckie zwi^zku z zakonami, czego waznym elementem bylo rowniez fundowanie klasztorow. Bernardynow w Wielkim Ksi^stwie Litewskim wspierali obok Radziwillow m.in. Oginscy, Sapiehowie, Sanguszkowie, Pacowie oraz znaczna ilosc rodow srednioszlacheckich np.: w XVII i XVIII w. Matuszewiczowie herbu L^b^dz.
Nie wiemy dokladnie jaka cz^sc kaplanow bernardynskich pelnila poslug§ kaznodziejsk^ musiala byc to jednak grupa duza. Wi^zalo si§ to z regul^ zakonu klad^c^ nacisk na poslug§ przepowiadania slowa bozego. Zgodnie z prawodawstwem zakonnym kaznodzieja posiadal szczegolny, wysoki status w konwencie. Zakladano, ze musi reprezentowac odpowiednie zdolnosci i kompetencje poniewaz gloszenie slowa oznaczalo sprawowanie urz^du kaznodziei. SprawujXcy go zakonnik cieszyl si§ zreszt^ z tego powodu pewnymi przywilejami, ktore mialy umozliwic mu prac§ duszpastersk^. St^d zwolnienie z udzialu w niektorych wspolnych modlitwach oraz z wielu prac wykonywanych przez wi^kszosc innych zakonnikow. W zaleznosci od potrzeb i mozliwosci klasztoru moglo w nim funkcjonowac od jednego do nawet kilku kaznodziejow. Najcz^sciej bylo ich dwoch jeden odpowiadal za nauczanie niedzielne, drugi za swi^teczne. Czasami ustanawiano rowniez kaznodzieja glosz^cego w j^zyku niemieckim, tak bylo np.: w kosciele sw. Anny w Wilnie5.
“Regula” oraz statuty zakonne okreslaly nie tylko formalnie miejsce kaznodziejow w zakonie Braci Mniejszych6 znajdujXce si§ tam zapisy precyzowaly rowniez zasady wyboru kandydatow przeznaczonych do tej poslugi. Co wazne w wymienionych dokumentach znajdowaly si§ wymagania stawiane kaznodziejom w zwi^zku z edukaj i formacj^, jakie mieli przejsc zanim zaczn^ pelnic swojX poslug§. Bylo to istotne poniewaz zakladano, ze do pelnienia tych obowi^zkow mieli byc kierowanie najzdolniejsi i dobrze wyksztalceni zakonnicy. Przez wi^ksz^ cz^sc XVIII stulecia, do reformy ksztalcenia przeprowadzonej na
4 Tabele Zrodlowe // Zakony m^skie w Polsce w 1772 roku / Komitet redakcyjny L. Bienkowski, J. Kloczowski, Z. Su-lowski. Lublin, 1972. S. 190-191.
5 Grudzinski K. Wilno // Klasztory bernardynskie w Polsce w jej granicach historycznych / Pod red. H. E. Wyczawskiego. Kalwaria Zebrzydowska, 1985. S. 438.
6 W mysl reguly kaznodzieja powinien byli dawac szczegolnie dobre swiadectwo. Zob. Hardick L., Te^schl^se^ J., Esser K. Franciszkanska Regula zycia. Niepokalanow, 1988. S. 153; Wyczawski H. Statuty Zakonu Bernardynow w Polsce 1453-1795 // Prawo Kanonicze. 1982. Z. 25. Nr. 1-2. S. 179-196; Kantak K. 1) Bernardyni polscy. T. 1. Lwow, 1933. S. 73-90; T. 2. S. 181-199; 2) Zycie wewn^trzne bernardynow w dobie przedtrydenckiej // Przegl^d Teologiczny. 1929. Z. 10. S. 261-263; 3) Capitula nec non Constitutiones. F. F. Minorum Observantium (Bernardinorum) Provinciae Polo-niae 1453 (1467)-1628 // Collectanea Theologica. 1934. Z. 15. S. 459-462; Iriarte L. Historia franciszkanizmu. Krakow, 1998. S. 44-46; Moorman J. A History of The Franciscan Order form its orgins to the year 1517. Oxford, 1968. S. 46-60, 147-154; Nimmo D. Reform and Division in the Medieval Franciscan Order. From Saint Francis to the foundation of The Capuchins. Roma, 1987. S. 1-40.
Litwie w 1768 r., bernardynskie studia zakonne korzystaly z wzorow uksztaltowanych jeszcze w systemie scholastycznym, a glownym autorytetem, z ktorego mysli czerpano byl Duns Szkot, choc niezmiennie od XIII w. wazn^ rol§ odgrywala rowniez refleksja sw. Bonawentury7. Reminiscenj walki z reformaj byla obecnosc w programie studium wykladow z zakresu teologii pozytywno-kontrowersyjnej8. Studium zakonne starano si§ organizowac w klasztorach o mozliwie lepszym statusie materialnym, umozliwiaj^cym utrzymanie grupy studentow, ktorzy aby miec czas na efektywn^ nauk§, mieli byc zwolnieni z wykonywania wi^kszosci prac w konwencie. Waznym i zrozumialym warunkiem powstania studium bylo rowniez posiadanie duzej biblioteki klasztornej9. Odpowiedzialnosc za proces ksztalcenia spoczywala na wybieranym na trzyletni^ kadencj^, lektorze studium.
Ksztalcenie klerykow maj^cych pelnic obowi^zki kaznodziejskie rozpoczynalo si§, tak jak wszystkich zakonnikow, od studium retoryki. Zdolniejsi klerycy mieli pozniej realizowac pelny program studium filozofii i teologii10. Potencjalni kaznodzieje musieli spelniac nie tylko wymagania intelektualne, lecz takze fizyczne np.: dysponowac odpowiednim glosem. Dla przyszlych kaznodziejow ksztalcenie w studium oznaczalo m.in. zdobycie koniecznej wiedzy z zakresu retoryki i opanowanie zwi^zanych z jej stosowaniem umiej^tnosci praktycznych. Co ciekawe o szczegolach ksztalcenia przyszlych kaznodziejow bernardynskich w epoce saskiej najwi^cej wiadomo w odniesieniu wlasnie do prowincji litewskiej. Dotyczy to przede wszystkim studium zakonnego w Budslawiu. W ramach cwiczen homiletycznych klerycy przygotowywali i wyglaszali tam w ci^gu roku po dwa kazania w j^zyku polskim i po lacinie. Teksty przed ich wygloszeniem mialy byc sprawdzone i poprawione przez innych zakonnikow. Przepowiadanie oceniane byla rowniez w ramach publicznego wyst^pienia pod wzgl^dem formalnym. Egzaminatorow interesowal sposob mowienia oraz co dla barokowej maniery kaznodziejskiej mialo ogromne znaczenie takze umiej^tnosc, zastosowania odpowiedniej gestykulacji11. Informacje o wspomnianych cwiczeniach zachowaly si§ w postaci, pochodz^cych z drugiej polowy XVIII w., r^kopismiennych kazan ze studium zakonnego w Budslawiu. Obecnie s^ one przechowywane w Bibliotece Uniwersytetu Wilenskiego12.
Glownym swiadectwem aktywnosci kaznodziejskiej bernardynow w Wielkim Ksi^stwie Litewskim s^ zachowane teksty ich przepowiadania. Dla epoki saskiej znacz^cy dorobek pozostawilo pi^ciu kaznodziejow nalez^cych do prowincji litewskiej: Ludwik Bychowiec,
7 Brown S. Duns Szkot i jego szkola // Historia filozofii zachodniej / Pod red. R. Popkina. Poznan, 2003. S. 281-287; Czerkawski J. Rola szkotyzmu w kulturze filozoficznej czasow nowozytnych // Zakony franciszkanskie w Polsce. T. 2. Cz. 1. Niepokalanow, 1998. S. 244-271.
8 Zob. Natonski B. Humanizm jezuicki i teologia pozytywno-kontrowersyjna od XVI do XVIII w. Nauczanie i pismien-nictwo. Krakow, 2003.
9 Wyczawski H. Koscielne zbiory biblioteczne (wiek XVI-XVIII) // Dzieje teologii katolickiej w Polsce. T. 2. Cz. 1. Lublin, 1975. S. 533; Kantak K. Bernardyni polscy. T. 2. S. 300; Gonczarowa W. O manuskryptach klasztoru oo. bernardynow w Wilnie // Nasza Przeszlosc. 1994. Z. 84. S. 299-321; Flaga J. Formacja i ksztalcenie duchowienstwa zakonnego w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. Lublin, 1998. S. 82-82.
10 Blazkiewicz H. Szkola franciszkanska. S. 309-310; Kantak K. Bernardyni polscy. T. 2. S. 298-299; Czerkawski J. Filozoficzna szkola franciszkanska w XVIII wieku // Roczniki Humanistyczne. 1986. T. 24. Z. 2. S. 119-126. — Klerykow uwazanych za mniej zdolnych ksztalcono w ramach kursu skroconego, ktory nie obejmowal teologii spekulatywnej. Trzeba dodac, ze juz w domu neoprofesow prowadzono rowniez zaj^cia z zakresu teologii ascetycznej i mistycznej.
11 System ksztalcenia u bernardynow byl po 1762 r. stopniowo reformowany we wszystkich prowincjach zakonnych w Rzeczypospolitej. Czasami nawet z pomoc^. jezuitow. Zob. Flaga J. Formacja i ksztalcenie duchowienstwa zakonnego. S. 195, 198; Kantak K. Bernardyni polscy. T. 2. S. 481-482, 488-489.
12 VUB. Rkps. F-3-105, F-3-106, F-3-108, F-3-109. Zob. Flaga J. Formacja i ksztalcenie duchowienstwa zakonnego. S. 305; Murawiec W. Budslaw // Klasztory bernardynskie w Polsce w jej granicach historycznych / Pod red. H. E. Wyczaw-skiego. Kalwaria Zebrzydowska, 1985. S. 33.
Commentarii
Juwenalis Charkiewicz, Michal Paszkiewicz, Kazimierz Romanowski, Donat Szyszko. Nalezy jednak dodac, ze rodami litewsko-bialoruskimi utrzymywali kontakt rowniez bracia mniejsi z innych stron Rzeczypospolitej czego sladem jest dorobek wywodz^cych si? z prowincji ruskiej Paulina Urbanowskiego i Felicjana Lewickiego. Jako uzupelnienie obrazu kaznodziejstwa w prowincji litewskiej mog^ sluzyc anonimowe kazania pochodz^ce z klasztorow polozonych w jej granicach13.
Wymienieni kaznodzieje zakonni stanowili bez w^tpienia elit? swojego zgromadzenia i to zarowno w sensie intelektualnym, jak i formalnym. Wszyscy zasiadali, bowiem we wladzach zakonu jako gwardianie klasztorow ale takze definitorzy prowincji a nawet prowincjalowie. Niektorzy, wyrozniali si? aktywnosci^ poza granicami Rzeczypospolitej jak np.: Romanowski, ktory od 1715 r. przez kilka lat w Rzymie, jako rezydent reprezentowal interesy swojej prowincji czy Charkiewicz uczestnicz^cy w wydarzeniach tej rangi co kapitula generalna zakonu w hiszpanskiej Walencji w 1768 r.14 Ten ostatni jako prowincjal byl rowniez inicjatorem reformy studiow zakonnych i autorem podr?cznika dla tercjarzy franciszkanskich.
Co nie bez znaczenia struktura dorobku kaznodziejskiego wszystkich wymienionych braci mniejszych jest na swoj sposob charakterystyczna dla przepowiadania bernardynskiego epoki saskiej. Przejawia si? to w dominacji kazan okazjonalnych z relatywnie niewielkim udzialem homilii przygotowywanych przewaznie w postaci zbiorow na niedziele i swi?ta zachowanych do dnia dzisiejszego w znacznej mierze w r?kopisie. Tylko jedne zakonnik, Michal Paszkiewicz, byl w tej grupie autorem drukowanego zbioru kazan i co rowniez mozna uznac za symptomatyczne byly to kazania pasyjne. W dorobku pozostalych dominowaly okazjonalne kazania tematyczne przede wszystkim pogrzebowe i maryjne.
Ta struktura wydaje si? odzwierciedleniem kilku zjawisk charakterystycznych dla katolickiej religijnosci staropolskiej zwlaszcza jej postaci w epoce saskiej. Kosciol tego okresu d^zyl do pogl?bienia i wzmocnienia postaw religijnych wsrod swoich wiernych, budowal zlozony, wieloplaszczyznowy przekaz komunikujXcy wartosci katolickie adresowany do wszystkich grup i warstw spolecznych. Propagowaniu poboznosci ksztaltowanej w tym duchu sluzyly promowane kulty chrystologiczne, maryjne i swi?tych. Zwi^zana z tym faktem rosla ilosc roznego rodzaju dzialan o zamierzonym spektakularnym charakterze jak np.: koronacje obrazow czy misteria pasyjne czemu sluzyla zreszt^ dominujXca barokowa maniera epoki. Innym przejawem tego zjawiska byl dynamiczny rozwoj ruchu pielgrzymkowego i zwi^zany z nim wzrost liczby sanktuariow. Kaznodziejstwo bylo niezb?dne dla realizowania strategii komunikacyjnej Kosciola i naturalnie wpisane w jego wszelk^ liturgiczn^ i paraliturgiczn^ aktywnosc. Drugi aspekt decydujXcy o strukturze przepowiadania epoki saskiej, w tym rowniez bernardynskiego, to wielka popularnosc i zapotrzebowanie na kaznodziejstwo pogrzebowe. Utrwalenie si?, zwlaszcza wsrod szlachty, oracji funeralnych jako niezb?dnego skladnika uroczystosci zalobnych i pogrzebowych sprawilo, ze stanowi^ niemal polow?
13 Raptularz mniej potrzebny dla cenzora niewidzi?cznego tylko dla siebie Prostaka samego R. P. 1757 wygrzebany w konwencie dombrowienskim ww. oo. Bernardynow za gwardianstwa w. o. Jakuba Borkowskiego fundatora kosciola tamecznego // LNB. F. 130. Rkps. 2187; Praca po prostu zlozona i notowana i dla uzycia Prostaczkow regestrami kazan i rzeczy przyozdobiona. Przez pewnego Prostaczka Bernardyna tym samym pracuj^cego w Witebsku i w Dambrownej na Rusi, ktory kazdego tego zazywajXcego prosi o Zdrowas Maria za dusz? jego, aby mogla si? dostac do nieba. Oprawiona roku panskiego 1757 dnia 6 maja // LNB. F. 130 PR. Rkps. 412.
14 Charkiewicz J. Dyjariusz podrozy hiszpanskiej z Wilna do miasta Walencyi na kapitul? jeneraln^. zakonu braci mniej-szych sw. Franciszka, to jest bernardynow odprawionej w 1768 r. / Oprac. B. Rok. Wroclaw, 1998; Murawiec W. Charkie-wicz Juwenalis // Slownik polskich teologow katolickich / Pod red. H. Wyczawskiego. Warszawa, 1981. T. 1. S. 278.
zachowanego staropolskiego dorobku kaznodziejskiego. Ich znaczenie wykracza zreszt^ daleko poza zjawiska zwi^zane z religijnosci^ i mozna w nich widziec komunikat symboliczny pelni^cy zlozon^ funkcj? spoleczn^.
Bez w^tpienia kaznodziejstwo bernardynow litewskich korespondowalo z opisan^ aktywnosci^ Kosciola katolickiego epoki saskiej wyrazem tego s^ przede wszystkim przepowiadania pasyjne i maryjne. W przypadku tych pierwszych nalezy zwrocic uwag? na przywolywany juz zbior kazan pasyjnych Michala Paszkiewicza “Slawa bolesna albo bole slawne bo krolewskie, najslawniejszego i najbolesniejszego krola Boleslawa Chrystusa Pana w pi?ciu Boleslawach krolach polskich przez pi?c pi^tkow pasyjnych z ambony nieswieskiej ksi?zy bernardynow promulgowane...”15 Kaznodzieja czynil kolejnych Boleslawow wladcow Polski figurami Jezusa traktowanego jako M^z Bolesci. W kazdym kazaniu ram? przepowiadania stanowily wydarzenia z okresu panowania innego wladcy. Jednoczesnie bernardyn byl zdania, ze w historii Polski panowalo tylko pi?ciu Boleslawow. W pierwszym kazaniu Paszkiewicz wyjasnial zreszt^ powod przywolania pi?ciu Boleslawow. Kaznodzieja przekonywal, ze korzysta z symbolicznego zwi^zku mi?dzy liczb? wladcow w historii swojego narodu a pi?cioma ranami Chrystusa, co ciekawe nie rozwijal jednak tego tematu w toku dalszej argumentacji16.
Zaden bernardyn z charakteryzowanej grupy nie glosil slowa podczas uroczystosci koronacji przedstawien maryjnych. Nie oznacza to jednak braku tego rodzaju kazan w ich dorobku. Zwraca tu uwag? wyrozniaj^cy si? wysokim poziomem warsztatu retorycznego ale zachowany tylko w r?kopisie dorobek kaznodziejski Charkiewicza. Znaczn^ jego cz?sc stanowi^ bowiem kazania maryjne powstaj^ce w zwi^zku z wpisanymi w kalendarz liturgiczny swi?tami maryjnymi Niepokalanego Pocz?cia Najswi?tszej Maryi Panny i Zwiastowania Najswi?tszej Maryi Panny. Warto zauwazyc, ze kazania Charkiewicza powstawaly sukcesywnie przez kilka kolejnych lat mi?dzy rokiem 1754-1764. Co wazne wydaje si?, ze byly to oracje rzeczywiscie wyglaszane, ktorych forma swiadczy o kunszcie homiletycznym bernardyna17.
Kaznodziejstwo pogrzebowe stanowi niezwykle wazn^ cz?sc dorobku charakteryzowanej grupy i co symptomatyczne wszyscy tworz^cy jX bernardyni pisali tego rodzaju oracje. W przypadku Ludwika Bychowca i Donata Szyszki caly ich dorobek kaznodziejski przynalezy do tego gatunku przepowiadania. Wymaga podkreslenia fakt, ze teksty opublikowanych drukiem przepowiadan to nic innego jak wywi^zanie si? z obowi^zku zyj^cych wobec zmarlego, utrwalenie jego pami?ci wsrod potomnych uwazane za zwyczajow^ powinnosc rodziny ale i zakonu. Ilosc nie tylko bernardynskich drukowanych kazan pogrzebowych zdaje si? dowodzic, iz byla to w realiach staropolskich niezwykle silna praktyka kulturowa. Dla zobrazowania opisanej sytuacji mozna dodac, ze kazaniem pogrzebowym bylo pierwsze wydrukowane w epoce saskiej przepowiadanie zreszt^ bernardyna litewskiego Kazimierza Romanowskiego18 upami?tniajXce pogrzeb Teresy z Brzostowskich Oginskiej pochodz^ce
15 Paszkiewicz M. Slawa bolesna albo bole slawne bo krolewskie, najslawniejszego i najbolesniejszego krola Boleslawa Chrystusa Pana w pi?ciu Boleslawach krolach polskich przez pi?c piqtkow pasyjnych z ambony nieswieskiej ksi?zy bernar-dynow promulgowane, do herbownego krzyza W. J. Jmc P. Michala Reskiego, sekretarza J. K. M. syndyka apostolskiego konwentu grodzienskiego ks. bernardynow przez laskaw^. akceptaj referowane. Wilno, 1744.
16 Ibidem. S. 4-5. — Paszkiewicz twierdzil zreszt^ ze w historii Polski bylo tylko pi?ciu wladcow o imieniu Boleslaw. Wyci^gal z tego okreslone wnioski i interpretowal jako fakt symboliczny, ktory wlasnie chcialby wykorzystac. Choc trzeba zaznaczyc, ze pi?c ran Zbawiciela stanowilo dla niego okazj? rowniez do budowania innych alegorii.
17 Charkiewicz J. [Kazania i nauki z lat 1754—1777]. K. 8r-24r, 73-75, 81-91, 113-114v. // VUB. Rkps. F-3-1167.
18 Romanowski K. Zal nad zale albo raczej od zalosci w zalu skolligowane serca nad sercem fataln^. zebilitowanym apo-pleksj^, dzis serdecznym rysuj^ce si? smutkiem. Przy funebralnej serc serca dyspozycji J. W. Jejmci Teresy z Brzostowskich
Commentarii
z 1721 r. W sumie wszyscy kaznodzieje analizowanej grupy napisali pi?tnascie kazan pogrzebowych, w ktorych wspominano przedstawicieli takich rodow jak: Radziwillowie, Oginscy, Gimbutowie, Kociellowie, Tyszkiewiczowie, Pancerzynscy, Sielawowie. Jak widac obok rodow magnackich duz^ cz?sc odbiorcow stanowila rowniez zamozna szlachta cz?sto pozostaj^ca w zaleznosci klientalnej z magnatami wspieraj^cymi barci mniejszych.
Dla ukazania zwi^zku mi?dzy kaznodziejstwem bernardynskim na Litwie a w innych cz?sciach kraju warto dodac, ze oracje funeralne powstaj3.ce w Wielkim Ksi?stwie Litewskim wpisywaly si? w powszechnie przestrzegane zasady konstruowania tego rodzaju przepowiadania w Rzeczypospolitej. PowstajXc w konwencji homiletyki poznego baroku, przewaznie z zalozenia schematyczne odwolywaly si? do topiki vanitatywnej oraz topiki cnot. Pelnily istotn^ rol?, jako swoisty komunikat normatywny, zwlaszcza w odniesieniu do kreowania ale i przetwarzania obrazu rol spolecznych, sluz^cego budowaniu zarowno wizji rzeczywistosci doczesnej, jak i kreslenia perspektywy eschatologicznej odbiorcow. Spelnialy takze wazn^ funkcj? umozliwjaj^c szlachcie manifestacj? swojej pozycji spolecznej. W tym sensie stanowily bogaty w znaczenia komunikat symboliczny gl?boko wpisany w realia staropolskie. Rozpatrywany z tej perspektywy przekaz kaznodziejski ujawnia nie tylko cechy postaw religijnych szlachty ale rowniez jej d^zenie do podkreslenia swojej odr?bnosci jako stanu i d^zenie do integracji w jego obr?bie. Kazania pogrzebowe mozna w tym kontekscie rozpatrywac jako jeden z dyskursow symbolicznie definiujXcych tozsamosc szlachty. Struktura dorobku Szyszki i Bychowca wydaje si? sygnalizowac opisane zjawiska i potwierdzac ich istnienie w calej Rzeczypospolitej.
PodsumowujXc warto podkreslic, ze kaznodziejstwo bernardynskie w Wielkim Ksi?stwie Litewskim stanowilo immanentn^ cz?sc nie tylko przepowiadania zgromadzenia Braci Mniejszych regularnej Obserwancji ale szerzej kaznodziejstwa staropolskiego rozumianego jako swoisty metatekst. W tym sensie byl to przekaz uwarunkowany przez zlozony splot czynnikow decydujXcych o obliczu owczesnej kultury Rzeczypospolitej, ktory nalezy badac jako niezwykle bogaty w znaczenia, istotny element staropolskiego systemu komunikacji spolecznej. Wartosc przepowiadania bernardynow litewskich wynika rowniez z ukazywanego za ich posrednictwem zasi?gu i charakteru oddzialywania Kosciola katolickiego w spoleczenstwie Rzeczypospolitej. Jest to wi?c cenne zrodlo, ktorego umiej?tna interpretacja moze jeszcze wzbogacic nasz^ wiedz? o wiele cennych informacji na temat mentalnosci i religijnosci mieszkancow Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego.
Данные о статье:
Автор: Волански Филип, докторант Университета Вроцлава, Вроцлав, Польша, wolfil@op.pl
Заголовок: Kaznodziejstwo bernardynskie Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego w XVIII wieku (ze szczegolnym uwzgl?dnieniem epoki saskiej) [Проповеди в ордене бернардинцев в Великом Княжестве Литовском в XVIII веке]
Резюме: Статья посвящена анализу роли проповеди в ордене бернардинцев (орден Младших Братьев Регулярной Обсерванции) в Великом Княжестве Литовском в XVIII веке. В статье дана характеристика структуры и количественного состава орден бернардинцев на белорусских землях, обращено внимание на связи ордена с магнатерией и шляхтой, а также на характерные для них донаторские традиции. Проанализированы формы образования и требований, предъявляемых к проповедникам в ордене, привилегии, которыми они пользовались в монастырях. Дано описание бернардинских реформ в 1768 г. в Будславе в Беларуси. Исследовано опубликованное наследие таких проповедников, как
Oginskiej kasztelanowej witebskiej <...> smutnym odrysowane stylem <_>. Suprasl, 1721. K. 16; zob. Murawiec W. Romanowski Kazimierz // Slownik polskich pisarzy franciszkanskich. Warszawa, 1981. S. 412-413.
Людвиг Быховец, Ювеналиуш Харкевич, Михал Пашкевич, Казимеж Романовский, Донат Шишко, а также сохранившиеся анонимные тексты с территории Беларуси. Вышеупомянутые проповедники составляли элиту своего собрания и участвовали в управлении орденом. Для них была характерна активность за пределами Речи Посполитой: Романовский выступал представителем ордена в Риме, Харкевич представлял Литовскую провинцию на заседаниях капитула в испанской Валенсии.
В статье охарактеризованы структуры интеллектуального наследия упомянутых проповедников, типичные для бернардинских проповедей саксонской эпохи и господствовавших в окказиональных проповедях, относящихся к марийному культу и культу святых. Выявлены связи бернардинских проповедей с римско-католической религиозностью первой половины XVIII века
Ключевые слова: проповедь, религиозность, францисканцы, католицизм, орден бернардинцев
Information about the article
Author: Wolanski, Filip, Ph. D. in History, Wroclaw University, Wroclaw, Poland, wolfil@op.pl
Title: The Preaching of the Order of Friars Minor (Bernardins) in the Grand Duchy of Lithuania in the 18th century (particularly in the Saxon epoch)
Abstract: The article deals with the function of the preaching in the Lithuanian Orders of Friars Minor (Bernardins) in the 18th century. The purpose of the present analysis is structure and amount of this part of the Order, the relationships between the monks and the noblemen and their support for the Bernardins, education of the preachers in the Order and their position in the convent. The next topic is the sermon's output of the Bernardinian preachers. The sermons of Ludwik Bychowiec, Juwenalis Charkiewicz, Michal Paszkiewicz, Kazimierz Romanowski, Donat Szyszko and anonymous sermons from the Bielarussian convents are mainly used in this paper. The most of these homilies deals with the Christologic cults, the cults of the Holy Mary and the Saint's cults. That was important factor to create Roman-Catholic identities in the Catholic part of the Grand Duchy of Lithuania society in the 18th century, integrated Catholics around symbolically communicated truths about their faith.
Key words: preaching, religiousness, Franciscan Order, Catholicism, Order of Friars Minor (Bernardins)
References (Transliteration):
Brown, Sandra. Duns Szkot i jego szkola, in Historia filozofii zachodniej / Pod red. Popkin, Richard. Poznan, 2003. S. 281-287.
Czerkawski, Jan. Filozoficzna szkola franciszkanska w XVIII wieku, in Roczniki Humanistyczne. 1986. T. 24. Z. 2. S. 119-126.
Czerkawski, Jan. Rola szkotyzmu w kulturze filozoficznej czasow nowozytnych, in Zakony franciszkanskie w Polsce. T. 2. Cz. 1. Niepokalanow, 1998. S. 244-271.
Flaga, Jerzy. Formacja i ksztalcenie duchowienstwa zakonnego w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. Lublin: Wydawnictwo KUL, 1998. 365 s.
Gapski, Henryk. Zakony franciszkanskie w Polsce nowozytnej XVI-XVIII wieku, in Zakony franciszkanskie w Polsce / Pod red. Jerzy Kloczowskiego. T. 2: Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII w. Cz. 1. Niepokalanow: Wydawnictwo Ojcow Franciszkanow, 1998. S. 19-30.
Gonczarowa, Wiktoria. O manuskryptach klasztoru oo. bernardynow w Wilnie, in Nasza Przeszlosc. 1994. Z. 84. S. 299-321.
Grudzinski, Kajetan. Wilno, in Klasztory bernardynskie w Polsce w jej granicach historycznych / Pod red. Hieronima Wyczawskiego. Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo Bernardynow «Calvarianum», 1985. S. 682.
Hardick, Lothar; Terschlusen, Josef; Esser, Kajetan. Franciszkanska Regula zycia. Niepokalanow: Wydawnictwo Ojcow Franciszkanow, 1988. 203 s.
Iriarte, Lazaro. Historiafranciszkanizmu. Krakow: Bracia Mniejsi Kapucyni, 1998. 624 s.
Kiaupe, Zigmantas. Kiaupiene. Jurate, Kuncevicius Albinas. Historia Litwy od czasow najdawniejszych do 1795 r. Warszawa: PWN, 2007. 388 s.
Moorman, John. A History of The Franciscan Order form its orgins to the year 1517. Oxford: Clarendon, 1968 641 s.
Murawiec, Wieslaw. Budslaw, in Klasztory bernardynskie w Polsce w jej granicach historycznych / Pod red. Hieronima Wyczawskiego. Kalwaria Zebrzydowska: Bernardynow «Calvarianum», 1985. S. 624.
Commentarii
Natonski, Bronislaw. Humanizm jezuicki i teologiapozytywno-kontrowersyjna od XVl do XVlll w. Nauc-zanie ipismiennictwo. Krakow: Wydawnictwo WAM, 2003. S. 282
Nimmo, Duncan. Reform and Division in the Medieval Franciscan Order. From Saint Francis to the foundation of The Capuchins. Roma: Capuchin Historical Institute, 1987. 659 s.
Pandzic, Basilio. Zakony sw. Franciszka w Europie w XVI-XVIII w., in Zakony franciszkanskie w Polsce I Pod red. Jerzy. Kloczowskiego. T. 2: Franciszkanie w Polsce XVI-XVIII w. Cz. 1. Niepokalanow: Wydawnictwo Ojcow Franciszkanow , 1998. S. 47-57.
Wyczawski, Hieronim. Koscielne zbiory biblioteczne (wiek XVI-XVIII), in Dzieje teologii katolickiej wPolsce. T. 2. Cz. 1. Lublin: TN KUL, 1975. S. 517-549.
Wyczawski, Hieronim. Statuty Zakonu Bernardynow w Polsce 1453-1795, in Prawo Kanonicze. 1982. Z. 25. Nr 1-2. S. 179-196.
