Свети Климент Охридски, кан/кнeз Борис-Михаил и кнез/цар Симеон: историски аспекти Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Articles

Статьи

Свети Климент Охридски, кан/кнез Борис-Михаил и кнез / цар Симеон: историски аспекти

Бобан Петровски

Универзитет "Св. Кирил и Методи]", Скоп]е, Република Македонка

Свт. Климент Охридский, хан/князь Борис-Михаил и князь/царь Симеон: исторические аспекты

Бобан Петровски

Университет им. Св. Кирилла и Мефодия, Скопье, Республика Македония

Апстракт

Источна и ]угозападна Македонка, како и ]ужна Албани]а, влегле во составот на Бугари]а во првата декада од владееаето на кан Борис. По неговото по-крстуваае и добивааето посебна црква — Архиепископи]а (870; 880), започ-нала обнова на старата византиска црковна организаци]а на територи]ата на Бугари]а. Во источните делови тоа одело бавно заради етнички бугарски па-гански сло], додека во западните делови организирааето црковни епархии било олеснето заради христи]анска традици]а сред тамошното доминантно словенско население. Ваквата состо]ба била клучна Борис-Михаил да ги ис-прати Кирилометодиеви ученици (885/886) во ]угозападна перифери]а на државата со цел реализираае на т. н. "Словенски проект". Климент и него-вите содружници во Кутмичевица започнале да подготвуваат свештенички кадар и да формираат црковна структура за воведуваае на словенска бого-служба во тие региони. Со поставувааето на Климент за прв словенски епископ то] епископи]ата ]а организирал по етнички, а не територи]ален принцип. Константин, пак, по проширувааето на бугарската држава близу до Солун (904), бил поставен за епископ на Брегалница. Изворно е познат четвриот словенски епископ Марко од Девол, ученик на Климент. Постоеаето на овие че-

This is an open access article distributed under the Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International

тири словенски епископи и нивната територи]ална лоцираност недвосмислено означува хронолошки континуитет на Борисовиот "Словенски проект", но и негова дисеминаци]а во времето на Симеон во соседните словенски региони.

Клучни зборови

Св. Климент Охридски, Св. Наум Охридски, епископ Константин, кан/кнез Борис-Михаил, кнез/цар Симеон, прв словенски епископ, словенска епи-скопи]а

Резюме

Восточная и юго-западная Македония, как и северная Албания, вошла в состав Болгарии в первое десятилетие правления хана Бориса. После его крещения (864/865) и установления архиепископии (870; 880) началось обновление византийских церковных структур в Болгарии. В восточных частях страны процесс происходил медленно из-за мощного правящего класса протобол-гар-язычников, тогда как на западных территориях организация церковных епархий шла проще, поскольку местное население, по преимуществу славянское, приняло христианство несколькими веками ранее. Именно поэтому Борис-Михаил послал учеников Кирилла и Мефодия, которые только что прибыли в Болгарию (885/886) и были весьма опытны в составлении службы по-славянски, на отдаленные юго-западные окраины страны для осуществления так наз. "Славянского проекта". Климент и его соратники — Наум, Константин и другие, оставшиеся неизвестными по имени, книжники — начали учить местных жителей в качестве священнослужителей и обустраивать церковную структуру в Кутмичевице, чтобы ввести в употребление славянский богослужебный язык в этих землях. Когда к власти пришел князь Симеон, он продолжил "Славянский проект" Бориса, относившийся только к юго-западным областям. Будучи рукоположен в качестве первого славянского епископа, Климент организовал свою епархию преимущественно по этническому, а не территориальному принципу. Наум продолжил его миссию по просвещению славянского населения. Когда Болгария в начале X века расширилась до Фессалоник (904), епископом Брегальницы был поставлен Константин. Источники сообщают, что четвертым славянским епископом был Марк Девольский, один из учеников Климента, в связи с чем неизбежно встает вопрос о том, кто был третьим. В настоящее время исследователи считают, что он должен был располагаться в Пелагонии. Наличие этих четырех славянских епископов и расположение земель, которые они окормляли, безусловно свидетельствуют о том, что "Славянский проект" был непрерывен во времени и в правление Симона затрагивал соседние славянские области в бассейне реки Брегальницы и, возможно, охватывал также Пелагонию. Деятельность славянских епископов в указанных регионах продолжалась по крайней мере до середины X века.

Ключевые слова

св. Климент Охридский, св. Наум Охридский, епископ Константин, хан/ князь Борис-Михаил, князь/царь Симеон, первый славянский епископ, славянская епископия

На 1100-годишнината од упоко}ува№ето на Свети Климент Охридски постои несмален интерес за богоугодната де^ост на светецот и вре-мето во кое што то] живеел и творел, но и прашааа кои се уште ]а бра-нуваат науката. Во претсто^ава статща нашиот интерес го фокусираме на политичко-црковна состо]ба на ]ужниот Балкан, со акцент на Ма-кедонща и ]ужна Албанща пред доагааето на Св. Климент, а потоа на делувааето на Св. Климент на посочениве простори кое хронолошки се поклопува со времето на владеете во бугарската држава на кнезот Борис и кнез/цар Симеон.

*

Наследникот на Пресщан на ханскиот престол во Бугарща, неговиот син Борис (852-889), со доагааето на власт започнал нов период на територщална експанзща. Бугарските осво]увааа под водство на хан Борис во делот на Македонща и ]ужна Албанща, се чини, може при-ближно да се датираат.1 Тие веро]атно се одиграле во почетокот на Бо-рисовото владеете, поточно, во првата деценща од неговата власт.2 Но, изворно поткрепено нивно датираае би било — на]рано во 852 година, а на^оцна во 864 година кога Борис склучил мировен договор со Византща ко} не бил нарушуван до крарт на неговото владеете. Впрочем, до посоченава година Бугарща значително се про-ширила не само на ]угозапад до }адранот,3 туку и на северозапад со

1 Во дел од историографщата, превенствено бугарската — како постара, така и понова [Златарски 1918: 447; Божилов, Гюзелев 1999: 160-161], иако се предочува дека недостигаат конкретни и релевантни извори, се понудуваат дури и тврдеша дека во времето на хан Пресщан во периодот 837-842 година се случило заземаше на Македонща и ]ужна Албанща. Но, поага]ки од фактот што навистина не посто^ат изворни податоци според кои може да се увиди промена на политичката слика во Македонща, респективно ]ужна Албанща, односно нарушуваше на византиско-бугарската гранична линща на овие простори во првата половина на IX век, таквите ставови, како непоткрепени ни во современите, ниту пак во подоцнежните извори, цениме дека се пренагласени. Од друга страна Т. Живковик, повикува]ки се на мислешето на С. Рансиман [Runciman 1930: 88], аргументирано посочува дека Пресщан не можел да преземе воени напади во Македонща пред истекот на 30-годишниот мир во 846 година, ко]а година треба да се земе како terminus post quem за изворно засведочениот Пресщанов напад на Смоланите по текот на р. Места. [Живковиъ 2002: 246]. Со оглед дека Смоланите живееле северозападно од Драма, цениме дека во времето на Пресщан источна Македонща била надвор од бугарскиот досег, а со тоа западна Македонща пред доагашето на Борис на власт воопшто не била засегната од бугарски осво^увачки напади [Антолак 1985: 202; АЦИЕВСКИ 1994: 32-33; ШЕПАРД 2007А: 34-36].

2 Во историографщата се почесто се определуваат за 855/856 година како terminus post quem за почнуваше/одигруваше на овие византиско-бугарски воени судири [Божилов, Гюзелев 1999: 170].

3 Изворна поткрепа за тоа е познатиот натпис на кнез Борис наречен Михаил од с. Балши, близу Берат во ]ужна Албанща [Иванов 1931: 12-16].

Белград на Дунав,4 при што биле заземени и Охридско-деволско-гла-виничките области — региони значащи за нашиот предмет на интерес.

Новонастанатата политичка ситуацща сериозно се одразила врз ет-но-политичкиот, административно-правниот и црковно-религиозниот разво} на склавиниите во Македонща и }ужна Албанща. Имено, изворите сведочат дека во текот на првата половина на IX век на овие простори активни биле повеке полусамосто^и етно-политички словенски цели-ни — познати како Склавинии. Овие Склавинии всушност биле словенски кнежевства управувани од месното словенско население кое си избирало сво] водач. Во ово} период Склавиниите биле во состо}ба ко}а би нарекле со терминот "мека конфронтацща" со Византща. Имено, во почеток на посочениот IX век византиската политика на Балканот се карактеризира со интензивни активности за репатрщацща. Тоа проли-чува од формирашето на неколку византиски воено-административни единици — теми во посочениов период на наведениве територии. Така, за постоеше на активна византиска власт може да се говори само во оние области каде што Константинопол имал воспоставено теми. Со си-гурност се знае дека до третираниов период византиски балкански теми биле Тракща (формирана во VII век), Елада (формирана во крарт на VII век на територщата на денешна средна Грцща) [Овоьешку 1971: 76] и Солун.5 Во почетокот на IX век биле формирани уште темите Маке-донща (територщално распослана во западна Тракща) [Тнеорна-NES 1883: 475, 22] и Пелопонез [Острогорски 1952: 64-75; Овоьеп sкY 1971: 77], до средината на 20-те години на векот и темата Драч [Реишса 1964: 91], како и темата Стримон од средина на IX век [Ант-олак 1985: 232-233; Живковиъ 2002: 247].6 Територщалната поста-веност на овие византиски теми ни дава можност да го омегиме ди-ректното византиско присуство во посочениве региони. Така, во првата половина на IX век активната византиска власт била сконцентрирана

4 Раководе]ки се од податоците во Пространото житие на Климент, во времето кога Кирилометодиевите ученици од Панонща дошле во Бугарща (885/6 г.), Борис веке владеел опширни зем]и на северозапад, вклучително Белград, каде што тие биле прифатени од тамошниот бугарски управник на градот [Милев 1966: 120 (121), § 47].

5 Солун останал седиште на префектот на Илирик, ко] имал ингеренции само на Солунската околина до 80-те години на VIII век [Живковиъ 2002: 232-233], односно до првите декади на IX век [Антолак 1985: 220] кога била формирана Солунската тема.

6 Статщата на А-К. Василиу-За]бт ^А88Н,юи-5Е№Т 2015], во ко]а авторката според сигилографски податоци наведува дека неколкуте балкански теми биле формирани во последните две декади од VIII век (Македонща — формирана пред 789 г., Солун — по 797 г., Стримон — ок. 800 г. и Месопотамща — ок. 800 г.) како византиски одговор на зголемената бугарска опасност, до затварашето на нашиот текст не ни беше достапна.

првенствено на поширокото кра]бреж]е и не одела подлабоко во вна-трешноста на Балканот.

Погледнува]ки ]а востановената византиска администрацща низ призмата на односите на Византща со Склавиниите произлегува дека Константинопол немал директна власт врз Склавиниите во внатреш-носта на полуостровот, респективно внатрешноста на Македонща. Но, секако не може да се тврди a priori дека Склавиниите живееле сосема независно од централната власт. Византща иницирала би ги нарекле "нови форми на соработка" со Склавиниите. Бездруго, интенцщата на централната власт била да се обезбеди мирна заднина на поголемите византиски балкански градови, да се зачува црковната организацща ба-рем во поголемите градски центри7 и да се осигураат главните патни комуникации.8 За нас знача]но на ова место е дека тоа особено се одне-сувало на Склавиниите во непосредна близина на Солун: Сагудатите (западно од Солун до градот Бер, односно по кра]бреж]ето); Другувити-те (северозападно од Солун до/околу градот Воден); Велегезитите (око-лу пристаништето Волос, на ]уг од Солун); Ринхините (на полуостровот Халкидик до Орфано, на исток од Солун). Со несмален интерес Кон-стантинопол се однесувал и кон Склавиниите во соседство на претходно наведените, односно оние кои што се наогале во блиската внатрешност на полуостровот, како што се: Ва]унитите (конечно стационирани во Епир); Стримонците/Струм]ани (по долината на реката Стримон (де-нешна Струма) до Орфанскиот залив); Смоланите (по долината на реката Места); како и Склавинщата Верзитща/Берзитща9 (во денешна западна Македонща помегу градовите Велес — на север, Битола — на ]уг,

7 Според податоците од третата Нотицща во Koja се засведочени учесниците на VI Вселенски собор 680-681 година, од територщата на Македонща биле присутни само пет епископи: Солун, Филипи, Амфипол, Едеса и Стоби [Mansi 1765: XI col. 669, 673]. Овие црковни центри упатуваат на дометот на византиската цивилна власт на територщата на Македонща во посочениов период со оглед дека црковната организацща ja следела цивилната [Живковиъ 2002: 201-202]. Оттука, се чини избрзано мислешето на Ф. Курта за целосно отсуство на Словени во Македонща

во VII век, ко во статщата каде се обидува да прикаже археолошки податоци како поткрепа на хипотезата, а притоа ги маргинализира историските пишани извори, самиот запага во контрадикторност кога со право посочува дека епископот од Стоби [Mansi 1765, 11: 673] во oвoj временски период не резиденционирал во градот [Curta 2012: 72-74], од што jaснo произлегува дека неговото дислоцираше било присилно предизвикано од надворешен фактор — во случajoв бездруго заради словенско присуство во внатрешноста на Македонща [Bratoz 1993: 509-551].

8 Магистралниот пат Виа Егнатща користен во текот на IX век, со акцент на патувашата на западните пратеништва на соборот во Константинопол во 869/870 година, е предмет на зголемен интерес во последно време [Belke 2002: 78-79; Fasolo 2005: 128-129; Филипоски 2010: 111-116].

9 Територщалната разместеност на Склавиниите на тлото на Македонща детално е разработувана од повеке истражувачи [ВИЩ 1: 186-189, бел. 3-7, 200, бел. 33, 208, бел. 46 (Ф. БаришиЙ); Антоалк 1985: 129-130, 133; Живковиъ 2002: 186, 194-198].

реката Вардар — на исток, Охрид — на запад) [Ациевски 1994: 23-24].10 Иако немала воспоставено директна управа во овие Склавинии, Визан-тща имала наметнато сво}ата номинална власт.11 Така, овие Склавинии во почетокот и текот на првата половина на IX век формално-правно признавале византискта врховна власт, ко}а не била трара [Живковиъ 2002: 239].12

Мегутоа, по проширувашето на бугарската држава во Македонща и Зужна Албанща, Склавиниите престанале да посто}ат како полунезавис-ни творби. Тие биле распарчени помегу Бугарща и Византща, а словен-ските првенци (кнезови) биле заменети со нови државни администратори (во случарт со Бугарща — комеси) [Антолак 1985: 151, 202-204]. Потпи-шаниот византиско-бугарски мировен договор од 864 година всушност de jure потврдил ситуац^ата на теренот de facto — Визант^а ги признала новоосвоените територии на Бугарща на зугозапад. Борис, пак, од сво}а страна, освен откажуваше на со}узот со Лудвиг Германски насочен против византиското protégé Велика Моравща, се обврзал да се покрсти себеси и своите поданици [Божилов, Гюзелев 1999: 172-174, 176; Shepard 2002: 233; Николов А 2006: 44-64; IVANOV 2008: 318; Коматина 2014: 196-203],13 нарекува^и се Борис-Михаил по императорот Михаил III (842-867).14

10 Се чини преамбициозно мислешето на М. Бошкоски дека територщата на Верзитща/ Берзитща на север го опфакала и скопскиот регион [Бошкоски 2009: 82-85].

11 Како на]еклатантен доказ за тоа би го предочиле византиското воено ангажираше против обидот за воено продираше на бугарскиот хан Телериг со 12000 во]ници во втората половина на VIII век (октомври 773 или 774 година) во Склавинщата Берзитща засведочено од Теофан [Theophanes 1883: 447, 10-13; Mango, Roger 1997: 617] и Анастасу Библиотекар [Anastasius 1883: 295-296]. Такви мислеша застапуваат повеке автори [Острогорски 1992: 213; Ациевски 1994: 29; Божилов, Гюзелев 1999: 119].

12 Поткрепа на ваквиот став се изворните информации за настани кои се одиграле во втората, третата и четвртата декада на IX век: првиот случа] се информации за во]ска собрана од околните Склавинии (веро]атно македонски) во редовите на ханот Крум во походи од 811 и 814 година [ВИЩ 1: 250-251, бел. 5 (М. Ра]ковиЙ, Л. ТомиЙ)]; вториот случа] е востанието на Тома Словенот 821-823 ко] добил поддршка "од населението во Тракща, Македонща, Солун и околните Склавинии", како што е наведено во писмото на императорот Михаил II (820-829) за Лудвиг Побожниот од 10.04.824 г. [Mansi 1767: Xiv, Col. 418; Документи 1981: 47-48, бел. 182]; третиот случа] е востанието од 836-837 година во неименувана Склавинща во близина на Солун потврдено од вестите во Житието на Григори] Декаполит од Игнати] Гакон [ВИЩ 1: 255, бел. 5-7 (М. Ра]ковиЙ)]. Оваа последноспомената краткотра]на епизода на словенско незадоволство воедно говори дека дотогаш Словените живееле во мир со византиската администрацща чи] центар во ово] дел од Балканот бил стациониран во Солун.

13 Иако за датата на покрстуваше на Борис се напишани многу статии особено во бугарската историографща, преовладува дуализам во мислешата, па на]често се посочуваат 864 и 865 година [Ангелов 1965: 38; Снегаров 1966: 92-95]. Мегу последните кои се осврнаа на ова прашаше е и Г. Николов [2015: 11-18].

14 Духовниот заштитник на новиот христианин кнезот Борис-Михаил бил Архангел Михаил [Чешмеджиев 1996: 55].

Со тоа започнала нова, христщанска епоха во Бугарща и воведува-ше на христщанството во целата зем]а како офицщална и единствена државна религща. При уредуваше на црковната организицща Борис-Михаил, наречен Покрстителот, неминовно бил упатен на Византща и Константинополскиот патрщарх. Испратени од патрщархот Фотщ, во бугарската држава стигнале свештенослужителите (864-866 г.) кои тре-бало да извршат организацща на црковни диецези по урнек на старата територщална црковна структура.15 Со тоа Бугарща потпаднала во ви-зантиската црковно-културна сфера со сите привилегии, но и последи-ци од тоа. Кнезот Борис-Михаил многу бргу ]а осознал предноста од имаше одделна црква во сво]ата држава. Неговото лавираше помегу Константинопол и Рим и прифакаше на црковни мисии од Рим (866-869), како и енергичното справуваше со внатрешните противници олицетво-рени во бунтот на паганските бугарски бо]ари (866 г.),16 во текот на наредните неколку години за краен исход имало удоволуваше на мини-мумот на Борисовите бараше. По Цариградскиот собор од 869/870 година, откако Константинополскиот патрщарх Игнатщ се изборил со Ватикан за византиска ]урисдикцща врз Бугарща, била формирана са-мосто]на бугарска архиепископща [Златарски 1927: 146-159]. И покра] дилемите за тоа, се чини бугарската црква ]а добила сво]ата автокефал-ност дури по Фотиевиот собор од 879/880 година [Коматина 2014: 236249, 324-328, 344-348]17 кога патрщархот се согласил со барашата на папството да не испрака омофор во Бугарща (Четврто заседание од 24 де-кември 879 г.) [Mansi 1767, 17: 488 (pallium — 487); ODB 3: 1526, s.v. omo-phorion (N. Patterson Sevcenko)].18 Мегутоа, византиските свештеници

15 Во сво]от на]нов труд И. Илиев посочува дека со голема степен на веро]атност може да се претпостави дека дел од пристигнатите византиски свештенослужители во Бугарща го знаеле словенскиот ]азик како би можеле да ]а надминат ]азичната бариера [Илиев 2015А: 24]. Доколку допуштиме една ваква хипотеза, сепак

ке остане отворено прашашето за ]азичната бариера помегу византиските свештенослужители и етничките Бугари чи] ]азик е сосема различен од оно] ко] што го говореле Словените во бугарската држава.

16 Сведоштва за ово] бунт има во писмата од папата Никола] I и Бертинщанските анали од западните извори [Detschev 1940: Cap. 17, 78; Annales Bertiniani 1883: 473-474], како и ка] продолжувачот на Теофан чии кратки информации се пренесени и од други византиски извори без да дадат квалитетно нови податоци [Theophanes Continuatus 1838: 165].

17 Папството не се откажало од Бугарща ниту во наредната декада кога папата Jован VIII (872-882) го држел отворено questio bulgarica ecclesiastica и водел активна политика за обнова на духовното влщание [Simeonova 1998: 296-330; Гюзелев 2015: 26-31].

18 Н. О]кономидес правилно посочува дека афтокефалната положба на архиепископот на Бугарща е забележана во офицщалните византиски списоци на достоинственици — тактиконите (Филотеевиот Клиторологион од 899 г. и Тактиконот на Бенешевик од 934-944 г.), каде е наведен веднаш по "синкелот на Рим, синкелот на Цариград и четири патрщарси на Истокот и нивните синкели

продолжиле да ги заземаат на}високите позиции во црквата во Бугарща, а византискиот грчки }азик останал да се користи како литургиски во богослужбата [НиколовА 1997: 38-48].

Респективно создавашето на црковна организацща во Бугарща [Ни-коловА 1997: 40-41], и на територщата на Македонща и }ужна Албанща биле организирани црковни единици — епархии. Тоа било олеснето и заради многустолетната христщанска традицща на просторот на Маке-донща.19 Дополнително, во првата половина на IX век, со политичкото приближуваше на македонските склавинии кон Византща започнало нивно систематско покрстуваше и вклопуваше во византиската црковна организацща. Во то] контекст, се чини треба да се разгледува и информа-цщата содржена во Методиевото Житие од првата деценща на X век дека Методщ бил испратен од византиската централна власт да управува со словенско кнежевство во околината на Солун [Дуйчев 1943: 23]. Се претпоставува дека тоа веро}атно се случило кон средина на IX век,20 а за локацщата на кнежевството истражувачите посочиле различни реони21 дури и во подлабоката заднина на Солун.22

според редоследот на нивните патрщаршии" [Oikonomides 1972: 137, 245].

19 За црковната организацща и епископските центри на територщата на Македонща во периодот IV-VII век детално расправа Р. Братож [Bratoz 1993: 509-551].

20 Според Проложното житие на Методи], то] го управувал словенското кнежевство 10 години, веро]атно во периодот од кра]от на I половина на IX век до почетокот на II половина на IX век (ок. 845 - ок. 855 гг.) [Панов 1985: 168-169, бел. 2022]. Интересно, во бугарската историографща посто]ат мислеша дека во 855/856 година почнал византиско-бугарски воен судир кое би можело да се перцепира како terminus post quem за бугарското осво]уваше на областа и во то] контекст повлекуваше на Методи] од кнежевството [Киселков 1946: 94].

21 Во историографщата се води полемика за територщалната локацща на посоченово Словенско кнежевство, но на]често: од тоа дека се работи за онаа Склавинща спомената во Житието на Григори] Декаполит [Антолак 1985: 150]; дека

е по Струма [Шафарик 1848: 40]; до тоа дека станува збор за кнежевство кое се наогало по Брегалница, односно во Струмичко-Брегалничката област [Панов 1985: 168-169, бел. 20-22].

22 Анализира]ки го текстот во Солунската легенда, Краткото Кирилово житие и еден Апокрифен летопис, Б. Панов се согласил со реномираните руски истражувачи од XIX и почеток на XX век (А. Куник, А. Гилфердинг, М. Погодин, В. Билбасов, J. Елпидински, О. Перфолф, А. Петрушевич, Н. Туницки) кои посочиле дека додека Методи] го управувал словенското кнежевство по Брегалница, ка] него дошол и неговиот брат Константин-Кирил ко] при сво]ата де]ност по Брегалница со центар во градот Равен ]а создал глаголицата [Панов 1985: 179-183;

Илчев 1985; Томовиъ 1999; Камберски et al. 2009]. Посто]ат мислеша дека глаголицата била создадена токму за потребите на македонските Словени по Брегалница (855 г.) [Панов 1985: 171-177; Василевски 1988: 62-63], или пак дека глаголицата е создадена во екот на подготовките за Моравската мисща на Солунските брака во Цариград (пред/во 863 г.) [Шафарик 1848: 40; Коматина 2014: 188], односно на Брегалница (864 г.) [Василевски 1988: 57-63, 67], но и такви дека во месеците пред почетокот на мисщата браката само ]а систематизирале и финализирале дотогашната нивна долгогодишна работа [Nikolova 2015: 72-75]. Уште од XIX век па до денешни дни во науката речиси

Оттука, воопшто не треба да изненадува податокот за разгранета црковно организациска епархиска мрежа видлива преку изворно засве-дочените архиереи присутни на Фотиевиот собор 879/880 година,23 но и на другите собори пред, како и потоа, каде се запишани суфраганите на Цариградската патрщаршща. За нас мошне интересно, овие епархиски списоци, попознати како Нотиции,24 бележат двоен принцип на црковна организацща: етнички (во случарв словенски) и територщален. Така, во третата Нотицща од вкупно 19 градови во епархщата Македонща кои биле потчинети на Солунскиот митрополит се забележани епископи на градови, како што на пример биле Херакле]скиот, Едескиот (Воденскиот), Серскиот, Амфиполскиот [DARRouzès 1981: 3.236, No. 260, No. 262, No. 271, No. 272], а во епархщата Епир мегу потчинетите на драчкиот митрополит се вбро]ува и Охридскиот (Лихнидскиот) епископ (и во де-сеттата Нотицща) [ibid.: 3.236, No. 303; 10.330, No. 619].25 Во останатите списоци, во деветтата и десеттата Нотицща се засведочени епископща на Бер (и во дванаесеттата Нотицща), епископща Дургувитща (во десеттата Нотицща запишана под формата Другувитща), Сервион (Серви-За!)26 — сите под Солунскиот митрополит [ibid.: 9.299, No. 184-186; 10.316, No. 217-219; 12.352, No. 142], епископща на Смоланите под Филипи во Македонща [ibid.: 9.304, No. 492; 10.329, No. 582], а на Фотиевиот собор биле присутни епископите на Вагонитща (веро]атно на Во]унитите) [Mansi 1767, 17: 376 — Bagonitiae (375)] и на Стримон (на Стримонците)

без поголеми исклучоци (освен дел од бугарските истражувачи) е прифатено дека во не^зината основа лежел ]азикот на македонските Словени од околината на Солун [Stih 2015: 19].

23 За присутните архиереи од на^висок ранг на соборот — архиепископи, митрополити и епископи, каде мегу другите се наведуваат и драчкиот и солунскиот митрополит, по што следат потписите на епископите, посто^ат соодветни изворни сведоштва [Mansi 1767, 17: 373, 376, 377; Darrouzès 1981: 8.1-124, 9.1-556].

24 Овие Нотиции вообичаено се датираа според критичкото издание на Ж. Дарузе [Darrouzès 1981: Нотиции 1-13]. Но, неодамна П. Коматина искажа мислеше според кое втората Нотицща настанала 805/6-814 г. [КомлтинА 2009: 29 и бел. 8], четвртата — 805/6-814г. и 827/8г., петтата — 805/6-814 г., шестата Нотицща треба да се датира 837/8 г. [Коматина 2013: 204, 209, 211]. На друго место П. Коматина посочи дека осмата и деветтата Нотицща настанале во красот на IX век и според тоа ]а одразуваат состо^бата непосредно по Фотиевиот собор [Коматина 2010: 360, бел. 9].

25 На епископиите во рамките на Драчката митрополща според податоците од третата Нотицща детално се осврна Е. Кунтура [Kountoura 1998: 170-176]. По прашашето за локацщата и постоеше/непостоеше на Охридски епископ во посочениов период дщаметрални мислеша се искажани во поновите истражуваша на Т. Филипоски [Филипоски 2011: 257-275] и А. Деликари [Делнкарн 2010: 151-154, 173-174, 178-185].

26 Според Н. Туницки се работи за епископща на Срби кои биле населени во ]ужна Македонща ка] градот Сервща-Србица [Туницкш 1913: 211-212].

[Mansi 1767, 17: 377 — Strimonis (378)].27 Овие податоци недвосмислено говорат за сё уште }асно изразено етничко словенско единство на одре-дени простори,28 односно за воспоставен етнички принцип на црковна организациона структура.29 Тоа пак, сведочи дека покра} етничкиот принцип базиран врз хомогена етничка структура30 — во с луча} ов поименично наведени словенски племиша, истовремено бил присутен и територща-лен принцип на црковно организираше поименично наведен според градовите каде се наогале седиштата на еписопиите.

Кнезот Борис-Михаил несомнено продолжил во иста насока. Вос-тановил епархиски центри на местата на порано разрушените храмови, со што се копирала старата рановизантиска територщална структура и црковна традицща [Коматина 2014: 251]. Започнал, би рекле за тоа време и услови, грандиозна црковно-градителска дерост. Изградил се-дум соборни храмови [Милев 1966: 132 (133), § 67], со што започнал со организацща на епархии кои до 880 година зависеле од Константино-полската патрщаршща. За местонаогашето на истите постои разногла-сие,31 но сепак се чини дека експлицитни изворни вести има само за две

27 Тивериополскиот (Струмичкиот) епископ се споменува и во единаесеттата и дванаесеттата Нотицща [Darrouzès 1981: 11.343, No. 65; 12.349, No. 62]. Овде правиме дщаметрална компарацща со моравскиот епископ Агатон (Агатон Моравски) [Mansi 1767, 17: 373; НиколовА 1997: 60-61] за кого П. Коматина смета дека имал седиште во градот Морава на устието на реката во Дунав [КОМАТИНА 2010: 359, 363, 368].

28 Интересни се размислите на Т. Живковик, ко] смета дека под споменатата епископща Вукувон во Филипополската митрополща [Darrouzès 1981: 7.285, No. 594; 9.304, No. 465; 10.328, No. 552] можеби треба да се подразберат Вучичи, Вуч]аци, додека под епископщата Петра, односно Сагуданща, ко]а била под Солунската митрополща, иако податокот веро]атно е од XII век [ibid.: 13.371, No. 828], можеби треба да се подразбере Сагудатща [Живковиъ 2002: 251-252].

29 Забележува]ки го изворното постоеше на епископии на Словените во Македонща, С. Антолак дозволува досетка дека тие имале сво] episcopum Sclavorum слично на Карантанците и Хрватите [Антолак 1985: 210]. Канонската основанoст за постоешето на етнички епископии наспроти територщални епархии детално

ja образложува А. Задорнов во сво] труд публикуван во посочениов бро] на списанието "СловЪне" [Задорнов 2016: 121-135].

30 Jован Каменщат во почетокот на X век експлицитно соопштува веке за христщанизирани словенски етнички групираше во непосредната близина на Солун населени во села лоцирани сосема близу до роме]ските [Caminiatae 1973: 10, 58-65; ВИЩ 1: 268-269], како и на пошироки простори во заднината на градот кои биле под негова директна управа (Другувитите и Сагудатите) или негови со]узници (Стримонците) [Caminiatae 1973: 38, 61-62; Живковиъ 2002: 250-251].

31 За локацщата на соборните цркви сё уште се води полемика, иако подолго време беше прифатено мислешето на А. Милев дека сигурни сведоштва има само за три — Охрид, Девол и Брегалница [Милев 1966: 161 бел. 155]. При тоа, според едни истражувачи како нивни центри се посочуваат Дристр, Филипопол, Сердика, Охрид, Брегалница, Морава, Провата (Овеч) [Златарски 1927: 215-221]; според други, наместо седум се наведуваат тринаесет, при што се негира Брегалница, а на посочените се додаваат Тивериопол, Скоще, Ниш, Белград, Плиска (И. Илиев и

og hub — 3a EperaflHH^32 h 3a fleBofl,33 gogeKa gpyrHTe ocTaHyBaaT bo c^epaTa Ha HayHHHTe кaflкyflaцнн.34

*

flejHocTa Ha apxuenucKonoT MeToguj bo naHOHuja h MopaBHja, Koja pe3yfl-Tupafla co TpajHo eTa6flupaae Ha cfloBeHcKHoT ja3HK bo 6orocfly^6aTa, ce hhhh ru HagMHHafla gypu h HajcMeflHTe npBHHHo yTBpgeHH gunfloMaTcKH ^flH Ha Bu3aHTHja.35 3a ^HTpaflHoeBponcKHTe repMaHCKH noflHTHHKo-цpкoвнн ^aKTopu Toa 6uflo noBeKe og curaafl 3a eHeprHHHo geflyBaae. Bo Toj KoHTeKCT, 6e3gpyro Tpe6a ga ce pa3rflegyBa nporoHyBaaeTo Ha MeTo-gueBHTe yнeннцн og TaMy BegHam no MeTogueBoTo ynoKojyBaae. H3Bopu-Te ce eкcпflнцнтнн 3a HMHaaTa Ha KflHMeHT, HayM h AHreflapuj, BepojaTHo HajpeHoMupaHH Mery MeTogueBHTe yнeннцн, Kora ro cnoMeHyBaaT hhbho-to goaraae bo Eyrapuja 885/6 rogHHa.

Og Eeflrpag, THe BegHam 6ufle npe^pfleHH bo nflucKa KaKo cKano^H gap 3a 6yrapcKuoT BflageTefl "3aToa mTo Eopuc KonHeefl 3a TaKBH Ma^u", ce BeflH bo npocTpaHoTo KflHMeHToBo ®HTHe [Mh^eb 1966: 120 (121), § 47]. Eopuc-Mu-xaufl bo oBHe egyцнpaнн flyre h ucKycHH MucuoHepu Bugefl maHca 3a peaflH-3Hpaae Ha concTBeHaTa noflHTHKa — og HeogaMHa bo MogepHaTa HayKa nony-flapHo HapeneHa "CfloBeHcKH npoeKT". BepojaTHocTa geKa KflHMeHT h HajrofleM

y. OajH ja cnoMeHyBaaT caMo nflucKa KaKo curypHa [Iliev 1995: 116, XXIII, 67; Fine 2000: 129-130]), BugHH, fleBeflT [r»3E^EB 2014: 237-238]; ho, hcto TaKa h MHcfleaa 3a nocToeae цpкoвeн цeнтap bo FflaBHHH^ (Eaflmu), npu mTo og ropenoco^eHHTe цeнтpн ce ocnopyBaaT CKonje h Oxpug [Hehtkobckhh 2015: 127-129]. HacnpoTH Toa y. fflenapg cMeTa geKa oBaa H3BopHa нн$opмaцнja e aHaxpoHH3aM Ha aBTopoT Ha ^HTHeTo Teo^HflaKT OxpugcKH [fflEnAPg 2007A: 42 h 6efl. 66].

32 Bo egeH AnoKpu^eH fleTonuc ce BeflH geKa Eopuc Ha EperaflH^a H3rpagufl цpквa [flyftHEB 1943: 157], a bo ®HTHeTo Ha 15-Te THBepuonoflcKH Ma^eH^H og Teo^HflaKT OxpugcKH ce 36opyBa 3a noguraaT xpaM bo EperaflHH^ [MHTPono^HT Chmeoh 1931: 261; rHEH 1994: 69, § 37; 72, § 42; 75, § 47]. H. HflueB cMeTa geKa HMeTo Ha rpagoT Kage 6ufle goHeceHH MomTHTe Ha gefl og мaмeннцнтe e EperaflH^a [rHEH 1994: 69 6efl. 31]. HejacHo e 3omTo fl. noflHBjaHH cMeTa geKa MomTHTe Ha neTMHHa MapTHpu og TuBepuonofl 6ufle ogHeceHH bo xpaMoBHTe bo FflaBHHH^ [no.MBSHHHH 2015: 55].

33 3a цpквa bo fleBofl, KaKo egHa og cegyMTe co6opHH xpaMoBH ce go3HaBa og nucMoTo Ha Teo^HflaKT OxpugcKH agpecupaHo go ceBacToT HBaH, chh Ha ceBacToKpaTopoT HcaK [MmponomT Chmeoh 1931: 214-216; Gautier 1986: 205, 35-36;

rHEH 1994: 102-103 nucMo 6p. 22].

34 Mery cegyMTe co6opHH xpaMoBH koh ru H3rpagufl Eopuc-Muxaufl HajeKcnoHHpaHo

e npamaaeTo 3a nocToeae Ha TaKoB xpaM bo Oxpug. 3a pa3flHMHHTe MHcfleaa no oBa npamaae geTaflHo Kaj T. OuflunocKH [OuranocKH 2011: 257-275].

35 OKofly oBa npamaae nocTou aM6uryuTeT: gogeKa egHH HcTpa^yBaMH cMeTaaT geKa MucujaTa HMafla eBHgeHTHH ucTopucKH кoнceквeнцн [Garzaniti 2015: 53-54, 59-60], KaKo h TpajHH BpegHocTH 3a CfloBeHHTe [Delikari 2015: 15], gpyru ce Ha Mucfleae geKa HcTaTa 6ufla цefloceн Heycnex bo norfleg Ha BH3aHTHcKHTe noflHTHMKH HHTepecu [Vavri'nek 2015: 29], ho HMa h TaKBH koh HcToBpeMeHo ru aкцeнтнpaaт no3HTHBHHTe (naHeBponcKo 3Ha^eae), ho ce ocBpHyBaaT h Ha HeraTHBHHTe pe3yflTaTH og MHcujaTa [Nikolova 2015: 69-70, 80].

дел од неговите содружници потекнувале од Македонка ("Климент [. . .] си го поставил за образец животот на великиот Методщ [. . .] од младешки и Зуношки години го придружувал и ги видел сите дела на сворт учител" [Милев 1966: 130 (131), § 65]),36 го правеле исклучително погодна личност за предводник во реализираше на замислите на бугарскиот владетел:

а) Консолидираше на бугарската власт во новоосвоените територии во Македонща и }ужна Албанща и интегрираше на тамошното доминантно словенско население.

б) Да се отпочне процес на минимизираше на Константинополско-то црковно^азично влщание, наррво преку обучуваше свештенички клир за словенска богослужба во кра^ата }угозападна периферща на државата.

в) Постепено прошируваше на ово} "Словенски проект" и тенденцща за негов опфат врз сите Словени во новоосвоените доминантно словенски територии. Тоа, впрочем било своевидно копираше на идеите во ви-зантиската дипломатща за културна асимилацща на новите поданици и за востановуваше доминацща преку централизацща во сво}ата средина со воведуваше на христщанската хиерархиска организацща во целата држава [Obolensky 1971: 79].

Со спроведуваше на своите размиси во дела, Борис-Михаил би оства-рил на}малку три круцщални цели: потполно инкорпорираше на ново-освоените територии во рамките на Бугар^а; преку воведуваше словенска богослужба би се извршило отстрануваше на византиската црковно^азич-на доминацща во Бугарща; преку перманентно макар и делумно зголему-ваше на привилегиите на Словените во државата би здобил поддршката од доминантниот словенски елемнет, а воедно траро би се отстранила опасноста од силниот бо}арски бугарски (етнички) сло} и со тоа непречено би се спровела централизацща на чело со неприкосновен владетел.

Според анализата на изворите и констелацщата на случувашата, нашите размисли одат во насока на укажуваше за претпазливост во зачнувашето на ово} "Словенски проект", како и упатуваше на етапност

36 Реномираниот руски истражувач на делото на св. Климент, Н. Туницки, во сво]ата опсежна и мошне студиозна монографща посветена на светецот, без колебаше посочува дека Климент потекнувал од македонските Словени. То] изрично истакнува дека Климент не е Бугарин, туку Словен од Солунско или од она словенско кнежевство каде што бил испратен да управува Методи] [Туницкш 1913: 114-115]. Претпоставката изнесена од еден од на]авторитетните бугарски истражувачи на тематикава К. Станчев дека Климент потекнувал од бугарските Словени се чини тешко веро]атна, има]ки предвид дека во времето на неговото рагаше (во втората половина на 30-те години на IX век, според К. Станчев) византиско-бугарската граница одела источно од Струма. Во таа насока контрадикторен е и неговиот став дека, освен политичко-дипломатски причини, Климент бил испратен од Борис-Михаил во Кутмичевица — Деволски комитат и заради неговиот стремеж да отиде поблиску до зем]ите од каде што е роден [Станчев, Попов 1988: 27, 38-39].

во неговото спроведуваае. Затоа не изненадуваат изворните вести од Пространото Климентово житие кои може да се протолкуваат како пр-вична прилична та^ост во отпочнувааето на реализацщата на Борисо-вите планови. Тоа проличува од изворните вести, според кои доданите Методиеви ученици во Плиска биле сместувани исклучиво во домовите на доверливи бо}ари и задолжително им се препорачувало лимитираае на нивното по}авуваае во }авност.37 Впечатливо е дека Борис-Михаил немал интенцща да даде гласност на присуството на видните Климент, Наум, Ангеларщ и останатите нивни содружници во Плиска. Тоа било не само заради противниците сред бугарската аристократка [Туниц-К1й 1913: 164-165; Златарски 1927: 231],38 туку веро}атно многу повеке и заради очекуваниот негативен став на тамошните византиски црков-ни достоинственици [Златарски 1927: 231].

Откако им била предочена Борисовата замисла за делуваае сред Словените во зугозападната периферща, Климент и неговите содружници39 во 886 година40 биле испратени во областа Кутмичевица.41 Врз основа

37 Климент и Наум биле сместени ка] бо]арот Ескач, додека Ангелари] ка] бо]арот Часлав каде набргу се упокоил [Милев 1966: 122 (123), § 50; 51, 52].

38 Не може да се согласиме со претпоставката на К. Станчев ко] е на мислеае дека минимизирааето на присуството на Методиевите ученици во Плиска од страна на Борис не било само заради внатрешни противници присутни сред етничките Бугари, туку наводно и заради тоа што Климентовите содружници сакале да

го продолжат монашкиот начин на живот ко] го воделе порано [Станчев, Попов 1988: 37].

39 Мегу нив се чини со право се вбро]ува Наум [Шафарик 1848: 48], а поверо]атно и Наум и Константин [Пентковский 2007: 20; 2015: 131-132].

40 И покра] тоа што во Климентовите житща се наведува дека веднаш по доагааето во Плиска, Методиевите ученици предводени од Климент биле испратени во ]угозападните територии на државата — во Кутмичевица, некои истражувачи, иако свесни за овие изворни вести, истакнуваат се чини неиздржани претпоставки дека тоа се случило дури во 888 година. Според К. Станчев, заминувааето во Кутмичевица се случило дури откако во Плиска дошол третиот Борисов син Симеон, по што додава уште една претпоставка за доагаае на уште еден од Методиевите ученици во Плиска, Константин. На тоа К. Станчев надодава уште една — трета претпоставка дека Борис формирал културен кружок предводен од Климент, Наум, Симеон, ко] имал за цел преведуваае на богослужбени книги од византиски-грчки на словенски ]азик заради изведуваае на богослужба по византиски обред. Натаму уште претпоставува дека Константин заедно со Климент наводно ги создал првите химнографски зборници во Преслав [Станчев, Попов 1988: 38, 119]. Донесените заклучоци произлезени од вака поставените претпоставки отвараат силни научни дилеми за нивната релевантност. Имено, цениме дека барем заради методолошки неиздржаното надградуваае на (неколку) претпоставки една над друга, не може веродосто]но да се реконструира историската вистина. Патем, неодамна И. Илиев посочи дека според анализата на стилот, ]азикот и правописот на химнографските творби не постои цврста изворна основа да се верува во ставот на К. Станчев дека Климент и Константин заедно создале ваков циклус уште пред Климент да биде упатен во Кутмичевица [Илиев 2010: 67-68, бел. 108].

41 П. Хр. Илиевски во поново време предлага замена на името Кутмичевица со Кутличевица изведено од именката кутел — волуметриски сад [ИлиЕвски 2011: 34-38].

на именуваните топоними Охрид, Девол и Главиница (Кефалонща) за кои се наведува дека биле лоцирани во рамките на оваа област, не}зината локацща може да се идентификува со територща во зугозападна Маке-донща и зужна Албанща непосредно до морскиот брег42.

Несомнено Климент во своето делуваше во Кутмичевица, како и своевремено Константин-Кирил и Методщ во Моравща,43 поагал од хри-стщански мисионерски побуди, а не политички мотиви и интенции при реализирашето на доверената задача сред своите словенски сонародни-ци. Во науката како познати и прифатени се предочени изворните вести за доделуваше на три куки во Девол, како и места за одмор околу Охрид44 и Главиница. Исто така се прифакаат и вестите дека новопоставениот цивилен администратор во областа, Домета бил задолжен да поддржува Климентовата де^ост. Добивали отворена световна поткрепа, Климент можел целосно и непречено да се посвети на реализираше на претсто^и-те задачи: да ги покрстува некрстените, да ги даскалосува неграмотните, да обучува дел од домицилните Словени за идни црковни де^ости, да богослужи на народен разбирлив }азик.45 Изворните вести сведочат дека Климент спровел организирано подучуваше не само во духовната сфера, туку и поуки за секо^невното живееше. Напоредно со христщанска-та конверзща и воведувашето на словенската богослужба, Климент ги апострофирал и световните знаеша. Заради ваквата организирана црков-на и световна де^ост, како и прилично големиот бро} на опфатени уче-ници за кои изворите конкретизираат бро^а од 3500 — по 300 во се^а енорща [Милев 1966: 126 (127), § 57, 59], се верува дека Климент всуш-ност формирал школа.46 Во науката нема единствено мислеше за тоа

42 Т. Томоски сметал дека Кутмичевица ja зафакала пошироката околща на Корча, а кога се одделил од неа Котокщ со центар во Девол, таа го зафакала само Корчанското Поле [Томоски 1986: 205-206].

43 Постои и спротивно мислеше дека Кирил и Методщ немале мисионерска, катехизичка и просветна задача при т. н. Моравска мисща [Пентковский 2014б: 41-43].

44 Бугарскиот истражувач В. Гузелев дури посочува дека Борис имал резиденцща во Охрид, кое нешто, би рекле, повеке е негова желба искажана во контекст на посочуваше на градот Охрид како дамнешно световно резиденционално седиште, отколку реален постоечки изворен податок [Гюзелев 1994: 48].

45 За волja на вистината нема изворни вести за степенот на употребата на словенскиот jaзик во богослужбата, па така со право се jaвувaaт сомнежи дали истиот е употребуван само во несакралниот дел од богослужбата, како што тоа го правел Методщ во пораната фаза од неговата деjност во Моравща [Станчев, Попов 1988: 40].

46 Н. Туницки дури сметал дека Климент формирал школи за возрасни и школи за деца каде што се подготвувал кадар за идниот словенски клир како и идни учители на словенски jaзик [Туницкш 1913: 189-190]. Ваков став прифака и И. Илиев [Илиев 2010: 89-92]. Одредени истражувачи пак, ja вброjувaaт Климентовата школа мегу првите европски високообразовни центри, нaрекувajKи

каде било седиштето на Климентовата школа, но на}често се предочува-ат мислеаата за Девол47 односно за Охрид.48

И покра] навидум драстично хагиографски хиперболизираната бро^ ка од 3500 Климентови ученици во Кутмичевица, се чини дека таа не треба да се отфрли a priori. Ваквата информацща веро}атно има преносно значеае. На^рво со неа се сака да се покаже неуморната катадневна црковно-просветителска де^ост на Климент. Потоа, се сака да се предо-чи темелната посветеност на Климент во создавав многуброен образован свештенички кадар. Но, исто така, според наше мислеае, бро^ата упатува на разоткриваае на следната етапа во спроведувааето на Бо-рисовиот "Словенски проект". Имено, се подготвувал кадар за негова дисеминацща надвор од областа Кутмичевица, поконкретно на^рво во соседните словенски македонски територии каде имало силна христи-]анска традицща, а потоа, во погодно време за тоа, евентуално и во оста-натите територии на државата.

Во духот на приоритетната црковно-просветителска де^ост, Климент составил мноштво дела на словенски }азик базични за словенската богослужба, но и за една друга благородна цел — востановуваае на култот за сесловенските првоучители Константин-Кирил и Методщ (пофалните слова).49 Со тоа Климент станал прв автохтон словенски книжевник и основоположник на зужнословенската литература — "станал новиот Павле за новите Корин^ани", ке запише неговиот житиеписец [Милев 1966: 132 (133), § 66]. Погледнати низ политичка призма од аспект на Борисо-вите планови во оваа сфера, трудовите биле неопходни при истиснува-аето на византискиот грчки }азик во богослужбата и претсто^а негова

]а Прв словенски универзитет [Стодчевска-Антик 1986: 107-108; Бошале 1986: 158-159].

47 Во дел од поновите истражуваша се предочува Девол како седиште на школата, заради ставот на истите дека то] воедно бил административен, културен и црковен центар на Кутмичевица [Мучай Et Al. 2014: 14; Илиев 2015Б: 552, 559, 562].

48 И покра] тоа што за седиште на просветно-книжевниот центар — Климентовата школа во историографщата често пати се смета градот Охрид [Станчев, Попов 1988: 40], каде што Климент "изградил сво] манастир, кон него направил и друга црква. . ." [Милев 1966: 128 (129), § 62], сепак посто]ат мислеша дека освен класично централно седиште во Охрид, Климентовата школа имала училишта и во други помали и поголеми средишта во областа [УгриновА-СкАловскА 1986: 52-53; ЦрвЕнковскА 2003: 148-149].

49 А. Деликари во назовите истражуваша дошла до значащи поенти посочува]ки дека Климент и другите Кирилометодиеви ученици извршиле силно распространуваше на словенскиот ]азик во религиозни цели. Токму затоа клирот и верниците биле одблизу запознаени со Кирилометодиевото моравско наследство преку хагиографските трудови произлезени од Охридската книжевна школа. На то] начин Климент и неговите содружници допринеле за матерщализацща на византискиот (Константинополскиот) проект [Delikari 2015: 15-16].

замена со словенски }азик како есенцща на Борисовата замисла за ели-минираае на византиското црковно влщание во зем}ата. Cо други збо-рови, ^иментовите трудови биле неопходната алка за yспешноста и во следната фаза на распространуваае на Борисовиот "Cловенски проект".

Промената на власта во Плиска по Борисовата абдикацща и замона-шуваае во 889 година се претворила во ретроградна политика на новиот владетел Bладимир (889-893). Можеби заради сво}ата временска кратко-тра^ост ваквата политика имала само спорадична реперкус^а во кра^иот jyгозапад на државата. Bо контекст на нашиот интерес, ги потенцираме активностите на новиот бугарски владетел Bладимир кои оделе во правец на возобновуваае на многубожечките традиции во Бугарщ а, конкретно паганските верувааа на етничките Бугари. Tdj, имено, бил потпаднат под влщание на бо}арите — етнички Бугари, кои во христщанизацщата на зе-м}ата гледале опасност од централизацща на државата и со тоа губеае на своите политички позиции, односно укинуваае на (прото)бугарската др-жавна традиц^а [Бакалов 1994: 16]. Заради тоа бо}арите активно делувале на одвракаае од христщанските навики на кнезот Bладимир, ко] дури за-почнал да го употребува паганско име Pасате. Познато е дека изворите све-дочат за оддалечувааето на Bладимир Pасате од богоугодниот живот и христщанските норми.50 Дури му се припишува рушеае на цркви и елими-нацща на свештеници за кои сметал дека се инструмент на Bизантиjа. Bо то] контекст треба да се припише и со}узот со германскиот крал Арнулф (пролетта 893 г.) насочен против Bелика Моравиа, кое што индиректно афектирало Bизантиjа. Интензитетот на неговите антихристиански деза-низа погледнати во контекст на неговото антивизантиско расположение, се чини упатуваат на тоа дека неговите антихристиански активности биле преземани првенствено во престолнината Плиска и околината каде што имало нартлема концентрацща на верни поддржувачи — бо}ари [Божилов, Гюзелев 1999: 222-223]. Далечната периферща на запад не била воопшто или сосема малку била зафатена од активностите за обновуваае на паган-ството [Runciman 1930: 135]. Имено, на териториите во зугозападна Маке-донща и зужна Албанща доминтен бил словенскиот етнички елемент raj не се препознавал во бугарските пагански божества, без разлика дали дел од тамошните ^овени биле веке христи ани или сè уште обожавачи на словенскиот политеизам. Cе чини, уште помалку се тангирала де^оста на пимент, ^а со сво}ата словенска богослужба во основа не одела во при-лог на Bизантиjа. Bо то] контекст, по сè изгледа не биле засегнати црквите изградени од страна на татко му Борис-Михаил во внатрешноста на зем}ата, респективно Македонща и }ужна Албанща.

50 Хрониката на Pегино експлицитно известува дека то] често пати запагал во неморал и блуд [Regino 1890: 96; ЛИБИ 2: 307].

Решителна акциза за спречуваше на верскиот преврат и вракаше на зем}ата на вистинскиот пат во 893 година презел Борис-Михаил ко^ според германскиот летописец Регино, свикал собор на целата држава (convocato omni regno suo) [Regino 1890: 96; ЛИБИ 2: 307]. На соборот об]авил детронираше на Владимир Расате и на престолот го втронил неговиот трет син Симеон [Божилов 1983: 33-34].51 Во дел од историо-графщата е посочено дека на соборот биле донесени значащи одлуки52 кои потоа го трасирале натамошниот курс на зем}ата, формулиран како "Преславска цивилизацща" [idem 1993: 33-47; Божилов, Гюзелев 1999: 260-262]. За вола на вистината нема доволно конкретни изворни вести за вакво тврдеше, но за заземениот став може да се претпоставува (би рекле, поскоро да се дебатира) врз основа на промените во Бугарща кои следеле по ово} фамозен собор. Одредени историчари истакнале тези според кои во темелите на така наречената "Преславска цивилизацща" биле фундирани неприкосновеност на христщанството симболично прет-ставена со пренесувашето на престолнината, но и седиштето на архи-епископщата во Преслав; воведуваше на словенскиот }азик како офици-]ален во световната и духовната кореспонденцща со што се извршило словенизираше на државата,53 при што како главни аргументи се наве-дуваат формираше на книжевна школа во Преслав на чело со Константин, како и формирашето на Климентовата словенска епископща во Ве-лица/Дремвица.

Имено, сметаме дека е неоходно потребно да се препогледне колку има реална изворна поткрепеност ставот искажан во историографщата за отпочнуваше на нова, т. н. "Преславска цивилизацща" со ^а наводно се прифатила словенската политика на Борис-Михаил [Златарски 1927:

51 Со ово] чин бил прекршен принципот на примогенитура поради што некои истражувачи сметаат дека бил направен државен удар во Бугарща [Андреев 1995: 310].

52 Во своето капитално дело за исторщата на средновековна Бугарща, историчарот В. Златарски во 1927 година ги актуелизирал две години порано искажаните претпоставки дека соборот се одржал во Преслав и биле донесени три значащи одлуки. Ваквите хипотези мошне набргу биле адоптирани во историските монографии и надвор од Бугарща, но не како претпоставки туку како неспорни факти [Runciman 1930: 134-136]. Уште повеке — дури и во денешната западна историографща таквите монографии се посочуваат како "класична политичка исторща" [Stephenson 2000: 18, бел. 3; Fine 2000: 130]. Како "факти" беспоговорно опстоиле особено ревносно во бугарската историографща во текот на целиот

XX век та дури до денешни дни [Станчев, Попов 1988: 41-42; Грашева 1995; Nikolova 2015: 82], а некои истражувачи дури посочиле и радикални ставови дека веднаш по соборот било избркано византиското духовенство од Бугарща и заменето со бугарско [Андреев 1995: 312].

53 ". . . откако сето ова го завршил, Борис се вратил во манастир" [Runciman 1930: 136]. Воведувашето на словенскиот ]азик во световната и духовната сфера во поново време го прифатил и српскиот историчар С. Пириватрик [Pirivatric 2014: 92].

258-259]54 како во световната така и во духовната сфера.55 Tака, првата теза во делот за дефинитивна победа на христщанската опцща изгледа сосема логична, а за преместувашето на световната престолнина56 нема современи историски вести туку тоа се поткрепува со податоци од подоцнежни легендарни извори,57 но за преместувашето на центарот на архиепископщата не може изворно да се тврди. Bтората теза, пак, заедно со погоре споменатите аргументи за неа, се чини не може да издржи на;)новата научна критика58 затоа што сосема експлицитно се упатува на разграничуваше на не}зината изворна фундираност на-спроти мислешата и хипотезите искажани во историографщата.59 ^н тоа би ги приопштиле и нашите сомневаша во тезата за отпочнуваше на така наречената "Преславска цивилизацща", биде^и не станува збор за драстична промена на државната политика востановена уште од Борис-Михаил, туку всушност продолжуваше и етапно прошируваше на Борисовиот "Cловенски проект". Bпрочем, главната фигура во подго-твувашето и одржувашето на соборот од 893 година бил лично Борис-Михаил. Притоа, го истакнуваме мислешето дека скудните изворни вести за одигруваше на смена на престол воедно означуваат конечно утврдуваше на христщанството и пресметуваше со нело}алните бо}ари. Шшите ставови дека потоа уследило непречено продолжуваше и етапно прошируваше на Борисовиот "Cловенски проект" ги предочуваме

54 Cпоред А. Сколов посоодветен термин е "словенизаторска" политика [ШКОЛОВ А. 2013: 14].

55 ^оред B. Златарски на Преславскиот собор како трета одлука било решено да се воведат во црквата словенските книги и богослужба [Златарски 1927: 261].

56 Cе чини дека зборовите на B. Гузелев дека "прифатено е да се смета" дека престолнината е преместена паралелно со искачувашето на &меон на тронот, всушност ]а одразуваат реалноста ко]а постои во историографщата, а не изворна поткрепа на оваа хипотеза [Гюзелев 1994: 44].

57 ^оред еден Апокрифен летопис &меон во Преслав "го прими царството" [Дуйчев 1943: 157] (на]новото издание на летописот: [Гъпкова-Заимова, Милтенова 1996: 196]).

58 Уште П. Мутафчиев своевремено укажал на произволноста на тврдешата за наводно решение од Преславскиот собор за об]авуваше на словенобугарскиот ]азик за официален државен и црковен ]азик [Мутафчиев 1986: 177].

59 Ш неоснованоста на хипотезите на B. Златарски за наводни одлуки на Преславскиот собор искажани од него во контекст на торжествените политички збиднуваша во Бугарща во дваесеттите години на XX век, а од него преземени како историски факти од C. Pансиман и потоа од други историчари, во поново време во западната литература укажа K. Ханик од кого прифати Ц. Шепард [Hannick 1993: 931-933; Shepard 2008: 134]. Шодамна и во бугарската историографща се по]ави]а мошне аргументирани заклучоци за нивната неоснованост, предочени од А. Школов [2013: 13-16; 2014: 229-233; 2015: 153155] и И. Илиев, ко], пак, овие хипотези со право ги става во наводници, а самиот настан од 893 година го нарече "т. нар. Преславски собор", кога според него единствено несомнено "решение" било втронувашето на &меон [Илиев 2010: 95 и бел. 184; 2015б: 24-25].

во продолжение на ово} текст заедно со релевантни изворни вести за истите.

Во науката и досега со право постоеше сомневаше во доследноста на применувашето на зазичната словенизацща на зем}ата како во световната така и во духовната сфера. Имено, решителна акциза за воведуваше на словенската богослужба на целата територща на Бугарща можела да биде спроведена веке во 893 година. Погледнато од асжкт на веке актив-ниот Борисов "Словенски проект" во зугозападните делови на државата, би произлегувало дека доагашето на Симеон на власт можело да биде круцщалниот момент за рашируваше на истиот на целата територща на Бугарща. Со оглед дека Словените го сочинувале поголемиот дел од на-селението во рамките на тогашна Бугарща, со сеопфатната дисеминацща на ово] "Словенски проект" би се извршила формална словенизацща во Бугарща. Но, посто}ат современи изворни вести, кои ги оспоруваат хи-потези за таков разво} на настаните. На^рво, потенцираме дека во изво-рите нема податок за било каков византиски протест raj несомнено би уследил доколу се случило протеруваше на византиските свештеници од Бугарща како резултат на воведувашето на словенскиот }азик во бо-гослужбата на целата територща на бугарската држава.60 Секако тука се изнедрува и едно прашаше кое, ако ништо друго, би го нарекле дека е од сосема "техничка природа" — брорт на потребното свештенство и него-ва подготвеност со словенски книги за богослужеше кои би ги замениле византиските свештеници и нивните богослужбени книги во државата.61 Потоа, не пос^ат изворни вести за формираше на Преславска школа, ниту пак податоци кога се случило тоа, туку само искажани претпо-ставки дека тоа било во или веднаш по 893 година, па дури и такви кои временски фиксираат по 886 година.62 Изворно не е потврдено ниту каде конкретно била лоцирана школата,63 туку само генерални мислеша

60 Не може да се согласиме со мислешето на Ц. Фа]н дека Византща офицщално не протестирала на замената на свештениците, туку веро]атно имало само поединечни негодуваша, заради тоа што ]азикот на ко] што се одвивала богослужбата надвор од не]зините граници не бил од важен интерес за имперщата [Fine 2000: 134]. Уште В. Златарски истакнал мислеше дека новите архиериеи кои требало да богослужат на словенски ]азик се поставувале не одеднаш,

туку постепено онака како што се испразнувале катедрите на византиските свештенослужители [Златарски 1927: 275]. Сметаме дака во случа] за замена на свештениците како што предлага В. Златарски, би биле потребни повеке децении, што пак, од сво]а страна противречи на неговата теза за воведуваше на словенска богослужба во целата држава во 893 година.

61 Како нереално, ова прашаше многу свесно го постави и И. Илиев [2015: 24].

62 Во литературата дури посто]ат мислеша дека истата треба да се именува Плисковско-Преславска школа [История 2: 310-323; Божилов, Гюзелев 1999: 215, 219; Илиев 2010: 66-69].

63 Преписот на "Четири слова против арщаните од Анастаси] Александриски", сочинет од монахот Тудор Доксов во Златната нова црква изградена од кнез

дека била во манастир(и) во североисточна Бугарща [Златарски 1927: 276] или во манастири во близина на Преслав [Runciman 1930: 135, 136].64 Не постои ниту изворен податок за тоа raj раководел со евентуално тогаш формираната школа, туку само претпоставки дека тоа бил ^raj од Климентовите содружници базирани на претпоставки дека toj (според некои мислеша во историогафщата — Наум,65 а подоцна, таму доданиот Константин [Златарски 1927: 276; Runciman 1930: 135, 136; Божилов, Гюзелев 1999: 219-220]) тогаш бил во Преслав.66 Исто така дискутабилни се и карактерот на де^оста, активностите и улогата на самата школа.67

Исто така, иако неретко се смета дека веднаш по 893 година е из-вршено воведуваше на словенскиот }азик во световната кореспонденцща, сепак одредени домицилни современи извори го оспоруваат ова мисле-ше.68 Таква е несомнено белешката на маргините од текст на Тудор Доксов

Симеон на устието на р. Тича, може да упатува на локацща на книжевно средиште во то] дел од Бугарща во то] временски период. Но, самиот препис не е оригинален, туку е сочуван во многу подоцнежни руски преписи од XV и XVI век и е со проблематично датирше, па со самото тоа постои веро]атност да не ]а одразува реалната состо]ба во X век.

64 П. Стивенсон предочува дека во истражувашата спроведени од Р. Костова (докторска дисертацща одбранета на ЦЕУ, Будимпешта) досега посочуваните манастири Патлеина и Тузлалка од IX век близу Преслав, посочени како едни од жариштата на т. н. "Преславска цивилизацща", всушност воопшто не се црковни туку се секуларни градби [Stephenson 2000: 19 и бел. 7].

65 Не може да се согласиме со милсешето на И. Илиев ко] неодамна неосновано посочи дека Наум пред 893 година во престолнината раководел со литературниот кружок во ко], покра] пребегнатите Методиеви ученици, влегувал дури и Борисовиот син Симеон [Илиев 2010: 68-69]. Имено, ваквото избрзано мислеше се коси со општо познатите сознанща за високата наобразба на Симеон (подоцна наречен токму од византиските автори "полугрк") стекната во престижната Константинополска Магнаурска школа, така што не само заради неговата припадност кон владетелскиот род, туку и заради неспоредливо повисокото образование од Наума, би било неупатно Симеон да се потчини под Наумово раководство во еден така фингиран литературен кружок.

66 Неодамна А. Деликари индиректно го стави под сомнеж постоешето на Преславската школа, посочува]ки дека промоцщата на Кирилометодиевата мисща во Охрид ко]а била спроведувана од Климент и другите Кирилометодиеви ученици немала соодветен еквивалент во Преслав [Delikari 2015: 15].

67 Во поновите истражуваша отворено се искажуваат основани сомневаша во претпоставката за замена на глаголицата со кирилица ко]а наводно ]а сочинил Константин Преславски, како една од хипотезите на В. Златарски произлезена од наводните решенща донесени на Преславскиот собор [Николов А 2013: 14-17 и бел. 20; Cheshmedgiev 2015: 383]. Потоа, А. Пентковски истакна аргументирана констатацща дека во источна Бугарща не посто]ат релевантни сведоштва за регуларна словенска богослужба во третираниов временски период [ПЕнтковский 2015: 138].

68 С. Сто]ков предочува небугарски извори од X век кои споменуваат за постоеше на бугарски ]азик и наведуваат конкретни бугарски зборови кои се различни од словенскиот ]азик и зборови. Со тоа се истакнува изворна засведоченост за активната употреба на бугарскиот ]азик и воедно се прави ]асна дистинкцща помегу овие два ]азика во третираниов период [Стощов 2015: 69-70].

(сочуван во подоцнежен руски препис) каде се наведува дека Борис ги покрсти Бугарите во годината "ехт бехти".69 Тоа е веро}атно сведоштво дека бугарскиот (етнички бугарски) календар (така наречен "бугарски начин / ера" на датираше на настаните vs. "грчки начин") бил сё уште по-знат и се користел барем во литерарните кругови во почетокот на X век. Тоа говори за живи бугарски (етнички) традиции дури и сред тамошните современи литерати [Николов А. 2011: 166-167] и не оди во прилог на тезата за целосна словенизацща на државата, па оттука уште помалку и на богослужбата по соборот од 893 година. Уште една изворна вест упатува на сё уште мошне активните етнички бугарски чувства сред управувачките слоеви во крарт на IX - почетокот на X век во Бугарща. Станува збор за информацщата на }ован Егзарх, raj обидува^и се да го оправдува доагашето на Симеон на власт, ни го предочува етничкиот карактер на Бугарите кои биле сродни со Хазарите [Андреев 1995: 314]. }ован Егзарх, имено посочува дека "raj Бугарите во почетокот кнезовите биле (поставувани) по наследство, синот на местото на татко, но и брат на местото на братот. Исто така било и raj Хазарите, слушам" [Aitzet-müller 1966: 243, 140b, 21-28, 245, 140c, 1; Кочев 1981: 163]. Имено, правешето аналогща со ним сродните Хазари jасно говори дека тогаш во Бугарща не била извршена словенизацща, односно не се случило претопуваше на Бугарите со Словените. Во спротивно, бездруго би се барале аналогии raj некои соседни словенски народи и држави.70

Не помалку значаjни се и изворните факти за употребата на грчко писмо при офицщлните настапи на Симеон. Таков е текстот на поста-вените државни гранични столбови од околината на с. Нарш, близу

69 Според В. Златарски, J. Иванов и редица други истражувачи се работи за зборови кои ги употребувале етничките Бугари за сметаше на времето [Златарски 1927: 55; Иванов 1931: 14-15]. Спротивно мислеше наведува А. Ва]ан [Vaillant 1954: 6-8].

70 Бугарскиот кнез и угледните првенци на дворот не само што биле запознаени со династичките борби за престолот во Србща во втората половина на IX век и почетните децении на X век, туку биле и активни чинители. Имено, по смртта на Властимир (пред 850 - пред 880), неговите тро]ца синови Мутимир, Сто]имир и Го]ник ]а биле поделиле српската држава. Но, на]стариот Мутимир (пред 880891/2) успеал да ги зароби помладите два]ца и да ги испрати ка] кнезот Борис-Михаил, а ка] себе да го задржи само Го]никовиот син Петар ко] набргу побегнал во Хрватска. Петар оттаму ке успее да го узурпира српскиот престол кога во 892 година ке го симне од тронот Мутумировиот син Прибислав (891/2-892/3). Сто]имир го поминал целиот сво] живот во Бугарща, а неговиот син Клонимир во 897 или 898 година токму со бугарска помош безуспешно се обидел да го симне од власт узурпаторот Петар (892/3-917). Но, тоа ке му успее на Мутимировиот внук од вториот син, Павле Брановик (917-920/3). То] исто така со бугарска поддршка ке биде детрониран од страна на Захарща Прибиславлевик (920/3923/4), ко] пак ке побегне пред Клонимировиот син Часлав (ко] бил роден во Бугарща од ма]ка бугарка) испратен од Бугарща да го зароби [ИСН 1: 148-149, 156-158 (С. ЪирковиЙ)].

Солун, во 904 година [Иванов 1931: 16-20]. Грчко писмо е употребувано и на печатите на Симеон (|%(ршт)е ßofön Su^eœv apxovxa BouÀyapiaç; Ии-ßaaiAeu? — од 913).71 Неминовно се наметнува прашашето зошто Симеон користел само грчко писмо при своето офицщално претставу-ваше — на своите гранични столбови и на печати, а не и словенско.72 Кога станува збор за печатите употребувани од Симеон од 913 година, одговорот не може да се задоволи само со аргументацща дека преку грчко писмо на печатите видлив е новиот курс на политиката на Симеон raj очебщно ги истакнувал претензиите за царскиот трон во Константи-нопол, затоа што неговата царска титула во ово} период всушност била за внатрешна употреба. Науката не може да се задоволи ниту со по}асну-вашата дека засега само такви печати се пронадани (а другите — со словенски текст наводно чекаат да бидат откриени). Очигледно, станува збор за силно присутни византиски }азични традиции raj претставниците на централната власт во Бугарща при нивната офицщална комуникацща.

Во ово] контекст, интригантен е и податокот за формирашето на прва-та словенска епископща на чело со Климент ("прв епископ на бугарски }азик", како што е забележано од Теофилакт Охридски во Пространото житие на Климент [Милев 1966: 128 (129), § 62]),73 гада е ставена на

71 Печатите на Симеон детално се разработени првенствено од бугарски истражувачи [Йорданов 2001: 43-46, 48-53; Атанасов 2011: 287, 293].

72 Ц. Шепард дури отворено посочува дека не само на печатите и натписите, грчкиот ]азик бил употребуван и на дворцевите акламации, во манастирските училишта, како и во литургщата [Шепард 2007б: 53].

73 Именувашето на словенскиот ]азик како бугарски и пандан на тоа, именувашето на Словените како Бугари, не корелира во реалната ситуацща во Бугарската држава во средината на IX - прва половина на X век. Имено, и во назовите истражуваша ]асно се наведува дека Бугарскиот канат до средината на IX век бил мултиетничка и мултикултурна групацща владеена од воена аристократка од турско потекло и ]азик во чии рамки живееле едни покра] други Бугари пагани, Словени пагани, Словени христщани и христщански енклави од старата римската популацща [Sophoulis 2015: 64, 70]. Всушност, во конкретниов случа], именувашето на словенскиот ]азик како бугарски е подоцнежна византиска терминологща користена во византиските житща на охридските архиепископи од XI/XII и XIII век ко]а се однесувала на населението во рамките на византиската архиепископща на Бугарща и на територщата на византиската тема Бугарща

во XI/XII век, а не самоидентификацща на словенското население во западна Македонща и ]ужна Албанща во IX-X век [Коматина 2012: 47, 48, 54-55; ПЕнтковский 2015: 131]. Ваквите констатации се препознатливи за бродни истражувачи. Така, Ц. Фа]н прави дистинкцща во значешето на термините Bulgars (со значеше етнички Бугари), Bulgarians (со значеше жители на бугарската држава со различно етничко потекло) [Fine 2000: 118, 127-129] (исто така зборовите Bulgaria, Bulgarians и Bulgar во индексот [ibid.: 321]). П. Стивенсон е сигурен дека етнонимот Бугари и топонимот Бугарща засведочени во средновековните извори особено по 1018 година не корелираат со нивната модерна употреба [Stephenson 2000:79]. Мошне симпатична паралела со Византща прави романецот А. Мадгеару веле]ки дека во XI век поимот Бугари бил политички, а не етнички термин, слично како терминот Romaioi

периферщата на новите државни збиднуваша во 893 година.74 Така, ако со отпочнувашето на така наречената "Преславска цивилизацща" за ко-наводно иницщатор бил лично Борис-Михаил, всушност се започна-ло отворено со словенизацща на целата територща на бугарската држа-ва, тогаш би било не само логично туку и очекувано новосоздадената прва словенска епископща во 893 година, на чие чело бил возвишен веке одлично изверзираниот Климент, да биде лоцирана на територщата на новата престолнина Преслав. Од Преслав многу потемелно би се спро-ведувала словенизацщата на зем}ата во етничка и религиозна смисла, а истовремено поефикасно би се справиле со отфрлаше на византиското црковно-културно присуство и влщание.

Но, не}зината локацща е сосема на другиот кра} на бугарската држава, поточно, би рекле, во еден од нарддалечените региони гледано од аспект на седиштето на централната власт. Согласно изворните вести, во науката не се спори дека Климентовата словенска епископща била лоцирана на словенска територща — со центар во Древеница / Дрембица или Велица. Уште од XIX век постои жива расправа околу прашашето за конкретно територщално лоцираше на епископща и не}зиниот/те цен-тар/и.75 Искажани се неколку претпоставки за не}зината локацща, но на^ често повторувани се: во средна Македонща — рекичката Велица ^а до-ага во Тивериопол — Струмица [Шафарик 1848: 45]; по течението на ре-ката Велика — Треска, на }уг од Скоще, па до Охрид [Баласчев 1898: 2729]; во западните Родопи [Гуницкш 1913: 195-201, 206-210; Шепард 2007б: 49]; дуално седиште во овие два мали градови (Дремвица и Велица) мегу Охрид и Прилеп [Runciman 1930: 136]; во Деволската област [Снега-ров 1995: 167; Томоски 1986: 209]; зугозападно од Струма [Станчев, Попов 1988: 42-43]; западно-северозападно од Солун на територщата на Другувитите [Gautier 1964: 202-204; Dujev 1964: 216-217, 221];76 во централна Македонща од двете страни на Вардар [ДимЕвски 1965: 19]; паушално цела Македонща до Скоще [Fine 2000: 134]; во Малото (Дреб-ница) и Големото (Велица) Преспанско езеро [Станковска 2005: 18-25];

[Madgearu 2006: 217]. За политонимот Бугари како надетничка категорща, ко] започнал да ги означува сите поданици во етнички разнородната бугарска држава (првенствено етнички Бугари и Словени), се из]асниле и во бугарската наука [Станчев, Попов 1988: 36; Божилов, Гюзелев 1999: 163].

74 Мислешата дека Климент бил лично присутен на Преславскиот собор во

893 година не наогаат било каква изворна покрепа, па според тоа предочуваме дека мора да останат во сферата на хипотезите.

75 J. Белчовски дава детален преглед за ставовите за ова прашаше од средината на XIX до првата декада на XXI век [БЕлчовски 2010: 387-396].

76 Ваквиот став наога свои приврзаници и во денешницата, со допрецизираше дека истата се наогала мегу реките Вардар и Мегленица, на територщата на Другувитите [ГИБИ 1994: 34 бел. 45 (И. Илиев); Iliev 1995: 115-116, XX, 62].

во градот Велес [Делнкарн 2014: 281]; на^овото мислеше дека не}зиниот центар бил близу до с. Велча (долина на р. Сушица во месноста Асомат), Зужна Албанща.77 Иако посто}ат различни мислеша, бездруго проличу-ва фактот дека локацщата на Климентовата словенска епископща била многу далеку од државната престолнина.

Несомнено територщата на Климентовата словенска епископща се поклопувала со територщата на Климентовата учителска де^ост каде што raj делувал подготвува^и црковен кадар за богослужеше на словенски ]азик. Лингвистичките особености на нартарите словенски пре-води на богослужбените книги настанати и редактирани со учество на Климент сведочат дека таа се наогала во зоната на словенските македонски говори [Селищев 1931: 316-318; Муча; et al. 2014: 12-13]. Оттука произлегува дека "Словенскиот проект" на Борис, иако продолжил и во времето на Симеон, не прераснал во општодржавен како што се обиду-ваат да го претстават одредени истражувачи формулира^и го под пре-текстот "Преславска цивилизацща". loj несомнено и понатаму останал "локален" и бил апликативен само за зугозападните делови на бугарската држава, односно за западномакедонските и зужноалбанските територии.

Кон локализацщата на Климентовата словенска епископща во кра^ ниот зугозапад на Бугарща одат во прилог и новите сознанща произ-лезени од анализите на првобитните словенски преводи на византиските химнографски текстови. Имено, овие територии се наогале во словен-ско-византиската контактна зона близу до зужноиталщанското копно, па оттука воопшто не изненадуваат откритщата според кои во на}раните словенски текстови за богослужба се засведочени византиски-грчки заемки [ПЕнтковский 2001: 87-88]. Во таков случа} овие заемки бездруго се очекувани, има^и предвид дека на таа територща постоела традицща на богослужба по византиски обред на византиски-грчки }а-зик во ко}а земале учество и Словените кои сочувале мелодщата на византиско-грчките оригинали [idem 2007: 21-22]. Уште повеке што неодамнешните сознанща укажуваат дека првобитната словенска бого-служба по византиски обред, бездруго сочинета во времето на Климент и мошне набргу по неговото упоко}уваше, имала карактеристики на не-константинополски литургични особености кои се видливи raj ракопи-сите со зужноиталщанско потекло,78 биде^и византиската богослужба

77 Со назовите археолошки ископуваша на посоченава локацща се прона^дени остатоци од црква веро^атно посветена на Архангел Михаил датирана од ово] период и со слична архитектонска изведба како Климентовата црква на Плаошник во Охрид [Мучад et al. 2014: 18-25].

78 А. Пентковски неодамна аргументирано укажа на влщанието и взаемните врски на првобитниот словенски корпус со на^старите руски богослужбени текстови при што токму ]ужнословенската литургиска традицща (територщата населена

на оваа територща очигледно била сходна со византиската богослужба во зужна Италща.79

Исто така, и самиот карактер на новоформираната Климентова сло-венска епископща изрично опонира на хипотезата за целосна словени-зацща на Бугарща по 893 година. Има^и ги предвид изворните вести дека Климент бил поставен за прв словенски епископ, произлегува дека епископщата всушност претставувала етничка (словенска),80 а не тери-торщална организацща [Задорнов 2016: 128-131]. Таа делувала неза-висно од поставите територщални епископски центри присутни во тие региони. Делокругот на епископот Климент не бил лимитиран според територщален принцип, туку според етнички (словенски) и }азичен, т. е. под негова зурисдикцща потпагале сите свештенослужители кои го прак-тикувале словенскиот }азик како литургиски во богослужбата. Дотолку повеке што во овие делови на државата постоеле епископи кои делувале според територщален принцип (веро}атно со седиште во Главиница и Девол). Во таков случа} канонскиот статус на Климентова словенска епископща неминовно се разликувал од територщалните епископии со резидентни епископи. Тоа, впрочем, проличува и од отсуството на из-ворни информации во Пространото и во Краткото Климентово житие за постоеше на Климентова епископска резиденцща [Мучай et al. 2014: 13-14; Пентковский 2015: 130-131].

Климентовите содружници Наум и Константин останале негови верни придружници и поддржувачи во Кутмичевица. Наум продолжил да работи во регионот на Охридското езеро и по назначувашето на Климент за прв словенски епископ. Согласно изворните вести од Првото Наумово житие, со одлука на Борис-Михаил, Наум бил поставен за наследник на

со Словени во западна Македонща, ]ужна Албанща и денешна северозападна Грцща), а не константинополската ]а предодредила богослужбата во Древна (Киевска, б. н.) Русща во кра]от на X - почеток на XI век [Пентковский 2014а: 45, 48, 52-56, 58-60]. Авторот исто така ги посочува и истражувачите кои во минатото ]а истакнале поврзаноста на древноруските текстови со македонската традицща на црковнословенски богослужбени книги со македонска редакцща [ibid.: 57-58].

79 Неодамна било упатено на оваа возможност, посочува]ки и други истражувачи кои анализирале текстови релевантни за оваа тематика и дошле до слични сознанща [Мучай et al. 2014: 12-13].

80 Доколку се имаат предвид новите сознанща за Панонската архиепископща предводена од Методи] од 869/870 година, во чи]а основа се смета дека бил поставен етничкиот (словенски) принцип (до не]зината територщална реорганизацща во 880 година кога Методи] бил поставен за Моравски архиепископ) со користеше на словенскиот ]азик и глаголско писмо при литургиска богослужба по латински обред [Пентковский 2014б: 50-58, 61-64], се чини дека на]еминентниот Методиев ученик Климент, ко] бил сведок на истото, сосема очекувано го пресликал Методиевиот принцип на работа во Климентовата нова средина — ]угозападна Бугарща.

Климента во црковно-просветната де^ост [Иванов 1931: 306].81 Според Второто Житие на Наум, кога toj заедно со Климент дошле во Деволскиот кра^ на брегот на Охридското езеро во неговиот }ужен дел подигнал ма-настир и црква посветена на Св. Архангел Михаил и небесните сили во 6413 година (904/5 г.) со финансиска подршка од Борис-Миахил и син му Симеон [Иванов 1931: 313], во ю^а што конечно се упокоил во 910 година.82

Дека хипотезата за целосна словенизацща на Бугарща по 893 година не е издржана индиректно посочуваат и изворните факти за постое-ше на други словенски епископи во областа и во соседните региони. Тоа говори во прилог на нашите размисли за локалниот карактер на Бори-совиот "Словенски проект" и етапноста во неговото прошируваше, така што сосема е очекувано негово дисеминираше наррво на територии со-седни на Климентовата епископща во време погодно, односно би рекле, неопходно потребно за тоа.

Имено, византиско-бугарските односи до почетокот на втората декада на X век не биле сериозно нарушувани, ако се исклучат познатите краткотра^и воени епизоди во 894 до 896 година (т. н. Трговска во^а) и 904 година (поместуваше на границата во близина на Солун до с. Нарш, ден. Неа Филаделфща) [Божилов, Гюзелев 1999: 248-249; Fine 2000: 137-140; Stephenson 2000: 21-22; Шепард 2007б: 49-50, 53-56]. Бугар-скиот интерес за територщата населена со Словени во Македонща и Зужна Албанща останал активен. Во toj контекст истиот се интензиви-рал по освозувашето на словенската заднина на Солун. Така, слично на Борисовата акциза за интегрираше на освоените зем^ на кра^иот ]уго-запад безмалку две децении претходно, олицетворена преку испрака-шето на Климент и неговите содружници во Кутмичевица, се чини по 904 година уследила слична Симеонова акциза во источна Македонща заради зацврстуваше на бугарската власт сред тамошното словенско население и со тоа потоа полесно интегрираше на новоосвоените македонски зем^ во Солунскиот регион.

Во toj контекст Константин набргу добил нова задача.83 Како верен содружник на Климент, ревносен поддржувач на неговото дело и активен

81 Наум продавил активно учество во подготовката на основната структура при создавашето на првобитниот корпус словенски богослужбени книги од манастирски обред, а неговиот манастир одиграл видна улога во формирашето и спроведувашето на словенското богослужение [Гургиноски 2011: 126-128].

82 За Наумовиот манастир како прво монашко општежитие во словенскиот дел од византискиот Комонвелт детално расправа С. Санцакоски [Санцакоски 2011: 77-80].

83 Во поновите трудови кои ]а тангираат проблематиката за епохалното дело на Кирил и Методи] и нивните ученици, дури некритички без поговор или аргументацща се прифака дека (презвитер) Константин бил епископ Преславски [Skoviera 2013: 32, 36; Pirivatric 2014: 92].

чинител во создавашето на словенскиот корпус на богослужбени книги по византиски образец [Пентковский 2015: 135], toj бездруго бил на^ релевантната личност да биде поставен за епископ на Словените во ре-гионот на р. Брегалница84 и околината каде што уште Борис-Михаил имал изградено цркви на Брегалница.85 Потребата за тоа била сосема практична, поточно неопходно потребна. Имено, во екот на територи-Залното прошируваше на Бугарща во 904 година, создавашето на нови словенски епископии во пошироката заднина на Солун се ждавила без-малку како суштествена.

Препогледнува^и ги изворните вести за конкретната територща на оваа епископща, произлегува дека мислешето на А. Соболевски иска-жано уште во почетокот на XX век за лоцирашето на Константиновата епископща во областа по течението на р. Брегалница [Соболевскш 1910: 130-131], сепак е на}блиску до историската вистина. Кон ваквите изворни вести и произлезено од нив мислеше за Константинова епископща на Брегалница во близина на Струмица треба да се придодадат и перманент-ните упорни аргументации на дел од македонските истражувачи на ова прашаше искажани во текот на втората половина на XX и почетокот на XXI век до денешни дни [Белчовски 1997: 42; Велев 2014: 188-189], пот-крепени и со матерщални докази од конкретни локации [Алексова 1989: 74-75, 88-104, 277-284]. Неодамна ваквото мислеше беше актуелизира-но и дополнително аргументирано засилено [Пентковский 2015: 132133], со што очигледно се апострофира не само отсуството на изворни вести за евентуалното Константиново епископско присуство во други региони на државата (во Преслав), туку и неаргументираноста, а со са-мото тоа неодржливоста на таквите изнесени хипотези.

Со востановувашето на словенската епископща на Брегалница86 започнала нова етапа на "Словенскиот проект" зачнат од Борис-Михаил. Словените во овие области во источна Македонща биле следните реципиенти на словенската богослужба востановена и раководена од

84 Мислешата за создаваше на Брегалничката епископща на чело со Константин во периодот 904-907 година се чинат мошне веро^атни [Пентковский 2015: 132-133].

85 Впрочем, токму за Брегалница во еден Апокрифен летопис се вели дека таму Борис го примил царството и изградил црква, а во соседното Овче Поле изградил Бели цркви [Дуйчев 1943: 157; Гюзелев 1994: 43]. И. Снегаров се повикува

на истражуваша на К. Jиречек и J. Иванов и постоешето на Брегалничката епископща хронолошки го поставува во времето на Борис [Снегаров 1995: 174; АНТОЛАК 1985: 204].

86 Брегалничкиот регион се наогал на значаща патна траса Битола-Прилеп-Стоби-Брегалница-Кустендил-Софща ко]а била на^кратката конекцща помегу познатите антички и средновековни магистрали Виа Егнатща (во делот Охрид-Битола) и Виа Милитарис (во делот Софща-Пловдив). Токму ово] патен правец воедно бил патната врска помегу Климентовата и Константиновата словенска епископща.

Константин наречен Брегалнички.87 Имено, дотогаш, со дведецениската неуморна активност на Климент и неговите содружници веке имало со-здадено задоволителен бро} на обучен црковен кадар raj можел само-сщно да продолжи со богослужба на словенски }азик и надвор од прво-битната територща на Климентовата епископща [Илиев 2010: 88-89; 2015б: 561 и бел. 18]. Оттука, по првиот словенски епископ Климент, Константин треба да се перцепира како втор словенски епископ или втор епископ на словенски }азик [ПЕнтковский 2015: 131].88 То] извршу-вал црковната де^ост по Брегалница, а веро}атно и во околните предели, потпира^и се токму на дел од учениците од Климентовата школа кои ги повел со себе во источна Македонща. Посочувашето на Константин како втор словенски епископ не значи негово делуваше по упок^увашето на Климент, туку во одреден период од почетокот на X век истовремено со делувашето на Климент.

Ваквото негово вбро}уваше индиректно се темели на изворниот податок за постоеше на четврти епископ во словенски }азик. Имено, според Првото житие на Наум, деволскиот епископ Марко raj бил ученик на Климент и Наум, бил именуван како "четврти епископ во словенски }азик" и делувал во првата половина на X век. [Иванов 1931: 307; Петровски 2009]. За ово} четврти словенски епископ веке може да се размислува дека бил епископ во Девол по упоко}увашето на Климент.

Изворните вести за постоеше на четвртиот словенски епископ, како и акцентираниот прв словенски епископ Климент, а и Константин веро-]атно како втор словенски епископ, неминовно како логично го отвораат прашашето за постоеше и на третиот словенски епископ и неговата ]у-рисдикцща. За жал науката не располага со конкретни изворни вести за неговото име, за локацщата на неговата епископща, а ниту пак за вре-мето кога се наогал на оваа позицща. Но, според новите истражуваша прашашето за третиот словенски епископ се нуди да се разреши на начин што се предлага toj да се поврзе со Пелагонща, поточно со Прилеп-ски Варош и тамошниот манастир Архангел Михаил.89 Во таков случа} Пелагонща би била природна "зона на поврзуваше и трансмисща" од Охридско-деволската кон Брегалничката област. Тоа може да се оправда

87 J. Белчовски дури смета дека Константин Брегалничи ]а извршил реформата на глаголицата [БЕлчовски 1997: 42].

88 Истото е подготвена да го прифати и Л. Грашева, но со таа разлика што смета дека Константин бил епископ во Преслав [Грашева 1995].

89 Според А. Пентковски духовната врска помегу првиот словенски епископ Климент и неговите продолжувачи била остварувана преку распространуваше на култот на св. Архангел Михаил преку подигнуваше на црковни об]екти посветени на него во сите четири региони каде што делувале овие словенски епископи: долината на Сушица, Охридско-преспанскиот, Брегалничкиот и Пелагонискиот регион [ПЕнтковский 2015: 121-126, 136, 138-139].

и со одличната патна поврзаност на Пелагонща со овие две области. Имено, во средновековието од Битола се издво}увал значаен патен крак raj водел преку Брегалница и денешен Кустендил за Софща со што се поврзувале тогашните на}знача}ни балкански патни траси Виа Егнатща со Виа Милиарис [Шкривлниъ 1974: 79-80, 91, 101-102]. Иако неимену-ван, ово} трет словенски епископ бездруго бил ^raj од поистакнатите Климентови ученици [Пентковский 2015: 136]. Оттука, не е нужно да се смета дека бил епископ по Климентовото упоко}уваше, биде^и можел да се наога на оваа позицща и претходно, односно истовремено со последните години од делувашето на Климент.

Постоешето на овие четири словенски епископи }асно означува хронолошки континуитет на Борисовиот "Словенски проект", мегутоа и негова територщална дисеминацща, односно територщално проширу-ваше сред словенското население во соседните области — Брегалница и веро}атно Пелагонща.

Поголемата промена на векторот на бугарската политика кон Ви-зантща настанала наскоро по смртта на Борис во 907 година. Зголемени-те Симеонови амбиции резултирале со отворена во^а против Византща и добиваше на царска круна за внатрешна употреба (август 913 година), а исто така и династичко поврзувале со императорското семе^тво во Константинопол и Симеонова улога на василеопатор. Но, тоа не го про-менило Симеоновиот курс кон Словените од аспект на продолжуваше на Борисовиот "Словенски проект". Имено, политичкиот аспект од сврту-вашето на интересот на Симеон кон зугоисток, особено видливо со на-станите од 913 година [Божилов, Гюзелев 1999: 250-255; Fine 2000: 142-145; Stephenson 2000: 18], во контекст на нашиот интерес, не се одразил негативно врз црковната политика на Симеон на териториите каде делувал Климент и неговите содружници. Климент останал носи-тел на т. н. "Словенски проект", raj бил подржан од активностите на Наум во Охридско-деволскиот регион и територщално проширен со делувашето на Константин во Брегалничкиот регион. Упоко}увашето на Наум (910 г.), потоа на Климент (916 г.) и на Константин (нема точни податоци, но секако по 907 г.)90 не значело прекинуваше на нивното епо-хално дело. Образованите кадри произлезени како резултат на нивната обемна црковна и книжевно-просветителска де^ост прераснале во про-должувачи на Климентовото дело, силно присутно во догледно време барем до средината на X век. На тоа укажува присуството на четвртиот словенски епископ во Девол, како и постоешето на трет словенски

90 Посто]ат мислеша дека Константин ги надживеал Климент и Наум и од

Брегалничкиот регион активно делувал за воспоставувашето на нивните култови [ВЕЛЕВ 2014: 191].

епископ, за raj последните истражувачи на оваа проблематика посо-чуваат Пелагонща како територща на негово делуваше.

Овие словенски епископии опстоиле во рамките на црковната структура барем до времето на царот Петар (927-969) во средината на X век. По}авените први печати со словенски текст на световните и црков-ните првенци оттогаш91 }асно упатуваат на веке присутна словенизацща во државата во овие сфери [Йорданов 2001: 65, 81]. Во ваква новона-станата ситуацща на реална словенизацща на државните и црковните структури посочениве словенски епископии станале непотребни. Се смета дека тие станале излишни [ПЕнтковский 2015: 137], иако слове-низацщата на државниот апарат и црквата не означувала едновремено и словенизираше на етничките Бугари и нивно изедначуваше со словенскиот елемент во Бугарща,92 биде^и сё уште биле видливи етничките разлики помегу овие етноси забележани и од современите византиски извори од X век [Стоков 2015: 77-78].

Библиограф^а

Алексова 1989

Алексова Б., Епископи]ата на Брегалница. Прв словенски црковен и културно-просветен центар во Македонка, Прилеп, 1989. Ангелов 1965

Ангелов Д., "По някои въпроси около покръстването на българите", Исторически преглед, 21/6, 1965, 38-57. -1971

Ангелов Д., Образуване на българската народност, София, 1971. Андреев 1995

Андреев Й., "Йоан Егзарх и някои въпроси във връзка с наследяването на царската власт в средновековна България", во: Преславска книжовна школа, 1, София, 1995, 308-316. Антолак 1985

Антолак С., Средновековна Македони/а, 1, Скощ'е, 1985. Атанасов 2011

Атанасов Г., "Печатите на българските владетели от IX-X век во Дръстър (Силистра)", во: Оттука започва България. Материали от Втората национална конференция по история, археология и културен туризъм "Пътуване към България" — Шумен 14-16.05.2010година, Шумен, 2011, 286-293. АциЕвски 1994

АциЕвски K., Пелагонща во средниот век (од доагатето на словените до пагатето под турска власт), Скощ'е, 1994.

91 Во периодот 40-50-те години на X век бугарскиот владетел Петар сё уште користел грчко писмо на своите печати [Атанасов 2011: 287-290, 293].

92 Словени и Бугари во византиските извори во X век се ]авуваат како различни категории, а терминолошкото именуваше на сите поданици како Бугари не било поврзано со иде]ата за етничко единство на населението како што тоа понекогаш непрецизно се интерпретира [Ангелов 1971: 321; Fine 2000: 128-129].

Блкллов 1994

Бакалов Г., "Византийският културен модел в идейно-политическата структура на Първата Българска държава", Исторща, 4-5, 1994, 13-27. Баласчев1898

Баласчев Г., Климент епископ Словенски и Службата му по стар словенски превод с една част гръцки паралелен текст, София, 1898.

Белчовски 1997

Белчовски J., Охридската архиепископи]а од основатето до пагатето на Македонка под турска власт, Скощ'е, 1997. --2010

Белчовски J., "Истражувачите за местоположбата на Климентовата Дремвицко-величка епископщ'а", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен собир "Свети Наум Охридски и словенската духовна, културна и писмена традици]а (организирана по повод 110-годишнината од смртта на св. Наум Охридски)", Охрид, 4-7ноември, Охрид, 2010, 387-398. Божилов 1983

Божилов И., Цар Симеон Велики (893-927): Златният век на Средновековна България, София, 1983. --1993

Божилов И., "Преславската цивилизация", во: Преслав: Сборник (студии), 4, София,

1993, 33-47. Божилов, Гюзелев 1999

Божилов И., Гюзелев В., История на България в три тома, 1: История на средновековна България VII-XIVвек, София, 1999.

Бошале 1986

Бошале Н., "Универзитетот на Климент и Охридската книжевна школа", во: Климент Охридски — студии, Скощ'е, 1986, 156-159. Бошкоски 2009

Бошкоски М., Скопле и скопската област од VI до красот на XIV век, Скощ'е, 2009. Василевски 1988

Василевски Т., "Мисионерската де]ност на Константин и Методщ по Брегалница во 864 година и датумот на создавааето на словенското писмо", Гласник на Институтот за национална истори/а, 32/2, 1988, 49-69. Велев 2014

Велев И., Исторща на македонската книжевност, 1: Средновековна книжевност (IX-XIVвек), Скоще, 2014. ВИЩ 1

Византщски извори за исторщу народа]угослави]е, 1, Београд, 1955. ГИБИ 1994

Извори за българската история, 30: Гръцки извори за българската история, 9/2, София,

1994.

Грашева 1995

Грашева Л., "Константин Преславски", во: П. ДинЕков, ред., Кирило-Методиевска енциклопедия, 2, София, 1995, 426-440.

Гюзелев 1994

Гюзелев В., "Столици, резиденции и дворцова култура в средновековна България (од номадския стан до към царския двор)", Известия на Националния исторически музей, 10, Габрово, 1994, 39-66.

-2014

Гюзелев В., "Княз Борис Първи (852-889, ^907), 2", во: idem, Съчинения в пет тома, 2, София, 2014, 11-308. -2015

Гюзелев В., "Българският църковен въпрос и папа Йоан VIII (872-882)", во: България в европейската култура, наука, образование, религия. Материали от Четврата национална конференция по история, археология и културен туризъм "Пътуване към България" — Шумен 14-16.05.2014 година, 1, Шумен, 2015, 26-31. Димевски 1965

Димевски С., Црковна историка намакедонскиот народ, Скощ'е, 1965. Документи 1981

Документи за борбата на македонскиот народ за самосто]ност и за национална држава, 1, Скоп'е, 1981. Дуйчев 1943

Дуйчев И., Изъ старата българска книжнина, 1: Книжовни и исторически паметници отъ Първото Българско царство, 2-о попр. и доп. изд., София, 1943.

Гургиноски 2011

Гургиноски Н., "Придонесот на Свети Наум во формирааето на словенското богослужение во Охрид", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен симпозиум "1100 години од упоко]уван,ето на Свети Наум Охридски". Охрид, 3-5 октомври 2010 година, Охрид, 2011, 119-129. Живковиъ 2002

Живковиъ Т.,]ужни Словени под византийском влашНу (600-1025), Београд, 2002. Задорнов 2016

Задорнов А., "Славянские епископии в составе церковной организации I Болгарского царства в кон. IX - нач. X вв. (канонический аспект)", Slovene, 5/2, 2016, 121-135.

Златарски 1918, 1927

Златарски В., История на Българската държава през средните векове, 1: История на Първото Българско царство, 1: Епоха на хуно-българското надмощие (679-852), София, 1918; 2: От славянизацията на държава до падането на Първото царство (852-1018), София, 1927. Иванов 1931

Иванов Й., Български старини из Македония, София, 1931. Илиев 2010

Илиев И., Климент Охридски — живот и дело, София, 2010. --2015а

Илиев И., "Първите години на Българската црква", во: България в европейската култура, наука, образование, религия. Материали от Четвъртата национална конференция по история, археология и културен туризъм "Пътуване към България". Шумен 14-16.05.2014 г., 1, Шумен, 2015, 23-25. --2015б

Илиев И., "Деволското книжовно и литературно средище от края на IX до началото на X век — от Свети Климент до Михаил Деволски", во: В. Гюзелев, Г. Николов, ред., Европейският югоисток през втората половина на X - началото на XI век. История и култура. Международна конференция София, 6-8 октомври 2014 г., София, 2015, 552-567. ИлиЕвски 2011

ИлиЕвски П. Хр., "Нови сознанщ'а за областа наречена «Кутмичевица», каде што св. Наум ]'а продолжил учителската де]ност на св. Климента", во: Зборник на трудови

од Мегународниот научен симпозиум "1100 години од упоко]уван,ето на Свети Наум Охридски". Охрид, 3-5 октомври 2010 г, Охрид, 2011, 29-39. Илчев 1985

Илчев П., "Глаголица", во: П. Динеков, ред., Кирило-Методиевска енциклопедия, 1, София, 1985, 491-509. ИСН 1

Историка српског народа, 1: Од на]стари]их времена до Маричке битке 1371г., Београд, 1981. История 2

История на България, 2: Първа Българска държава, София, 1981. Йорданов 2001

Йорданов И., Корпус на печатите на средновековна България, София, 2001.

Камберски et al. 2009

Камберски К., Илиевски П. Хр., Рибарова З., "Глаголица", во: Македонска Енциклопедща, 1, Скощ'е, 2009, 362-363. Киселков 1946

Киселков В. С., Славянските просветители Кирил и Методий, София, 1946. Коматина 2009

Коматина П., "Осниваше Патарске и Атинске митрополщ'е и Словени на Пелопонезу", Зборникрадова Византолошког института, 46, 2009, 27-52. --2010

Коматина П., "Моравски епископ Агатон на Фотщ'евом сабору 879/880. г.", у: В. Шщаковиъ, ред., Српска теологи/а данас 2009. Зборник радова првог годиштег симпосиона одржана на Православном Богословском факултету 29-30. ма^а. 2009, Београд, 2010, 359-368. --2012

Коматина П., "По]ам Бугарске у XI и XII веку и територщ'а Охридске архиепископщ'е", у: Византийски свет на Балкану, 1 (= Византолошки институт, САНУ. Посебна издаша, 42/1), Београд, 2012, 41-56.

--2013

Коматина П., "Date of the Composition of the Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae Nos. 4, 5 and 6", Зборник радова Византолошког института, 50/1, 2013, 195-214. --2014

Коматина П., Црквена политика Византще од кра]а иконоборства до смрти цара Василща I (= Византолошки институт САНУ, Посебна издаша, 43), Београд, 2014. Кочев 1981

Кочев Н., прев. от ст.-бълг., посл. и комент., Шестоднев, Йоан Егзарх, София, 1981. ЛИБИ 2

Извори за Българската история, 7, Латински извори Българската история, 2, София, 1960. Милев 1966

Милев А., увод, текст, превод и обяснит. бел., Гръцките жития на Климент Охридски, София, 1966. Митрополит Симеон 1931

Писмата на Теофилакта Охридски архиепископъ български. Превелъ отъ гръцки Митрополитъ Симеонъ варненски и преславски, София, 1931. Мутафчиев 1986

Мутафчиев П., История на българския народ (681-1323), София, 1986.

Мучай et al. 2014

Мучай С., Джуери С., Ристани И., ПЕнтковский А., "Средневековые церкви в долине Шушицы (Южная Албания) и славянская епископия свт. Климента Охридского", Slovene, 3/1, 2014, 5-42.

Николов А 2006

Николов А., Политическа мисъл вранносредновековна България (средата на IX - края на X век), София, 2006. --2013

Николов А., "Преславский собор 893 г. в современной историографии", Orientalia Christiana Cracoviensie, 5, 2013, 11-25. --2014

Николов А., "Факти и догадки за събора през 893 година", во: България в световното културно наследство. Материали от Третата национална конференция по история, археология и културен туризъм Пътуване към България — Шумен 17-19.05.2012 г, Шумен, 2014, 229-237. --2015

Николов А., "«Великият между царете». Изграждане и утвърждаване на българската царска институция през управлението на Симеон I", во: В. Гюзелев, Ил. Г. Илиев, К. Ненов, ред., Българият Златен век. Сборник в чест на Симеон Велики (893-927), Пловдив, 2015, 149-188. Николов Г. 2015

Николов Г., "За датата на покръстването на кан Борис I Михаил", во: България в европейската култура, наука, образование, религия. Материали от Четврата национална конференция по история, археология и културен туризъм "Пътуване към България" — Шумен 14-16.05.2014 година, 1, Шумен, 2015, 11-22.

НиколовА 1997

НиколовА Б., Устройство и управление на Българската православна църква (IX-XIVвек), София, 1997. Острогорски 1952

Острогорски Г., "Постанак тема Хелада и Пелопонез", Зборникрадова Византолошког института, 1, 1952, 64-77. --1992

Острогорски Г., Исторща на Византща, Скощ'е, 1992. ПАнов 1985

Панов Б., Средновековна Македони/а. Од македонската средновековна историка, 3, Скоще, 1985. ПЕнтковский 2001

ПЕнтковский А., "Литургическая терминология в византийско-славянской контрактной зоне", во: Славяне и их соседи. XX конференция памяти В. Д. Королюка: Становление славянского мира и Византия в эпоху раннего средневековья, Москва, 2001, 87-90. --2007

ПЕнтковский А., "Славянское богослужение и славянская гимнография византийского обряда в X веке", in: H. Rothe, D. Christians, Hrsg., Liturgische Hymnen nach byzantinischem Ritus bei den Slaven in ältester Zeit. Beiträge einer internationalen Tagung. Bonn, 7.-10. Juni 2005, Paderborn, 2007, 16-26. --2014 a

ПЕнтковский А., "Охрид на Руси: древнерусские богослужебные книги как источник для реконструкции литургической традиции Охридско-Преспанского региона в X-XI

столетиях", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен собир "Кирилометодиевската традици/а и македонско-руските духовни и културни врски" (организиран по повод 1050 години од Моравската мища и од словенската писменост), Охрид, 3-4 октомври 2013, Скоще, 2014, 43-65.

--2014б

Пентковский А., "Славянское богослужение в архиепсикопии святителя Мефодия", у: J. Радиъ, В. Савиъ, Свети Ъирило и Методще и словенско писано наслеге, Београд, 2014, 25-102. --2015

Пентковский А., "К истории славянского богослужения византийского обряда в начальный период (кон IX - нач. X в.): Addenda et corrigenda", Богословские труды, 46, 2015, 117-146.

Петровски 2009

Петровски Б., "Марко", во: Македонска Енциклопеди]а, 2, Скощ'е, 2009, 918. Поливянний 2015

Поливянний Д., "Средновековна България през IX-X век: исток и запад", во: В. Гюзелев, Г. Николов, ред., Доклади от Международната научна конференция "Хиляда години от битката при Беласица и от смъртта на цар Самуил (1014-2014)", проведена в град Петрич на 9 октомври 2014 г., София, 2015, 52-59. Санцакоски 2011

Санцакоски С., "Манастирот свети Архангел Михаил (900/905) на преподобен Наум Охридски Чудотворец (f 910) — прво монашко општежитие во словенскиот дел од византискиот Комонвелт", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен симпозиум "1100 години од упоко]уван,ето на Свети Наум Охридски", Охрид, 3-5 октомври 2010 г., Охрид, 2011, 71-81. Селищев 1931

Селищев А. М., Славянское население в Албании, София, 1931. Снегаров 1966

Снегаров И., "В коя година се покръстил българският княз Борис", Исторически преглед, 22/5, 1966, 92-99.

--1995

Снегаров И., История на Охридската архиепископия, 1: От основаването и до завладяването на Балканския полуостров от турците, 2-о фототип. изд., София, 1995.

Соболевский 1910

Соболевск1Й А., "ГдЬ жилъ Константинъ Болгарскш?", Матерiалы и изслтдования въ области славянской филологш и археологш (= Сборникъ отдЬлешя русскаго языка и словесности Императорской Академш Наукъ, 88/3), С.-Петербургъ, 1910, 127-131. Станковска 2005

Станковска Л., "Кон прашашето за таинствената Климентова епархщ'а", Гласник на Институтот за национална историка, 49, 1-2, 2005, 9-27. Станчев, Попов 1988

Станчев К., Попов Г, Климент Охридски — живот и творчество, София, 1988. стоков 2015

Стоков С., "Бугарскиот етнос и мултиетничка Бугарщ'а: константа и еволуцщ'а на сфакашата во византиските извори во X век", Гласник на Институтот за национална историка, 59, 1-2, 2015, 63-85.

Сто;чевска-Антик 1986

Сто;чевска-Антик В., "Климент Охридски", во: Климент Охридски — студии, Скощ'е, 1986, 106-138.

Томовиъ 1999

Томовиъ Г., "Глаголица", у: С. Ъирковиъ, Р. Михалчиъ, ред., Лексикон српског средтег века, Београд, 1999, 112-114. Томоски 1986

Томоски Т., "Прилог кон топографщ'ата на Климентовата епархщ'а", во: Климент Охридски — студии, Скощ'е, 1986, 204-209.

Туницкий 1913

Туницкий Н. Л., Св. Климентъ, епископъ словенскш. Его жизнь и просветительная деятельность, Серпевъ Посадъ, 1913.

Тъпкова-Заимова, Милтенова 1996

Тъпкова-Заимова В., Милтенова А., Историко-апокалиптичната книжнина във Византия и в средновековна България, София, 1996. Угринова-Скаловска 1986

Угринова-Скаловска Р., "За средновековните книжевни школи во Македонщ'а", во: Климент Охридски — студии, Скощ'е, 1986, 51-55. Филипоски 2010

Филипоски Т., "Прашашето за проодноста на западниот дел од патот Via Egnatia (Драч-Солун) во втората половина на IX век", во: Пътуванията в средновековна България. Материали от Първата национална конференция "Пътуване към България. Пътуванията в средновековна България и съвременият туризъм" — Шумен 8-11.05.2008 г., Велико Търново, 2010, 110-119. --2011

Филипоски Т., "Охридската епископщ'а во IX век", Годишен зборник на Филозофскиот факултет — Скопле, 64, 2011, 257-275.

Црвенковска 2003

Црвенковска Е., "За територщ'ата на Охридската книжевна школа", во: Реферати на македонските слависти за XIIIмегународен славистички конгрес во Лублана, 2003 година, Скоще, 2003, 147-160. Чешмеджиев 1996

Чешмеджиев Д., "Към въпроса за култа на архангел Михаил в средновековна България", Palaeobulgarica, 20/1, 1996, 52-61. Шафарик 1848

Шафарик П. И., "РазцвЬтъ славянской письменности въ Булгарш", Чтетя въ Императорскомъ обштестве исторт и древностей Россшскихъ при Московскомъ университете, 3/7, 1848, 37-59. Шепард 2007а

Шепард Ц., "Славяни и българи", во: Неспокойни съседи. Българо-византийска конфронтация, обмен и съжителство през средните векове, Л. Генова, прев. от англ., София, 2007, 25-46. --2007б

Шепард Ц., "България: другата «империя» на Балканите", во: Неспокойни съседи. Българо-византийска конфронтация, обмен и съжителство през средните векове, Л. Генова, прев. от англ., София, 2007, 67-88.

--2007в

Шепард Ц., "Български на цар Симеон-Миротворец", Неспокойни съседи. Българо-византийска конфронтация, обмен и съжителство през средните векове, Л. Генова, прев. от англ., София, 2007,89-139. Шкриваниъ 1974

Шкриваниъ Г., Путевиу средтовековноj Срби]и, Београд, 1974.

Aitzetmüller 1966

Aitzetmüller R., Hrsg., Das Hexaemeron des Exarchen Johannes, 4, Graz, 1966. Annales Bertiniani 1883

Waitz G., rec., Annales Bertiniani (= Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, 1), Hannoverae, 1883. Anastasius 1883

Anastasius Bibliothecarius, Chronografia Tripertita, de Boor C., rec., 2, Lipsiae, 1883. Belke 2002

Belke К., "Roads and Travel in Macedonia and Thrace in the Middle and Late Byzantine period," in: R. Macrides, ed., Travel in the Byzantine World. Papers from the Thirty-fourth Spring Symposium of Byzantine Studies. Birmingham, April2000, Farnham, Burlington, London, 2002, 73-90. Bratoz 1993

Bratoz R., "Die frühchristliche Kirche in Makedonien und ihr Verhältnis zu Rom," in: K. Dietz, D. Hennig, H. Kaletscht, Klassisches Altertum, Spätantike und frühes Christentum, Würzburg, 1993, 509-551.

Caminiatae 1973

Bhlig G., rec., Ioannis Caminiatae de expugnatione Thessalonicae, Berolini, Novi Eboraci, 1973. Cheshmedgiev 2015

Cheshmedgiev D., "Славянские азбуки между Византией и Болгарией," in: А.-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 377-386. Curta 2012

Curta F., "Where there Any Slavs in Sevent-century Macedonia," Историка, 47/1, 2012, 61-74. Darrouzès 1981

Darrouzès J., texte critique, introduction et notes, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae, Paris, 1981. Detschev 1940

Detschev D., Responsa Nicolai I papae ad consulta Bulgarorum, Serdicae, 1940. Delikari 2015

Delikari А., "The Literary Work of the Cyrillo-Methodian Mission in Great Moravia and its Transmission around Ohrid during the 9th and 10th Centuries," Cyrillomethodianium, 20, 2015, 9-16. Dujcev 1964

Dujcev I., "Dragvista — Dragovitia," Revue des Études Byzantines, 22, 1964, 215-221. Fasolo 2005

Fasolo M., La Via Egnatia I: Da Apollonia e Dyrrachium adHeracleia Lynkestidos. Rome, 2005. Ferluga 1964

Ferluga J., "Sur la date de la création du thème de Dyrrachium," dans: Actes du XIIe congrès international d^etudes byzantine. Ochride 10-16 septembre 1961, 2, Beograd, 1964, 83-92. Fine 2000

Fine J., The Early Мedieval Balkans. A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, Michigan, 2000.

Garzaniti 2015

Garzaniti М., "The Constantinopolitan Project of the Cyrilo-Methodian Mission in the Light of the Slavonic Vitae of Thessalonican Brothers," in: A-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 51-67.

Gautier 1964

Gautier P., "Clément Ohrid, évêque de Dragvista," Revue des Études Byzantines, 22, 1964, 199-214. -1986

Gautier P., introduction, texte, traduction et notes, Théophilacte dAchrida, Lettres, Thessalonique, 1986. Hannick 1993

Hannick Ch., "Les nouvelles chrétientés du monde byzantin: Russis, Bulgares et Serbes," dans: G. Dragon et al., ed., Évêques, moines et empereurs (610-1054) (= Histoire du christianisme des origines à nos jours, 4), Paris, 1993, 909-939. Iliev 1995

Iliev I., "The Long Life of Saint Clement of Ohrid. A Critical Edition," Byzantinobulgarica, 9, 1995, 62-120. Ivanov 2008

Ivanov S., "Religious Missions," in: J. Shepard, The Cambridge History of Byzantine Empire, c. 500-1492, Cambridge, 2008, 305-332. Kountoura 1998

Kountoura E., "The Presence of the Province of Epirus Nova in the So-called Notitia of the Iconoclasts", in: Mentioning of Albania during Dark Ages 500-1000 AD. International Symposium 5 — The Mediaeval Albanians, Athens, 1998, 169-176.

Madgearu 2006

Madgearu A., "Centrifugal Movements in the Balkans in the 11th Century," Études Byzantines et Post-Byzantines, 5, 2006, 213-221. Mango, Roger 1997

Mango C., Roger S., The Cronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History AD 284-813, Oxford, 1997. Mansi 1765, 1767

Mansi J. D., ed., Sacrorum conciliorum nova et amplissima collectio, 11, Florentia, 1765; 14, 17, Florentia, 1767. Nikolov 2011

Nikolov A., "The Perception of the Bulgarian Past in the Court of Preslav around 900 AD," in: V. Gjuzelev, K. Petkov, eds., State and Church: Studies in Medieval Bulgaria and Byzantium, Sofia, 2011, 157-171. Nikolova 2015

Nikolova S., "The Moravian Mission—a Successful and an Unsuccessful Result of the Activity of Sts. Cyril and Methodius", in: A.-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 69-85. ODB 3

Kazhdan A., ed., The Oxford Dictionary of Byzantium, 3, New York, Oxford 1991. Obolensky 1971

Obolensky D., The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500-1453, London, 1971. Oikonomidès 1972

Oikonomidès N., ed., Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris, 1972. Pirivatric 2014

Pirivatric S., "Oi âyioi aSeX^oi KûpiXXoç xai Me&ôSioç, o âyioç KX^|j.n? n avayévvnon tou BouXyapiKoû xpâxouç eni Ea|j.ou^X," in: ÏAyioç Kl^-qs A%giSoç. 2vvs%i0T^s tov épyov tov ÏAyiov Kvpillov Kai Ms&oô'iov, Bépoia, 2014, 87-102.

Runciman 1930

Runciman S., A History of the First Bulgarian Empire, London, 1930.

Regino 1890

Kurze Fr., rec., Reginonis abbatis Prumiensis Chronicon cum continuatione Treverensi, Hannoverae, 1890. Shepard 2002

Shepard J., "Spreading the World: Byzantine Missions," in: C. Mango, The Oxford History of Byzantium, New York, 2002, 230-247.

--2008

Shepard J., "Slav Christianities, 800-1100," in: T. Noble, J. Smith, The Cambridge History of Christianity, 3: Early Medieval Christianities, c. 600-c. 1100, Cambridge, 2008, 133-155. Simeonova 1998

Simeonova L., Diplomacy of the Letter and the Cross. Photios, Bulgaria and the Papacy, 860s-880s, Amsterdam, 1998. Skoviera 2013

Skoviera A., "Ucenici svâtych Cyrila a Metoda — pokracovatelia byzantso-slovanskej misie," v: Gréckokatoltcka cirkev na Slovensku vo svetle vyroct, 3, Presov, 2013, 31-54. Sophoulis 2015

Sophoulis P., "Incorporating the Other: Shaping the Identity of the Christian Community in Early Medieval Bulgaria," Cyrillomethodianium, 20, 2015, 63-74. Stephenson 2000

Stephenson P., Byzantium^s Balkan Frontier. A Political Study of Northern Balkans, 900-1204, Cambridge, 2000.

Stih 2015

Stih P., "Ko je cerkev zacela govoriti slovansko. K ozadnjem pokristjanjevanja v Karantaniji in Panoniji," Zgodovinski casopis, 69, 1-2, (151), 2015, 8-40. Theophanes 1883

de Boor C., rec., Theophanes Confessor, Chronographia, 1, Lipsiae, 1883.

Theophanes Continuatus 1838

Bekkerus I., rec., Theophanes Continuatus, Bonnae, 1838.

Vaillant 1954

Vaillant A., Discours contre les Ariens de Saint Athanase. Version slave et traduction en français, Sofia, 1954.

Vavrînek 2015

Vavrînek V., "Cyril and Methodius: A Lost Mission. Was there an Official Byzantine Project for the Slavonic Mission?" in: A.-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 25-36. Wassiliou-Seibt 2015

Wassiliou-Seibt A-K., "Reconstructing the Byzantine Frontier on the Balkans (Late 8th-10th Century)," Revue des Études Byzantines, 73, 2015, 229-239.

Aeahkaph 2010

Aeahkaph A., laxopx^ç yeœypa^iaç t®V BaXxaviœv I. H ETCIOKOTC^ A^piSou xai n ^nTpônoXn Mop(p)apxiSœv," EXX^vixa, 60/10, 2010, 151-191. --2014

Aeahkaph A., H ap^isniaxon-q A%pidmv xatâ tor ^saaimva. 0 pàloç t-qç rnç svrnnxov napâyovta afqv nohtix^ xai sKxl^aiaatix^ iatopia Trnv EXafiœv Trnv Balxaviœv xai Tov Bv£,àvTiov, 0eaaaXovixn, 2014.

University "SS Cyril and Methodius," Skopje, Macedonia

St. Clement of Ohrid, Khan/kniaz Boris-Mikhail and Kniaz/tsar Simeon: Historical Aspects

Abstract

Eastern and southwestern Macedonia, as well as southern Albania, became parts of Bulgaria in the first decade of the rule of Khan Boris. After his baptism (864/865) and the establishment of an archbishopric (870; 880), the renewal of the former Byzantine church organization on Bulgaria's territory began. In the eastern parts, the process unfolded slowly because of the strength of the ruling ethnic Bulgarian class, which was pagan; in the western parts, however, the organization of church eparchies went more easily because the local, predominantly Slavic, population had accepted Christianity centuries earlier. This was exactly the reason why Boris-Mikhail sent the disciples of Cyril and Methodius, who had just arrived (885/886) and were well versed in holding religious services in the Slavonic language, to the remote southwest of the country to carry out the so-called "Slavonic Project." These disciples (including Clement and his associates—Naum, Konstantin, and other unnamed companions) started training local people to serve as clergymen and formed a church structure in Kutmicevica in order to introduce religious services in the Slavonic language in those regions. When Kniaz Simeon came to power, he continued Boris's "Slavonic Project," which thus continued to be focused in the southwestern regions of Bulgaria. On being ordained the first Slavonic bishop, Clement organized his eparchy by ethnic (Slavonic) rather than territorial principles. It was Naum who continued his mission to educate people. Konstantin, for his part, was assigned bishop of Bregalnica when Bulgaria expanded close to Thessaloniki (904) in the early 10th century. Sources suggest that the fourth Slavonic bishop was Marko of Devol, one of Clement's students, and therefore the question of the existence of a third Slavonic bishop has inevitably been raised. As of recently, scholars have been arguing that this third bishop is to be located in Pelagonija. The existence of these four Slavonic bishops and the location of the territories in which they served undoubtedly suggests that Boris's "Slavonic Project" had chronological continuity and that it spread during Simeon's rule to the neighboring Slavonic regions, along the Bregalnica and the surrounding area, and perhaps to Pelagonija as well. Their activities in the aforementioned regions continued at least until the middle of the 10th century.

Keywords

St. Clement of Ohrid, St. Naum of Ohrid, Bishop Konstantin, khan/kniaz Boris-Mikhail, kniaz/tsar Simeon, first Slavonic Bishop, Slavonic Bishopric

References

Adzievski K., Pelagonija vo sredniot vek (od do-aganjeto na slovenite do paganjeto pod turska vlast), Skopje, 1994.

Aitzetmüller R., Hrsg., Das Hexaemeron des Exarchen Johannes, 4, Graz, 1966.

Aleksova B., Episkopijata na Bregalnica. Prv slo-venski crkoven i kulturno-prosveten centar vo Make-donija, Prilep, 1989.

Andreev Y., "loan Egzarkh i niakoi vüprosi vüv vrüz-ka s naslediavaneto na tsarskata vlast v srednovekovna

Bülgariia," in: Preslavska knizhovna shkola, 1, Sofia,

1995, 308-316.

Angelov D., "Po niakoi vüprosi okolo pokrüstva-neto na bülgarite," Istoricheski pregled, 21/6, 1965, 38-57.

Angelov D., Obrazuvane na bülgarskata narod-nost, Sofia, 1971.

Antoljak S., Srednovekovna Makedonija, 1, Skopje, 1985.

Atanasov G., "The Bulgarian Ruler's Seals from IX-X c. Found in Drastar (Silistra)," in: Ottuka zapo-chva Bülgariia. Materiali ot Vtorata natsionalna kon-ferentsiia po istoriia, arkheologiia i kulturen turizüm "Pütuvane küm Bülgariia", Shumen, 2011, 286-293.

Bakalov G., "Vizantiiskiiat kulturen model v ideino-politicheskata struktura na Pürvata Bülgar-ska dürzhava," Istorija, 4-5, 1994, 13-27.

Belcovski J., Ohridskata arhiepiskopija od osno-vanjeto do paganjeto na Makedonija pod turska vlast, Skopje, 1997.

Belcovski J., "Istrazuvacite za mestopolozbata na Klimentovata Dremvicko-velicka episkopija," in: Zbornik na trudovi od Megunarodniot naucen sobir "Sveti Naum Ohridski i slovenskata duhovna, kulturna ipismena tradicija", Ohrid, 2010, 387-398.

Belke K., "Roads and Travel in Macedonia and Thrace in the Middle and Late Byzantine period," in: R. Macrides, ed., Travel in the Byzantine World. Papers from the Thirty-fourth Spring Symposium of Byzantine Studies. Birmingham, April 2000, Farnham, Burlington, London, 2002, 73-90.

Bratoz R., "Die frühchristliche Kirche in Makedonien und ihr Verhältnis zu Rom," in: K. Dietz, D. Hennig, H. Kaletscht, Klassisches Altertum, Spätantike und frühes Christentum, Würzburg, 1993, 509-551.

Bhlig G., rec., Ioannis Caminiatae de expugnatione Thessalonicae, Berolini, Novi Eboraci, 1973.

Bosale N., "Univerzitetot na Kliment i Ohridskata knizevna skola," in: Kliment Ohridski — studii, Skopje, 1986, 156-159.

Boskoski M., Skopje i skopskata oblast od VI do krajot na XIV vek, Skopje, 2009.

Bozhilov I., Tsar Simeon Veliki (893-927): Zlat-niiat vek na Srednovekovna Bülgariia, Sofia, 1983.

Bozhilov I., "Preslavskata tsivilizatsiia," in: Preslav: Sbornik (studii), 4, Sofia, 1993, 33-47.

Bozhilov I., Gyuzelev V., Istoriia na Bülgariia v tri toma, 1, Sofia, 1999.

Cheshmedgiev D., "The Cult of Archangel Michael in Mediaeval Bulgaria," Palaeobulgarica, 20/1,

1996, 52-61.

Cheshmedgiev D., "Slavianskie azbuki mezhdu Vizantiei i Bolgariei," in: A.-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 377-386.

Crvenkovska E., "Za teritorijata na Ohridskata knizevna skola," in: Referati na makedonskite slavisti

za XIII megunaroden slavisticki kongres vo Ljubljana, 2003 godina, Skopje, 2003, 147-160.

Curta F., "Where there Any Slavs in Sevent-cen-tury Macedonia," Istorija, 47/1, 2012, 61-74.

Darrouzès J., texte critique, introduction et notes, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolita-nae, Paris, 1981.

Delikari A., "Zëtëma istorkës geografias ton Valkanion I. Ë Episkopë Achridou kai ë mëtropolë Mor(r)archidon," Ellènika, 60/10, 2010, 151-191.

Delikari A., Ë archiepiskope Achridon kata ton mesaiona. O rolos te os enotikou paragonta sten poli-tike kai ekklesiastike istoria ton Slavon ton Valkanion kai tou Byzantiou, Thessaloniki, 2014.

Detschev D., Responsa Nicolai I papae ad consulta Bulgarorum, Serdicae, 1940.

Delikari A., "The Literary Work of the Cyrillo-Methodian Mission in Great Moravia and its Transmission around Ohrid during the 9th and 10th Centuries," Cyrillomethodianium, 20, 2015, 9-16.

Dimevski S., Crkovna istorija na makedonskiot narod, Skopje, 1965.

Dujcev I., Iz" starata bülgarska knizhnina, 1, 2nd. ed., Sofia, 1943.

Dujcev I., "Dragvista — Dragovitia," Revue des Études Byzantines, 22, 1964, 215-221.

Filiposki T., "Prasanjeto za proodnosta na za-padniot del od patot Via Egnatia (Drac-Solun) vo vtorata polovina na IX vek," in: Pütuvaniiata v srednovekovna Bülgariia. Materiali ot Pürvata natsionalna konferentsiia "Pütuvane küm Bülgariia. Pütuvaniiata v srednovekovna Bülgariia i süvremeniiat turizüm", Veliko Tarnovo, 2010, 110-119.

Filiposki T., "The Ohrid Bishopric in the IXth Century," Godisen zbornik na Filozofskiot fakultet — Skopje, 64, 2011, 257-275.

Fine J., The Early Medieval Balkans. A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century, Michigan, 2000.

Fasolo M., La Via Egnatia I: Da Apollonia e Dyr-rachium ad Heracleia Lynkestidos. Rome, 2005.

Ferluga J., "Sur la date de la création du thème de Dyrrachium," dans: Actes du XIIe congrès international d'etudes byzantine. Ochride 10-16 septembre 1961, 2, Beograd, 1964, 83-92.

Garzaniti M., "The Constantinopolitan Project of the Cyrilo-Methodian Mission in the Light of the Slavonic Vitae of Thessalonican Brothers," in: A-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 51-67.

Gautier P., "Clément d^Ohrid, évêque de Dragvista," Revue des Études Byzantines, 22, 1964, 199-214.

Gautier P., introduction, texte, traduction et notes, Théophilacte d'Achrida, Lettres, Thessalonique, 1986.

Grasheva L., "Konstantin Preslavski," in: P. Di-nekov, ed., Kirilo-Metodievska entsiklopediia, 2, Sofia, 1995, 426-440.

Gyuzelev V., "Stolitsi, rezidentsii i dvortsova kul-tura v srednovekovna Bülgariia (od nomadskiia stan do küm tsarskiia dvor)," Izvestiia na Natsionalniia istoricheski muzei, 10, Gabrovo, 1994, 39-66.

Gyuzelev V., Süchineniia v pet toma, Sofia, 2014.

Gyuzelev V., "Bülgarskiiat tsürkoven vüpros i papa loan VIII (872-882)," in: Bülgariia v evropei-skata kultura, nauka, obrazovanie, religiia, 1, Shu-men, 2015, 26-31.

Gurginoski N., "Pridonesot na Sveti Naum vo formiranjeto na slovenskoto bogosluzenie vo Oh-rid," in: Zbornik na trudovi od Mezunarodniot naucen simpozium "1100 godini od upokojuvanjeto na Sveti Naum Ohridski", Ohrid, 2011, 119-129.

Hannick Ch., "Les nouvelles chrétientés du monde byzantin: Russis, Bulgares et Serbes," dans: G. Dragon et al., ed., Évêques, moines et empereurs (610-1054), Paris, 1993, 909-939.

Ilchev P., "Glagolitsa," in: P. Dinekov, ed., Kirilo-Metodievska entsiklopediia, 1, Sofia, 1985, 491-509.

Iliev I., "The Long Life of Saint Clement of Ohrid. A Critical Edition," Byzantinobulgarica, 9, 1995, 62-120.

Iliev I., "Pürvite godini na Bülgarskata tsrkva," in: Bülgariia v evropeiskata kultura, nauka, obrazovanie, religiia. Materiali ot Chetvürtata natsionalna konfe-rentsiia po istoriia, arkheologiia i kulturen turizüm "Pütuvane küm Bülgariia", 1, Shumen, 2015, 23-25.

Iliev I., "The Literary school of Devol from the End of the 9th to the 12th Century (from St. Kliment fo Bishop Michael)," in: V. Gyuzelev, G. Nikolov, eds., South-Eastern Europe in the Second Half of 10th-the Beginning of the 11th Centuries: History and Culture, Sofia, 2015, 552-567.

Ilievski P. Hr., "Novi soznanija za oblasta nare-cena 'Kutmicevica,' kade sto sv. Naum ja prodolzil ucitelskata dejnost na sv. Klimenta," in: Zbornik na trudovi od Megunarodniot naucen simpozium "1100 godini od upokojuvanjeto na Sveti Naum Ohridski", Ohrid, 2011, 29-39.

Ivanov S., "Religious Missions," in: J. Shepard, The Cambridge History of Byzantine Empire, c. 5001492, Cambridge, 2008, 305-332.

Ivanov Y., Bülgarski starini iz Makedoniia, Sofia, 1931.

Kamberski K., Ilievski P. Hr., Ribarova Z., "Gla-golica," in: Makedonska Enciklopedija, 1, Skopje, 2009, 362-363.

Kiselkov V. S., Slavianskite prosvetiteli Kiril i Me-todii, Sofia, 1946.

Kochev N., transl., ed., Shestodnev, loan Egzarkh, Sofia, 1981.

Komatina P., "The Establishment of the Metropolis of Patras and of Athens and the Slavs in the Peloponnesus," Zbornik radova Vizantoloskog instituta, 46, 2009, 27-52.

Komatina P., "Bishop Agathon of Morava at the Photian Synod of 879/880," u: Srpska teologija danas 2009, Beograd, 2010, 359-368.

Komatina P., "The Term 'Bulgaria' in the 11th and 12th Centuries and the Territory of the Archbishopric of Ochrid," Byzantine World in the Balkans, 1, Belgrade, 2012, 41-56.

Komatina P., "Date of the Composition of the Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopoli-tanae Nos. 4, 5 and 6," Zbornik radova Vizantoloskog instituta, 50/1, 2013, 195-214.

Komatina P., Church Policy of Byzantium from the End of Iconoclasm to the Death of Emperor Basil

I, Belgrade, 2014.

Kountoura E., "The Presence of the Province of Epirus Nova in the So-called Notitia of the Iconoclasts", in: Mentioning of Albania during Dark Ages 500-1000 AD. International Symposium 5 — The Mediaeval Albanians, Athens, 1998, 169-176.

Madgearu A., "Centrifugal Movements in the Balkans in the 11th Century," Études Byzantines et Post-Byzantines, 5, 2006, 213-221.

Mango C., Roger S., The Cronicle of Theophanes Confessor. Byzantine and Near Eastern History AD 284-813, Oxford, 1997.

Milev A., ed., Grutskite zhitiia na Kliment Okh-ridski, Sofia, 1966.

Muçaj S., Xhyheri S., Ristani I., Pentkov-skiy A. M., "Medieval Churches in Shushica Valley (South Albania) and the Slavonic Bishopric of St. Clement of Ohrid," Slovene, 3/1, 2014, 5-42.

Mutafchiev P., Istoriia na bulgarskiia narod (681-1323), Sofia, 1986.

Nikolov A., Politicheska misul v rannosredno-vekovna Bulgariia (sredata na IX - kraia na X vek), Sofia, 2006.

Nikolov A., "The Perception of the Bulgarian Past in the Court of Preslav around 900 AD," in: V. Gjuzelev, K. Petkov, eds., State and Church: Studies in Medieval Bulgaria and Byzantium, Sofia, 2011, 157-171.

Nikolov A., "The The Preslav Council of 893 in Modern Historiography," Orientalia Christiana Cra-coviensie, 5, 2013, 11-25.

Nikolov A., "Facts and Speculations about the Council of 893," in: Bulgariia v svetovnoto kul-turno nasledstvo. Materiali ot Tretata natsionalna konferentsiia po istoriia, arkheologiia i kulturen turi-zum Putuvane kum Bulgariia, Shumen, 2014, 229-237.

Nikolov A., "'Velikiiat mezhdu tsarete.' Izgrazh-dane i utvurzhdavane na bulgarskata tsarska institu-tsiia prez upravlenieto na Simeon I," in: V. Gyuzelev,

II. G. Iliev, K. Nenov, eds., Bulgariiat Zlaten vek. Sbornik v chest na Simeon Veliki (893-927), Plovdiv, 2015, 149-188.

Nikolov G., "Za datata na pokrustvaneto na kan Boris I Mikhail," in: Bulgariia v evropeiskata kultura, nauka, obrazovanie, religiia. Materiali ot Chetvrata natsionalna konferentsiia po istoriia, arkheologiia i kulturen turizum "Putuvane kum Bulgariia", 1, Shu-men, 2015, 11-22.

Nikolova B., Ustroistvo i upravlenie na Bülgarskata pravoslavna tsürkva (IX-XIV vek), Sofia, 1997.

Nikolova S., "The Moravian Mission—a Successful and an Unsuccessful Result of the Activity of Sts. Cyril and Methodius", in: A.-E. Tachiaos, ed., Cyril and Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 69-85.

Obolensky D., The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500-1453, London, 1971.

Oikonomidès N., ed., Les listes de préséance byzantines des IXe etXe siècles, Paris, 1972.

Ostrogorski G., "Postanak tema Helada i Pelo-ponez," Zbornik radova Vizantoloskog instituta, 1, 1952, 64-77.

Ostrogorski G., Istorija na Vizantija, Skopje, 1992.

Panov B., Srednovekovna Makedonija. Od make-donskata srednovekovna istorija, 3, Skopje, 1985.

Pentkovskiy A. M., "Liturgicheskaia terminolo-giia v vizantiisko-slavianskoi kontraktnoi zone," in: Slaviane i ikh sosedi. XX konferentsiiapamiati V. D. Ko-roliuka: Stanovlenie slavianskogo mira i Vizantiia v epo-khu rannego srednevekov'ia, Moscow, 2001, 87-90.

Pentkovskiy A. M., "Slavianskoe bogosluzhenie i slavianskaia gimnografiia vizantiiskogo obriada v X veke," in: H. Rothe, D. Christians, Hrsg., Liturgische Hymnen nach byzantiniscem Ritus bei den Slaven in ältester Zeit, Padeborn, 2007, 16-26.

Pentkovskiy A. M., "'Okhrid na Rusi': drevne-russkie bogosluzhebnye knigi kak istochnik dlia re-konstruktsii liturgicheskoi traditsii okhridsko-pre-spanskogo regiona v X-XI stoletiiakh," in: Zbornik na trudovi od Megunarodniot naucen sobir "Kirilo-metodievskata tradicija i makedonsko-ruskite duhovni i kulturni vrski", Skopje, 2014, 43-65.

Pentkovskiy A. M., "Slavonic Liturgy in the Archdiocese of Archbishop Methodius," in: Sveti Cirilo i Metodije i slovenskopisano naslede (863-2013), Beograd, 2014, 25-102.

Pentkovskiy A. M., "On the History of the Slavonic Worship of the Byzantine Rite in the Initial Period (Late 9th - Early 10th c.): Addenda et corrigenda," Bogoslovskie trudy, 46, 2015, 117-146.

Petrovski B., "Marko," in: Makedonska Enciklo-pedija, 2, Skopje, 2009, 918.

Pirivatric S., "Oi agioi adelfoi Kyrillos kai Me-thodios, o agios Klëmës kai ë anagennësë tou Voul-garikou kratous epi Samouël," in: Agios Klèmès Achridos. Synechistès tou ergou tou Agion Kyrillou kai Methodiou, Veria, 2014, 87-102.

Polyvyannyi D., "Srednovekovna Bülgariia prez IX-X vek: istok i zapad," in: V. Gyuzelev, G. Niko-lov, eds., Dokladi ot Mezhdunarodnata nauchna kon-ferentsiia "Khiliada godini ot bitkata pri Belasitsa i ot smürtta na tsar Samuil (1014-2014)", Sofia, 2015, 52-59.

Runciman S., A History of the First Bulgarian Empire, London, 1930.

Sandzakoski S., "Manastirot sveti Arhangel Mi-hail (900/905) na prepodoben Naum Ohridski Cudotvorec (f 910) — prvo monasko opstezitie vo slovenskiot del od vizantiskiot Komonvelt," in: Zbor-nik na trudovi od Megunarodniot naucen simpozium "1100 godini od upokojuvanjeto na Sveti Naum Ohridski", Ohrid, 2011, 71-81.

Selishchev A. M., Slavianskoe naselenie v Albanii, Sofia, 1931.

Shepard J., "Spreading the World: Byzantine Missions," in: C. Mango, The Oxford History of Byzantium, New York, 2002, 230-247.

Shepard J., Nespokoini süsedi. Bülgaro-vizantiiska konfrontatsiia, obmen i süzhitelstvo prez srednite vekove, L. Genova, transl. from English, Sofia, 2007.

Shepard J., "Slav Christianities, 800-1100," in: T. Noble, J. Smith, The Cambridge History of Christianity, 3: Early Medieval Christianities, c. 600-c. 1100, Cambridge, 2008, 133-155.

Simeonova L., Diplomacy of the Letter and the Cross. Photios, Bulgaria and the Papacy, 860s-880s, Amsterdam, 1998.

Snegarov I., "V koia godina se pokrüstil bülgar-skiiat kniaz Boris," Istoricheski pregled, 22/5, 1966, 92-99.

Snegarov I., Istoriia na Okhridskata arkhiepisko-piia, 1, 2nd ed., Sofia, 1995.

Stanchev K., Popov G, Kliment Okhridski — zhi-vot i tvorchestvo, Sofia, 1988.

Stankovska Lj., "Kon prasanjeto za tainstvenata Klimentova eparhija," Glasnik na Institutot za nacio-nalna istorija, 49, 1-2, 2005, 9-27.

Stojcevska-Antic V., "Kliment Ohridski," in: Kliment Ohridski — studii, Skopje, 1986, 106-138.

Stojkov S., "The Bulgarian Ethnicity and Multiethnic Bulgaria: Constant and Evolution of the Conceptions in the Byzantine Sources in X Century," Glasnik na Institutot za nacionalna istorija, 59, 1-2, 2015, 63-85.

Skoviera A., "Ucenici svätych Cyrila a Metoda — pokracovatelia byzantso-slovanskej misie," v: Gréc-kokatolicka cirkev na Slovensku vo svetle vyroci, 3, Presov, 2013, 31-54.

Skrivanic G., Putevi u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd, 1974.

Sophoulis P., "Incorporating the Other: Shaping the Identity of the Christian Community in Early Medieval Bulgaria," Cyrillomethodianium, 20, 2015, 63-74.

Stephenson P., Byzantium's Balkan Frontier. A Political Study of Northern Balkans, 900-1204, Cambridge, 2000.

Stih P., "Ko je cerkev zacela govoriti slovansko. K ozadnjem pokristjanjevanja v Karantaniji in Pano-niji," Zgodovinski casopis, 69, 1-2, (151), 2015, 8-40.

Tapkova-Zaimova V., Miltenova A., Historical and Apocaliptical Literature in Byzantium and in Medieval Bulgaria, Sofia, 1996.

Tomoski T., "Prilog kon topografijata na Kli-mentovata eparhija," in: Kliment Ohridski — studii, Skopje, 1986, 204-209.

Tomovic G., "Glagoljica," u: S. Cirkovic, R. Mi-haljcic, prir., Leksikon srpskogsrednjegveka, Beograd, 1999, 112-114.

Ugrinova-Skalovska R., "Za srednovekovnite knizevni skoli vo Makedonija," in: Kliment Ohridski — studii, Skopje, 1986, 51-55.

Vaillant A., Discours contre les Ariens de Saint Athanase. Version slave et traduction en français, Sofia, 1954.

Vasilevski T., "Misionerskata dejnost na Konstantin i Metodij po Bregalnica vo 864 godina i datumot na sozdavanjeto na slovenskoto pismo," Glasnik na Institutotza nacionalna istorija, 32/2, 1988, 49-69.

Vavr'nek V., "Cyril and Methodius: A Lost Mission. Was there an Official Byzantine Project for the Slavonic Mission?" in: A.-E. Tachiaos, ed., Cyril and

Methodius: Byzantium and the World of the Slavs. International Scientific Conference, Thessaloniki, 2015, 25-36.

Velev I., Istorija na makedonskata knizevnost, 1, Skopje, 2014.

Wassiliou-Seibt A-K., "Reconstructing the Byzantine Frontier on the Balkans (Late 8th-10th Century)," Revue des Études Byzantines, 73, 2015, 229-239.

Yordanov I., Korpus na pechatite na srednovekovna Bülgariia, Sofia, 2001.

Zadornov A., "Territorial Dioceses and Ethnic Episcopies in the Structure of the Church Organization of the First Bulgarian Kingdom (Canonical Aspect)," Slovene, 5/2, 2016, 121-135.

Zlatarski V., Istoriia na Bülgarskata dürzhava prez srednite vekove, 1-2, Sofia, 1918-1927.

Zivkovic T., Juzni Slovenipod vizantijskom vlascu (600-1025), Beograd, 2002.

Д-р Бобан Петровски, Ph.D.

универзитет "Св. Кирил и Методи]", Филозофски факултет, Институтот за историка, редовен професор бул. "Гоце Делчев" бр. 9 1000 Скоп]е

Република Македонка / Republic of Macedonia boban@fzf.ukim.edu.mk

Received September 29, 2016