Првобитниот словенски комплекс на богослужбени книги по византиски обред (“корпусот на Климент”) и формирањето на македонската редакција на црковнословенскиот Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Првобитниот словенски комплекс на богослужбени книги по византиски обред ("корпусот на Климент") и формирагаето на македонската редакци]'а на црковнословенскиот

Емили]а Црвенковска

Универзитет "Св. Кирил и Методи]", Скоп]е, Македони]а

Первоначальный славянский корпус богослужебных книг византийского обряда ("Климентовский корпус") и формирование македонской редакции

церковнославянского языка

Эмилия Црвенковска

Университет им. Св. Кирилла и Мефодия, Скопье, Македония

Апстракт

Во трудот се претставени основните ]азични карактеристики на ракописите од македонската редакци]а на црковнословенскиот. Уазичните особености на овие текстови можат да помогнат за нивна попрецизна локализаци]а, широ-киот по]ас на ]ужните и западните македонски говори, област на ко]а се од-вивала де]носта на Охридската книжевна школа. Лексиката на ракописите, а особено грцизмите застапени во нив, укажуваат дека местото на нивниот на-станок е контактна словенско-грчка зона. Одделно место во трудот се посветува

This is an open access article distributed under the Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International

ЕшШ)а Crvenkovska

I 199

на споредбата на ретката лексика и на продуктивните зборообразувачки модели присутни во дел од руските црковнословенски текстови, при што уште еднаш се потврдува нивниот охридски произлез. Извршената споредбена лексичка и зборообразувачка анализа на ракописите може да придонесе за утврдувааето на корпусот на книги по византиски обред што биле создадени во периодот на де]носта на учениците на Кирил и Методи], односно во епо-хата на Климент Охридски. Секако дека во то] корпус влегувала основната богослужбена книга, евангелието, а претходните сознани]а во науката ука-жуваат дека и словенскиот превод на минерт упатува на ово] книжевен цен-тар. По извршената анализа во ово] труд се покажа дека со заедничка ретка лексика и зборообразувачки модели, во многу случаи потврдени и во химно-графското творештво на Климент Охридски, се одликуваат: апостолот, тол-ковниот псалтир, триодот, требникот, париме]никот, што потврдува дека и овие книги влегувале во корпусот на Климент.

Клучни зборови

македонска редакци]а на црковнословенскиот, Климент Охридски, Охрид-ска книжевна школа, ]азични особености, химнографи]а

Резюме

В статье представлены основные лингвистические характеристики церковнославянских рукописей македонской редакции и рассмотрены их особенности на орфографическом, фонетическом, морфологическом, словообразовательном и лексическом уровнях. Лингвистические особенности этих рукописей дают основания для уточнения их локализации и для соотнесения с территорией распространения южных и западных македонских диалектов, с которой была связана деятельность Охридской книжной школы. Лексика этих рукописей и особенно содержащиеся в них грецизмы указывают на их происхождение из славянско-греческой контактной зоны. Особое внимание в статье уделено анализу редкой лексики и продуктивных словообразовательных моделей, имеющихся в некоторых древнерусских церковнославянских текстах, которые еще раз свидетельствует об их охридском происхождении. Проведенный сравнительный лексический и словообразовательный анализ дает основания для определения корпуса богослужебных книг византийского обряда, созданного учениками Кирилла и Мефодия под руководством Климента Ох-ридского. Не вызывает сомнений, что в этот корпус входила и основная богослужебная книга — Евангелие, а предшествующие научные исследования свидетельствуют, что славянский перевод Минеи также связан с деятельностью этого книжного центра. Результаты проведенного исследования показывают, что лексика и словообразовательные модели, отличающие гимнографические тексты Климента Охридского, также характерны для Апостола, толковой Псалтири, Триоди, Евхология, Паримейника, что, в свою очередь, приводит к выводу о принадлежности этих богослужебных книг к "корпусу Климента".

Ключевые слова

македонская редакция церковнославянского языка, Климент Охридский, лингвистические особенности, гимнография

I. Особености на ракописите

1. Вовед. На^тарите сочувани словенски ракописи потекнуваат од Моравиа, Македонща и од Бугарща. Глаголските старословенски ракописи преку нивните локални особености покажуваат врска со македонската територща, односно тие се настанати во рамките на Охридската книжев-на школа1 во ко}а се одвивала де^оста на Климет Охридски, на^стак-натиот продолжувач на кирилометодиевската де^ост. Денес може да се определи македонска основа на повекето канонски глаголски ракописи: Зографското, Асемановото, Мариинското евангелие, потоа Сина]скиот псалтир, Сина]скиот требник и др., фрагментарно сочуваните глаголски текстови, како и неколку ракописи од подоцна откриената сина^ка збирка [Таимашо^ 1988]. Македонскиот карактер на овие текстови про-излегува од низа карактеристични }азични особености, како на пр., замена ъ > о, ь > е. Сите овие текстови потекнуваат од западниот дел на древниот зужнословенски ареал и истовремено одразуваат моравско или панонско влщание во }азикот изразено преку чуваше на низа архаични црти мегу кои формите на асигматскиот аорист или низа лексички арха-изми и сл.

Со денешното рамниште на достигааата во палеославистиката се от-вораат нови сознанща за состо}бите во Климентовата епоха. Од послед-ниот голем зубиле^ прославата на 1050 годишнината на Климентовото упо^уваае, до сегашнава дата што заокружува плус педесет години, во различни славистички центри се дошло до обработка на матерщали кои можат да фрлат нова светлина на состо}бите во тоа време. Откриени се нови оригинални химнографски дела на Климент, издаден е речник на неговите слова [Христова 1994], речник на неговата химнографща

1 ". . . в памятниках Охридской школы была сохранена орфографическая и грамматическая традиция в том виде, в котором она установилась в кирилло-мефодиевских оригиналах. Большинство глаголических рукописей XI в. принадлежит именно Охридской школе" [Ремнёба 2011: 36]. ". . . из всех богослужбеных книг и их фрагментов, входящих в состав т. н. «канонического корпуса старославянских памятников», к «корпусу Мефодия» восходят только «Киевские листики», а все остальные богослужебные книги [. . .] связаны с богослужением византийского обряда и восходят к «корпусу Климента». Поскольку этот корпус был создан в конце IX - начале X вв. на територии южной Албании, юго-западной Македонии и северо-западной Греции, то есть в югозападной части южнославянской языковой области, то характерные особенности местного славянского говора определили не только лингвистический [. . .] облик текстов, входивших в состав 'корпуса Климента', но и облик «канонического корпуса старославянских памятников» в целом (за исключением «Киевских листков»)" [Шнтковский 2014б: 89]. ". . . скоро сите зачувани стари глаголички ракописи, настанати во периодот од X до красот на XII в., се од македонско потекло. Само два фрагменти од ракописи — Киевските листови (7л.) и Прашките листови (2л.) се поврзуваат со книжевна де^ност на чешко-моравска територща" [Поп-Атанасов 2015: 7].

[Поп-Atahacoba, КостовскА 2GG5: 71-361], носебно внимание е но-светено на издавааето на химнографските текстови во различни сла-вистички центри, а голем нридонес во расветлувааето на некои факти даваат големите лексикографски нроекти во славистичките центри во коишто се обработyва }азикот на црковнословенските ракониси од раз-лични редакции.2

До не номалку значащи факти се доага и со новите нроучувааа на историските околности, археолошките артефакти, идентификацщата на живонисите но црковните храмови, литyргиката, текстологщата и сл.

Предмет на интерес за нас прeтставyва }азичниот израз во тексто-вите настанати во рамките на Охридската книжевна школа нреку ко}а се дефинираат основните црти на раконисите од македонска редакцща, со оглед на не}зиниот yглeд и влщание на ношироката словенска тери-торща. Акцентот овдека ке биде ставен само врз некои нокарактерис-тични но}ави.

Веке во текот на XIX век некои слависти дале нонрецизна терито-рщална локализацща на говорите што биле составна компонента на старословенскиот канон. Во славистичката литeратyра ностанно се из-делила македонската редакцща на црковнословенскиот, како директ-но нродолжуваае на старословенската традицща ко}ашто се нрено-знава нрeкy грyна особености на различни рамништа. За македонските карактеристики на одделни црковнословенски текстови ночнало да се зборyва во веке класичните студии за некои текстови: Добромирово евангелие [JagiC 1898], Болоюски псалтир [Щепкин 19G6], Охридски апостол [Кульбакин 19G7]. Во тие студии на сноредбена основа се yтврдyваат карактеристиките на овие ракониси. Подоцна и во македонската наука за зазикот во низа трудови се третираат карактеристиките на црковнословенските текстови од македонска редакцща [Конес-ки 1957; 1965; Угринова-Скаловска 1976; 198G; Десподова 1981а; 1981б; Рибарова 2GGG; 2GG5, 2GG9; Макарщоска 2GG8; Црвенковска 2G15].

Ка] раконисите од оваа редакцща се изделуваат две основни тенденции. Од една страна, сочуван е архаичниот карактер близок до мо-равската фаза на }азикот. Некои архаични форми во кои се пренознава стремежот на нисарите да останат верни на кирилометодиевскиот }а-зик, како унотребата на асигматскиот аорист, нартицините од тинот моль, низа лексички архаизми и сл. Втората линща ко}а се одразила во

2 Лексикографска обработка на текстовите од македонската редакцща на црковнословенскиот се врши во рамките на проектот за изработка на РЩМР во Институтот за македонски ]азик "Крсте Мисирков" во Скоще. Од ово] речник досега се издадени неколку букви (в. [РЩМР 2GG6]), а застапен е корпус од 29 жанровски разновидни ракописи од XII до XVI век, коишто припагаат на различни школи на македонската нисменост.

овие текстови е внесуваае на одделни локални дщалектни црти, што е на^зразено во фонетиката, а се покажало и на правописен план, додека во морфологщата чувааето на архаизмите, на пр., е карактеристично за целата македонска }азична територща [Угринова-Скаловска 1976: 18].

Како ракопис raj означува долната граница на оваа редакцща се зема Добромировото евангелие од XII век настанато во зужна Македони-}а. }азичните особености на македонската редакцща на црковнословенскиот }азик се на^илно изразени од XII до XIV век кога се настанати по-следните зусовски ракописи на македонска почва. На^тарите ракописи што се дефинираат како ракописи од македонска редакцща припагаат кон Охридската книжевна школа и овдека се задржуваме на нив.

Охридската книжевна школа била особено силен културен и црко-вен центар уште од IX век. Обично во литературата3 повеке значеае му се придава на }угозападниот и на централниот дел на Македонща, односно на епископската област на Климент Охридски наречена Кутмичевица.4 Некои назови истражувааа, поткрепени со археолошки наоди (црква од IX-X век) го локализираат центарот на епископщата на св. Климент во долината на р. Шушица во местото Велица чщ современ топоном е Велча (Velç ë) во }ужна Албанща [Мучай et al. 2014].

На пошироката територща на зужните, }угозападните и централ-ните македонски говори се настанати повеке ракописи со правописни, морфолошки и лексички карактеристики кои одликуваат Охридската книжевна школа. Од тука потекнуваат низа значащи ракописи како Добромировото евангелие, Охридскиот апостол и Битолскиот триод од XII век, Григоровичевиот паримв)ник XII—XIII век, а од XIII век се Болою-скиот и Дечанскиот псалтир, Шафариковиот, Загрепскиот и Орбел-скиот триод и др. Оформувааето на основните норми на македонска територща има континуитет со постарите разводи фази на писменоста, пред сё со де^оста на Климентовата Охридска школа.

Во рамките на оваа школа може да се проследи еден континуитет на традицщата изразен токму преку употребата на глаголското писмо. Во наколем дел старословенските глаголски ракописи се од ово} центар. Во околината на Охрид, во манастирот Св. Наум се откриени натписи

3 Преглед на литературата во ко^ашто е разгледувана оваа проблематика е даден во: [Мучай et al. 2014].

4 Според Станковска [2008: 311] Кутмичиница. Авторката смета дека оваа област ". . .]а зафакала територщата на ]угозападна Македонща и ]ужна Албанща, односно територщата што се наогала околу Охридското Езеро, по течението

на реката Девол, односно Семени, и не^зините притоки Томорица, Осум и Главиница, како и мегу реките Девол и Шкумба, а во неа се наогале градовите Девол, Охрид и Главиница". Истата авторка смета дека Величката епархща ]а покривала областа што се наогала околу двете преспански езера, а денес позната како Преспанска област или Преспа [ibid.].

— графити во кои има и глаголски букви [Мареш 2008; Михеев 2013]. Трагите од обла глаголица се видливи во кирилските ракописи до почетокот на XIII век што покажува дека глаголската традицща долго се чувала [Угринова-Скаловска 1970].

Следеаето на глаголската традицща во ракописите од овие под-рач}а влщаело и врз оформувааето на старите кирилски правописни системи во македонската писменост [Рибарова 2000: 26]. Како една потврда за ваквата сос^ба може да се земе употребата на t за t и за и. Посто}ат знаци дека паралелно со глаголицата веке од X век на македонска територща постапно навлегувала и кирилицата (Самуиловата плоча, натписите-графити во манастирот св. Наум во кои се меша гла-голско со кирилско писмо, потоа Новгородските или Купрщановски ли-стови и сл.).

2. Правописни особености, Правописот е слика на фонолошките проме-ни, па така во правописните норми се одразени некои од овие промени како што се депалатализациските процеси и значително редуцираае на употребата на прертираните букви. Ограничената употреба на ртира-ните самогласки а, ж, е, а е типична по}ава во ракописите од македонска редакцща во ко}а отсуството на бележеае на ртацщата е дел од право-писната норма.

Како резултат на депалатализацщата на консонантите почнува фо-нетското изедначуваае на еровите што се одразило и на правописен план. Поради овие процеси во македонските црковнословенски текстови се изделуваат такви во коишто се употребуваат двата ера, честопати без етимолошко разликуваае, едноерови ракописи или, пак, ракописи со почеста употреба на едниот ер. Двата ера ги употребуваат Стм, Заг, Хлуд и др. Само големиот ер се употребува во Охр, Бон, Григ, Слеп, само малиот во Дбм, Стр, Бит, Шаф, Орб.

Употребата на четирщусовиот систем е исклучок, присутен е во Пог, а карактеристичен е тро}усовиот систем: ж, а. На}често е застапен си-стемот со два назали ж и а и тоа во Стм, Рдм, Бит, Заг, Шаф, Орб и сл.

t се употребува зад парни меки согласки, додека во иницщална по-зицща и зад вокали се срекаваат и t и га.

л епентетско како одраз на конзервативноста доста често се чува и претставува една од особеностите на Климентовата правописна школа, но може да се забележи дека во ракописите е одразена состо}ба на раско-лебана норма при што паралелно се }авуваат примери со и без присуство на ово] глас. Делумното губеае на оваа согласка е видливо и во канон-ските ракописи како Асем, Син, па и во Дбм и во други ракописи, во на^ голем бро] случаи оваа ждава е одразена во именката земли.

3. Фонолошки особености. Говорниот }азик нашол одраз и во пишаните текстови, односно како што зборувале писарите, така се менувал и на-чинот на нивното пишуваае.

3.1. Вокален систем. Ерови. Промените во пишувааето на еровите и нивна вокализацща се по}авиле рано, уште во канонските ракописи од крарт на X и почетокот на XI век (сп. Зогр и др.) и претставуваат една од на^арактеристичните особености на }азикот на македонската средно-вековна писменост.

Премин на ъ > о може да се следи во различни позиции во зборот, како во коренски морфеми, во Дбм: вонь 7b, 9a, 43b, 104a, 168b, созда 14b, 53b, сонъмище 42b, сотьника 25а, токьмо 4а, 43б, 47а, во Бон: вонъ 68.1, золъ 111.4, сонъмище 4.3, во Заг: вонь 10об, золь 15, 20об, сон 30об, 68об, во Шаф: дождь 31об, 36об, во Орб: сонь 30с, 66с, 182b, золь 66b, кождо 104а, во Григ: золъ 38об, 40, 83об, сонъмищъ 50, созда 53, 75об; во предлог, во Дбм: ко мнЪ 32b, 53а, 143b, со мьноа 72b, во Заг: со слъзами 6, 31, 179, во Шаф: во 20, 28об, 96об; че-сто raj заменката тъи, во Дбм: тои тать есть 154а, во Орб: тои 40а, 48а, 71b, 236b, во Григ: во тои годъ 92. Ваквата замена се следи и во суфикси: -ъв- > -ов- во Дбм: смоковница 7b, 82а, 108b, -ъкъ > -окъ во Дбм: крЪпокь 89b, начдтокь 148б, во Заг: напослЪдокь 16, 52об, нач^токь 28, во Орб: послЪдокь 175c, пЪсокь 182c, сладокь 77c, во Григ: мстанокь 2об, 23, 60об, пЪсокь 54об, 93; во пре-фикси, во Дбм: возьмеши 155b, возьрЪвьши 113а, во Бон: созда 145.1, во Орб: вопиид^ 182а и др. прилозите се }авуваат дублетни форми: къгда/когда, тъгда/тогда.5

Премин на ь > е се забележува во коренски морфеми, во Дбм: крение 151а, 151b, темно 75а, во Бон: день 73.1, во Заг: мцеть 172об, темна 27об, честни 73об, во Орб: денница 19c, денница 119d, темень 179d, редовно во тьмьн-, дьн-.6 Вообичаена ждава е вокализацщата на ь > е во коренот -шьд- и сите форми изведени од него, така е во Дбм: шедь 19а, 46b, редовно во Бон: шедъ 30.2, пришествию 16.2, 60. 2, во Заг: пришествие 76об, прЪшедше 40об, 179об и др.; во заменката вьсь.

Замената на ь > е е присутна и во суфикси: -ьд- > -ед-, во Орб: праведень 119c, 115b, неправеднаго 54d, -ьць > -ець во Дбм: вЪнець 23а, конець 74b, 93b, во Заг: живодавець 83об, 194, -ьнъ > -енъ, во Бон: кезоуменъ 16.3, 16.4, зловоленъ 80.4, красен 135.3, немоштенъ 6.1, непороченъ 154,2, во Заг: кезгласень 34об, дивень 65об, росодавень 196об, свЪтоносень 59об, во Орб: всесилень 119b, 121d, вЪрень 109d, грЪшень 100а, во Бон, -ьств- > -еств-, во Орб: к<о>жествьно 107а, веществьн^А 110а, -ьчьств-, -ьчьск-, во Орб: вЪнечс<т>во 42d, чрьнечьскаа 144d;

5 Во Дбм секогаш когьдд или кодьгд, исто така тогьдд и иногда [Угринова-Скаловска, Десподова 1992: 65]; во Орб редовно со вокализацща во овие форми.

6 день во Дбм секогаш така (ном. или акуз.), дение во Дбм секогаш така во ном. мн. [Угринова-Скаловска, Десподова 1992: 67].

во граматички наставки во Бон: господемъ 158.1, 175.3, гладемъ 243.3, во Заг: въ коЪзнехь 15, вь пропастехь 8, во Орб: в кранех 49а, на некесехь 55а, 64d, а особено во ген. мн. raj именките од z-основа и од_/о-основа, во Орб: S Bctjb напастей 4d, S незаконен 129d.

Во врска со вокализацщата на ъ > о показателни за дщалектната диференцщацща се потврдите за ваква промена во завршокот на твр-дите сложени придавки како докрои, великои, драгои, просвЪщенои и др., на пр. во Григ, што е одраз на дщалектната состо}ба во Солунско [Рибаро-ва 2005: 151]. Во старословенските ракописи формите од придавките на -ои се многу ретки и одбележани се само во четири глаголски ракописи: Мар, Зогр, СинТ и во Син, односно спомениците што произлегуваат од западниот и северозападниот дел на зужнословенскиот }азичен ареал [Кривко 2014: 136-137]. Формите на -ои во некои древноруски ракописи (на пр. минерт F. п. I 37) се резултат на влщание на зужносло-венските протографи за древнорускиот химнографски корпус [Кривко 2012: 166].

Вокализираниот ъ > о е потврден во определени форми на именките и на придавките од м. р. по кои се }авува постпозитивно употребена по-казна заменка. На toj начин се оформил и морфолошкиот показател на категорщата определеност во македонскиот }азик, во Дбм: гласось 162b, деноть 125а, ракоть 80b, 87а, родось 15b, 74b, 108b, стоуденецось 131b, во Бон: въ п^тосъ 47.3, чл<ов%>косъ 53.2, во Заг: градось 115об, во Орб: градось 102d, 102d, гр^ось 184c во Григ: г<лаго>лосъ 72об, градосъ 45об, родотъ 69, и др.

Промената на ь > е и на ъ > о е стара изоглоса ю^а обележува речи-си сета македонска територща, а во текстовите што потекнуваат од Западна Македонща процесот на вокализацща на ъ е пораширен и тоа во суфиксите и во коренот.

Назали. Ракописите настанати во рамките на Охридската книжевна школа добро ги чувале назалните вокали. Поткрепа за тоа давал говор-ниот ]азик во raj на ова подрач}е долго се чувал назализмот. Траги од на-зализмот има и денес во некои зужномакедонски говори на територщата на северна Грцща и на зугоисточна Албанща, односно на крариот ]у-гозапад и зугоисток: "На зужната периферща на погранич}ето со албан-скиот и со грчкиот ]азик и денеска срекаваме примери со запазен наза-лизам (сп. гранди, кранк во корчанскиот, грйнди, крйнго во костурскиот и сушко-височкиот)", а секундарен назализам денеска се срекава во Солунско и во Корчанско (мангла во Сухо, мангла во Бобоштица) [Видо-Ески 1998: 35].

Резултати на деназализацщата се видливи од XII век, а во ограничен бро] се присутни и во постарите текстови. Во начинот на рефлекти-раае на назалите се гледа старата дщалектна диференцщацща на

македонскиот }азичен простор и овие рефлекси играат важна улога за поблиска географска локализацща на текстовите.7

Замената на ж > а8 се }авува како признак на текстовите од подрач}е-то на централна Македонща. Ваквата деназализацщата ж > а често е ре-зултат на морфонолошки промени, па се срекава во одделни падежни наставки, на пр. во акуз. едн. ж. р., како во Дбм: во вьсж странж иорданьска 38b (во други текстови: иорданьскж), во Орб: клятва секЪ приокрЪла есть 6b, оувЪдЪ же адамь ева жена своа 49d. Ваквата замена познаваат Дбм, Рдм, Лобк, Орб и др.

Замената ж > ъ, во Бон:9 нъжда 90.2, жъдааше 37.2, 105.4, во Заг: сьщьства 194об, ньждьнжж 110об, е одлика на текстовите од зугозападна и од }ужна Македонща. Ваква замена има во }ужна Македонща и на неколку говор-ни подрач}а на западната периферща: во Горни Полог, Дебар, Струшко, Охридско и Костурско [Видоески 1998: 44] и таа е карактеристична за ракописите од Охридската книжевна школа. Ваквата замена е потврдена во Дбм, Охр, Бон, Бит, Заг и др. Таква замена има и во денешниот охрид-ски говор [ibid.: 39].

Замената ж > оу е признак, главно, но не само [Милетич 1880], на текстовите настанати на подрач}ето на северна Македонща, забележана е веке во некои канонски текстови како што е Мар. Ваква замена има и во некои постари ракописи како во Заг: коудеть 9, застоупление ii8, мсоужде-наго 120, уште и во Дчн, Стр и др.

Предниот назал а > е на целата македонска територща и поради тоа оваа по}ава не е показателна за внатрешната дщалектна диференцщацща. Совпагааето на а со t се }авува во речиси сите македонски црковносло-венски ракописи, како на пр. во Григ: ак. мн. хлъмы въсЪ 33, ном. мн. птици 74 [Рибарова 1991: 162] и уште во Рдм, Пог, Бон и др. Често се }авува и ме-шаае на а со t, речиси редовно грЪдж, грЪдеши во формите од глаголот грАсти.

Интересен податок во врска со употребата на назалите дава и ново-откриениот, од Михеев, глаголски графит во Св. Наум: алекъсАдръ во raj тущазичниот дифтонг [an] се предава со малата носовка. Вакви примери има во неколку ракописи што потекнуваат од оваа област, како алекъсА-дроБоу во Мар, алекъсАдрии во 23Заг, але^Адрова во 22Ьор6 и др. [Михеев 2014: 207], а упатуваат на живиот изговор во toj период. Слична

7 Според рефлексите на ж се изделуваат три дщалектни подрач^а: западно-централно (Дбм, Бит, Охр, Бон, Jов, Заг, Орб, Шаф и др., северно-североисточно (Дб^, Рад, Вран, Крат) и источно (Стр, Хлуд) [Угринова-Скаловска 1976: 181].

8 Во низа ракописи се срекава и обратна замена, односно ж се пишувало наместо а, што укажува на тоа дека изговорот на овие два гласа веке почнал да се изедначува. Низа вакви примери има во Рдм, Орб и др.

9 Во Бон многу почесто се срекава ж место ъ, отколку ъ место ж [Щепкин 1906: 145]. Ваквата состо]ба е одразена и во Григ: ном. мн. джщерА 74, вржпдт 21 [Рибарова 1991: 162].

ситуацща на чуваше на назализмот потврдува и примерот сарждапорьскы во 21ьор6. Последните два примери од Орб, односно двете неправилни употреби на знаците за носовките, сведочат дека внатре во зборот назализмот сё уште се чувал [Тотоманова 1991: 253-260].

Во текстовите е изразена по}авата на мешаае на назалите и, во различна мера, е засведочена во сите текстови од оваа редакцща. Така, а > ж во Бон: отАготЪшж, а исто и зад j, на}често jA > j^, во Слепч: въ жзыцЪхъ, жзыкы. Поретко се срекава по}авата на мешаае на а > ж зад согласките ц, з, а редовно се }авува во охридските текстови, како и во текстовите од источна Македонща. Преминот на ча > чж е типичен само за охридските текстови, Бон: чжда, Шаф: зачжтие, Заг: кезначжлна. Зад парните меки и усните консонанти + j се вршела промена на ж > а, на пр. 1 л. едн. през. мола, разорА, во акуз. едн. ж. р. вола, вечерА и др.

Од XI век, во Мар, се забележани првите примери на мешааето на ■ы со и, односно неутрализацща на фонолошката разлика мегу овие две фонеми и нивно слеваае во еден глас, во и. Во охридските текстови, коишто се поархаични, ы се чувало подолго на своето етимолошко место. Рефлексот на ы > ъ (во Григ, Пог) се поврзува со зужномакедонските говори, така е во сушко-височките говори (Офеиков, в. [МилЕтич 1880]).

3.2. Консонантски систем. На^зразен процес што го засегнал консо-нантскиот систем бил процесот на депалатализацща, односно на затврд-нуваае на согласките, започнал уште во црковнословенскиот период. Мекоста подолго се чува во некои зужномакедонски говори. Од непар-ните консонанти мекоста подолго се чува raj ч, исклучок се текстовите во коишто е одразен охридскиот говор.

До извесни промени во консонантскиот систем дошло по загубата на слабите ерови кога се создале нови консонантски групи, при што до-агало до едначеае по звучност. Изразени промени има во старите консонантски групи: -сцЪ, -сци > -стЪ, -сти. Чувааето на групата -сц- се смета за карактеристика на кирилометодиевскиот период што подоцна било прифатено како правописна норма во Климентовата Охридска школа. Групата -ст- била типична за македонските текстови од XII-XIII век, а се гледа и колебаае помегу употребата на -ст- и -сц-.

4. Морфолошки и морфосинтаксички особености. На морфолошки и на морфосинтаксички план се настанати низа промени предизвикани од промената на структурата на }азикот под влщание на балканската }азич-на средина. На ова рамниште дошол до израз преминот од синтетизам кон аналитизам, а низа од овие промени биле потпомогнати и од фоно-лошките поместувааа во системот.

4.1. Именски систем. Во именскиот систем започнува нарушуваае на флексискиот систем што ке резултира со премин кон аналитизам. Вак-вите промени се резултат на мегу}азичните контакти на Балканот. Про-цесот на редуцираае на падежите одел така што направо се изедначиле акуз. и ном.: 8вЪдЪ же адамь женж свож евга 55dОрб — евгж Григ, разорить соурии 71аОрб — соурии, вл<а>д<ъ1>ко видЪвши неко и земЪ 22обШаф — вл<а>д<ы>ко н<е>ко и земА видАще 54аОрб.

Дошло до создавав на една општа, номинативно-акузативна, па-дежна форма и до распагаае на падежниот систем, што доага до израз и во употребата на оваа форма со различни предлози, како во Орб: милость ради 9d3, S горы до низь 189c, вси S сава приджть 198а — савы Григ и сл.

Ка] именките доага до редукцща на брорт на деклинациски типови (основи), посебно на сметка на меките парадигми и непродуктивните типови, а се зголемува функционалната оптовареност на одделни типови наставки. Се наметнува наставката -ие, -е во ном. мн. raj именките од м. и од ж. р., во Хлуд: коние, коракие. Ка] именките од м. р. во различни основи надвладеала наставката -еи во ген. мн., во Шаф: гвоздеи, пжтеи. Како иновацща [Пичхадзе 2011: 65] се ]авува наставката -ми во инстр. мн. raj именките од о - и од консонантска промена, на]често од именката грЪхъ, во Орб има 6 потврди: грЪхьми 104b, грЪхми 39а, 47d, 79b, 81b, 137d, во Шаф 12 потврди: грЪхми 9об, 10, 17об, 20об, 22об, 59об, 68об, 103об, 109об. Овие форми се многу ретко застапени во старословенските текстови, но за учениците на Кирил и Методщ и нивниот круг тие се многу карактеристични [ibid.]. Се забележуваат и некои постари форми на придавската промена како во Орб: велеи, к<ож>еи и др.10

Примери со аналитички изразена компарацща се видливи уште од XII век и тоа прво raj прилозите во компаратив,11 во Бит: поминаите ма кратие помного,12 во Орб: тои д<ь>нь порано поемь 92d, г<оспод>и пом<и>лоуи покрьзо 83а, мало понапрЪдь 220а, како и во суперлатив, во Шаф: наипаче 86 и др.

Во системот на заменките дошло до некои подновувааа. Личната заменка за 1 л. едн. има форма азь, во 3 л. едн. м. р. покраj формата тъ се употребуваат и поновите форми тои и нешто поретко тьи. Во множината се присутни формите тие, тии, ть^.

Прашалната заменка чьто е потврдена во форма ко]а преку народниот говор станала стандардна во македонскиот jазик: що Бит, Орб.

10 За ова понапред во ово] труд (3.1.), ка] замената на ъ > о.

11 На]старите примери со аналитичка компарацща (од XII и од XIII век) се регистрирани ка] прилозите [Илиевски 1988: 143].

12 Примерот се наога во запис каде што формите од народниот ]азик побрзо навлегувале.

4.2. Глаголски систем.13 Задржани се доста архаични форми како поста-риот тип на асигматски аорист придъ, изыдъ, мкр%тъ, проидж, архаичните форми raj партиципите на претеритот пощь са, мчищь, ивль са.

На поширока територща во презент доага до губеае на наставката -тъ во 3 л. мн. Во текстовите од XII и XIII век од Охридската книжевна школа примерите со испуштена наставка се ретки.

Забележливи се и некои иновации во глаголскиот систем како 2 л. едн. презент на -шь: !'дешъ, можешь, йвръзешъ и др.; наставката -ме во 1 л. мн. презент: есме, имаме, вЪме, даме, в%роуеме.

Помошниот глагол кыти веке рано добива форми коишто денес се карактеристични за македонскиот }азик, псано ко е, кл<а>гь си, то да е, що е.14

Во 3 л. едн. презент се обопштила една од двете наставки -жтъ или -атъ . Обопштувааето на наставката -атъ се поврзува со сосщбата во некои западномакедонски дщалекти [ВидоЕски 1999: 208], додека обоп-штувааето на наставката -жтъ одразува сосщбата на на^олемиот дел од македонскиот терен.

Во аорист е видливо присуството на постари, архаични асигматски форми коишто биле преземани од предлошките,15 во Бон: придъ 198.2, изыдъ 238.1, мкр%тъ 200.2, проидж 22.1, нападж 95.1, во Заг: S тждоу испадь и кихь мкаинень 58, во Орб: наидж 180а, придж 198а, нападж 40а, 176b. Типично е и изедначувааето на парадигмите на аорист и на имперфект, така што формите на сигматски аорист добиваат имперфектна наставка -шж под влщание на имперфектната наставка -хж, во Бон: дашж 38б (во Пог: дашА), во Орб: подвизашж сж 187d (во Хлуд: подвизахж са). Поттикот за ова изедначуваае на}веро}атно е во морфолошките аналогии, а по}авата може да е потпомогната и од мешааето на назалите во позицща зад ш. Имперфект во 3 л. мн. чува наставката -хж, во Дб/: помыслихж 37об, во Лобк: внидохж 125c, и тоа, на}често, во контрахирана форма.

Веке во XII век како подновуваае се }авува и наставката -ле raj вто-риот акт. парт. на презентот, кж ходиле, рекле есте, што се смета е типично македонска иновацща [Рибарова 2005: 90, 158].

За понов развиток на перфектот показателни се примерите во кои перфектот во 3 л. се }авува без помошен глагол, 16 Шаф: одеждж си раздрахь

13 За глаголскиот систем повеке в. [Макарщоска, Црвенковска 2012б].

14 Примерите од Орб се наогаат во типикарските белешки. Слична состо]ба се гледа и во записите на некои ракописи: да е проклА<т> Карп, it медъ дще и на черовЪ корЪ е нь клагь е Лобк.

15 Во некои текстови ретки се ваквите форми и се гледа дека писарите веке не ги разбирале, па ги заменувале со презентски, во Рад сЪджть 157d наместо сЪдж [Угринова-Скаловска, Рибарова 1988: 59], слично и во Вран: сьниджть, прииджть [Конески 1956: 40].

16 Додека во бугарската граматичка традицща често се утврдува дека признак според ко] перфектот се разликува од прекажаните форми е помошниот глагол во трето лице, во

^ъвжж • жж ми мтькалъ и^лъ • т-мь лeжж нагь 75 (во Орб: pаздpахь н<ы>н-wдeждж пpьвжж жж и^ька ми зыждитeль иcпpьва лeжж нагь 1Юа), ащe He cмtpилъ твopъцъ мыcлъти • и pаcыпалъ дo зeмA oухыщpeниа твoeгo 76об (во Орб: ащe He кы твopeць уу^ьжаль «-ты твoж и низвpьгль на зeмA ухыщpeниа твoа 11Gd).

5. Лексички особености. Во текстовите од Oхридската книжевна школа присутна е лексика што се поврзува со македонското ]азично подрач]е [Десподова 1997; Рибарова 2GG5; 2GG9; Ma^ph^ka 2GG7]. Oсобено богатство од оригинални лексеми содржат химнографските текстови [Поп-Атанасова 2GG2].

Текстовите од Oхридската книжевна школа изобилуваат со лексички архаизми коишто ги поврзуваат со лексиката на канонските текстови, во нив се застапени низа грцизми што не се срекаваат во другите редакции, а се забележуваат и бро]ни нови лексеми.

Oд моравизмите присутни во текстовите ги одбележуваме: ашoутъ Xnyd, Шаф, Грш; калии — Eалeниe Заг; дpeвлe Тpuод;17 знамeнати Тртд, Пог, Бон; кpатъ Орб, Xлyд, Грш Орб; мънидъ Тртд; мытаpь Тршд; ^^имзнь Тртд, ^^имзнинъ Пог, Грш; oEлаcть Тртд, Пог, Грш; пptпpждьнъ Бum, Гpuг; п-назь Тpuод; pазвt Тpuод, Гpuг; pа^ити Орб, Пог; ту^нь^ Орб, Заг, Шаф, Xnyd, Грш; cъньмищe Заг, Шаф, Орб, Xnyd, Пог, Грш.

Некои лексеми и изрази произлезени од моравската ]азична средина се калки од латинскиот: вьceмoгы Орб Гpuг Пог од лат. omnipotens или ^д-л- цв-тьнаи Шаф, Орб, Xnyd од лат. dominica florum, израз ко], според Mареш [Mares 1956: 258-259], солунските брака го нашле во Mоравиjа. Во ракописите се присутни и некои литургиски латинизми. Во Грш, во упатувашата од типикот на Велика сабота се дадени следниве лексеми што означуваат називи на литургиска облека: алъпа — alba и планъта — planeta. На овие латинизми од Гpuг во рускиот црковнословенски париме]-ник № 5G (Скороводшнсш nаpuмеjнuк) им одговараат грцизмите ^ид^ь oTi^ápiov и фeлoнъ ^sAóviov [Рибарова 2G14: 48]. Двата збора (alba, planeta) и денес претставуваат офицщални термини за видови литургиска облека во Западната црква.

македонскиот ]азик поради задолжително испушташе на помошниот глагол во оваа форма не постои разлика помегу перфект и формите за прекажаност [Makap^b 2G14: 25-26]. Гледано на историски план, перфектот не служел за соопштуваше на де]ствща на кои говорителот не бил непосреден сведок сè до XIV в. [MMP4EB 1963: 2G9]. Во литературата посто^ат повеке теории за потеклото на граматичките маркери на евиденцщалноста во балканските ]азици [MAKAPЦEB 2G14: 135-144]. Поради тоа, а и поради споредбениот контекст во други ракописи, горепосочените форми на перфект со испушташе на помошниот глагол може да се третираат како зачеток на формираше на трето лице перфект без помошен глагол во македонскиот ]азик.

17 Тртд е збирна кратенка што во ово] труд означува застапеност во пет триоди: Бum, Заг, Шаф, Орб и Xлyд според Индексот на лексшата застапена во mpuодumе [Makaphio^a, Црвенковска 2G12a: 127-216].

ЕшШ)а Crvenkovska I 211

Изразеното присуството на грцизми се должи на фактот што пре-водите биле правени од грчки, а во голем дел се настанати во контактна словенско-грчка зона каде што писарите биле пове^азични и употребу-вале барем две писма. За одбележуваае е дека мегу грцизмите, се срека-ваат такви што не се воопшто познати во канонските текстови. Русек на-ведува педесетина такви примери само од триодите [Русек 1969: 173-175].

Особено показателни се литургиските грцизми и тие заземаат по-себно место во теолошкиот лексикон. Нивната употреба е типична за Зужнословенските преводи на литургиските книги, а ги карактеризира веке и ракописите од Охридската книжевна школа [Пентковская 2006: 398]. Во повекето случаи овие термини се срекаваат во типикарските белешки. Во Охридските ракописи грцизмите (особено литургиски) се употребувале свесно, биде^и тие биле дел од нормата на грчкото бого-служеае кое влщаело врз словенското.

Низа вакви термини се регистрирани, особено во триодите: акатисто ака9чато<;, поем<ь> ака<^и>сто с<ба>т%и к<огороди>ци Бит91об, Шаф91 — несЪ-дЪльнъ Заг; аколоутим акоХооОча, на л<ит8>ргиж (ак)ол8-е.иж 91обБит — слоужь-ка Триод; анатоликыи аvатGA(,KGv, анатоликыи 41Бит — въсточьныи Орб [Пентковская 2004: 238], въсточьнъ Триод; антифонъ avтíфwvGv, ант<и>фон 124обШаф, 186обШаф, 153об3аг, 161обЗаг, 186сОрб, Хлуд, Втш; аподипна18/ аподипно aпG8г(,пvGv, аподипна клепемь за годь 108d0рб, 26аОрб, Хлуд, Заг — навечерие Шаф, Орб, Хлуд; кафизма, катизма катюша, 10обБит, Заг, 25, 79ЬОрб, Хлуд — сЪдильна Заг, Шаф, сЪдильнъ Заг, Шаф, Орб, Хлуд, сЪдильно Бит, Заг; литоургим, Аггаору^а, 92обБит, 150Заг, 25ЬОрб, 172ЬОрб, Хлуд — слоуга Заг — слоужька Триод; метание, метаним [хгт^о(,а, Заг, 14сОрб, 25сОрб, Хлуд — поклонение Триод — покаи Заг; ортим19 брт^, горт^, аще л8чить мртим какова 25сОрб, аще л8чит са мртим 25dОрб (2 пати) — праздьникъ Триод; просфоура, просфора проафора, посфоурЪ 25ЬОрб — приношение Заг, Орб, Хлуд; профитим проф^тг^а, може да се нада во словенскиот превод на Ерусалимскиот типик, во литургиските рубрики од Охр, како и во Заг, Орб [Пентковская 2006: 399] — пророчьство Бит, Шаф, Орб, Хлуд; оутросъ брйро^, архаичен грцизам од Охридската книжевна школа, въ с<ва>тж великж нед<%лА> пасхы клепемь 8трос 209d0рб, Хлуд — оутрънЪ Бит, Заг, Хлуд; стихологисати атахоАоугЬ, не стихол<о>гисам<ь> 91обБит, не стихологисамь 89обЗаг, ст<и>х<о>л<огисам> 25сОрб, Хлуд; ❖еотокионъ, теотокионъ йготбк!^, 65обЗаг, Шаф, Хлуд — когородичьно Триод.

18 Ово] грцизам е специфичен за пораната словенска теолошка традицща, регистриран е во некои ]ужнословенски преводи на Ерусалимскиот типикон [Пентковская 2006: 399]. Во почеста употреба се срекава словенскиот еквивалент.

19 Во типикарските белешки во Орб карактеристична е типичната за ]ужнословенските преводи употреба на литургиски грцизми, додека во САУ за грчките термини се користат словенски еквиваленти [Пентковский 2001: 168].

EgeH gen og rpHKHTe 3aeMKH ce ogHecyBa Ha oôjeKTH mTo ce noBp3aHH co 6orocny®6aTa: *AHAAorn [aAorn] àvaAôyiov, h no kohiahh Tpon<apa> nocTABAteTh iec<T>Hti KpcTh ha AAorn (sic!) ha noiiAoHeHne h qtAoBAHHe Bctuh Arogeuh 83aOp6, h nocTABHTh KpcTh H-A-HAAor 15d Bmm. Co грцнзмн ce o3HanyBaaT h HeKou npeg-MeTH noBp3aHH co MOHamKaTa Tpne3a: iipacoBoyAh/iipacoBoAh Kpaao|36Xiov, mhhch ga maat puK^ h bhha no kpacoboaw 25cOp6 — nama: h Bog,?. no egnHon namn spoiHtn 25b Op6, unu, naK, genoBH og xpaMOT: nanptTh ct. rpH. napanopxtov, h. rpH. napnopxt, vâp^n^, Bh nanpATt qp<h>i«BHtuh 209d Op6 — npoycTt Xnyd.

Bo pa3rnegyBaHHTe paKonucu ce cpeKaBaaT HeKou грцнзмн mTo ce bo MHory peTKa ynoTpe6a: AAoyueHA [P^JMP 2006: 253], AAoyueHH 3az, 144o6Œa$>, Xnyd boaa AAoyueHA — ûSœp àXXo^svov ga^g<h> un Bogu nnTH A3h ^e Bogu AAoyueHu ncnAHA ta 154o6X^yd, boah AAAAcueHu (!) 190Зaг, A3h Bogu AAoueHu ncnAtHA ta — Bogti hacm^ ta Teii^^A 231aOp6; unAoTh20 Заг,

fflafi, Op6, ymme u Anocm napuM [P^ïïn 2003: 309]; cnnpa anstpa Eeam Anocm KOMncanm [ibid.: 422] 3az Op6 — bohhwtbo, wkho^ctbo Anocm, HApogt, ctHbut Beam [ibid.]; TeAoHt/^eAoHt Bum, fflafi, Зaг, Op6 — utmph, utiToeuhqh Tpuod, uh3gonuhqK fflafi.

rpHKHTe 3aeMKH, oco6eHo oHHe mTo ce peTKH bo цpкoвнocnoвeнcкн-Te paKonucu og gpyrHTe npegenu Ha cnoBeHcKHoT cBeT, yKa^yBaaT Ha BpcKH co cnoBeHcKo-HecnoBeHcKa (rpHKa) KoHTaKTHa 3oHa. ymTe JaruK, npu aHanH3aTa Ha ja3HKoT Ha 0m, H3pa3Hn Mucneae geKa BepojaTHo KogeKcoT e numyBaH bo 3oHa Kage mTo cnoBeHcKHTe nucapu 6une 6h-nuHrBanHH unu Mo^e6u Гpцнтe 6une cnoco6HH ga numyBaaT cnoBeHcKH KogeKcu [jagic 1898].

6. 36opoo6pa3yBanKM oœôeHoem Bo noMnaguTe MaKegoHcKH цpкoв-HocnoBeHcKH TeKcToBH go6po ce 3acTaneHH KapaKTepucTHHHHTe ннoвaцнн bo 36opoo6pa3yBaaeTo, KaKo h npoMeHHTe bo HecroTaTa h pacnpegeneHo-cTa Ha oggenHH 36opoo6pa3yBaHKH ^opMaHTH, KaKo Ha np.: H3pa3eHa npu-cyTHocT Ha noMnag cnoj Ha npe^HKcupaHH rnaronu: H3roptTH, nonoycTHTH, pA3rpAKHTH, c^nptoKpA3oBATH h gp.

3a 36opoo6pa3yBaaeTo Ha rnaronHTe KapaKTepucTHHHH ce gBojHonpe-^HKcupaHH rnaronu, bo Op6: onpoiiA^HtTH, npnctptcTH, npo3AiioHHTH, nptocASmaTH, bo Bmm: HcnoctAATH, nptgtBtcxoTtTH. OBa npeTcTaByBa KapaKTepucTHHHa цpтa h 3a coBpeMeHuoT MaKegoHcKH ja3HK.

Og no^peKBeHTHHTe rnaroncKH npe^HKcu ce H3genyBa npe^HKcoT H3-/ nc-. Bo neTTe Tpuogu mTo ru aHanH3HpaBMe co oboj npe^HKc ce 3acBegone-hh 153 rnaronu og koh co npe^HKcoT H3- ce 3acTaneHH 69 rnaronu, a co He-roBaTa BapujaHTa nc- 84 rnaronu.

20 OBoj гpцнзaм e 3acTaneH h bo Ha, Cynp, Oxp, h gp. [flocEBA 2010: 261-262].

Особено продуктивен во химнографщата е и префиксот съ-/съвъз-(в. табела 2) со ко^то се предава грчкиот префикс auv-/auvsu-, така е во Заг: съвъздвигнжти и съвъзнести auvav^öv,21 съликовати и съликъствовати auy-^opsösiv, некаде и со по неколку синоними за еден грчки збор како съпо-грикати, съраспинати и съраспАти auaxaupöv, съпожити auÇ^v, съпосл^ьствовати au^xopsôsaftai, Орб: съвъкоупити auvâysiv, auvaXîÇsiv, съвъзвысити, съвъста-вити и съвъстати auvsysipsiv, съвъсходити, съпогрети, съподвигнжти, съпоклан^и, съпострадати au^xâaxsiv, съпооучити, съпросиити, cъпрtводити, съраспинати и съраспАти auaxaupöv, съсъгр^ити, Втш: cъвъдварtти, съвъзиграти, съвъзити, съвъсхвалити, съглаголати XaXsïv, cъповtдtти, съпрославити, съпр^ьстити, сърадовати са auy^aipsiv съоукр^л^и и др.

Ка] глаголите како иновацща, особено карактеристичана за химно-графските текстови, се }авува изразена продуктивност на суфиксот -ова-/ -ева- за образуваше на итеративни глаголи, дносно проширениот суфикс -ьствова со raj се образуваат несвршени глаголи, во Триод: кезаконьновати àvo^sïv, napavo^sïv, клагов^твовати sùayysAiÇsaftai, дtвьcтвовати пар-ftsvsôsiv, посл^ьствовати ¿naKoXou^stv, проокразовати, цtcарьcтвовати ßaai-Xsusiv, во Заг, Шаф, Орб, Хлуд: младеньствовати, во Бит: нарековати, проз^Ео-вати, прохладовати, во Заг: въсл^ьствовати, единомждрьствовати во Орб: клаго-окразовати са, възгласовати npoa^wvsïv, въокразовати ^op^öv, опитовати, славо-словьствовати, cтарtишиньcтвовати, во Хлуд: клап^рьствовати sùayysAiÇsaftai, въпроокразовати, во Втш: кезмлъвьствовати ^auxâÇsiv, единовластвовати, злато-дtиcтвовати, приcъвtдtтельcтвовати, прtдъпраздьньcтвовати, трьлtтьcтвовати и др. Некои од овие образуваша се срекаваат во руски ракописи, особено во оние што имаат зужнословенски произлез: ликъствовати xopsUsiv прису-тен во Триод, Втш и во коментираниот псалтир, е потврден и во Хроника на Георги Амартол (ХГА), како и во Повеста за Варлаам и ^]оасаф, пл^овати Орби во ХГА [Пичхадзе2011:65], додека глаголот плодьствовати Kapno^opstv Орб, Пог, е засведочен и во Ростовскиот службен минеj [Кривко 2012: 158].

Во ракописите од македонска редакцща се забележува и поновата современа форма на ово} суфикс -оува-, Бит: пом<и>л«вати, во Шаф: ц^оу-ваемъ, цtлоувати.

Во зазикот на високите жанрови, ораторска проза и особено хим-нографща сложенките (композитите) достигаат на^олема честота [Йовчева 2014: 174]. Како многу продуктивни први компоненти raj композитите се срекаваат: клаго-, кого-, вьсе-, едино-, св^о-, трь-, потоа уште и: злато-: златоглаголивъ, златоименитъ, златокованъ, златолюкие, златоокразьнъ, златоплетъ, златосжщьнъ, златооустъ xpuaoaTG^oç (од кои само последниот

21 Во одделни контексти се ]авуваат разнокоренски синоними, односно

образуваша со истиот префикс съ- од различни синонимии мотивирачки глаголи [Андрщевска 2010: 57].

е одбележан во канонските ракописи); рдвьно-: рдвьноБрьстьнъ g^ggôoigç, рдБьногорАщь, рдвьнодоушьнъ Еабфа/о?, рдвьнод%истБьнъ, рдБьноестьстБьнъ, рдвь-ноуощьнъ, рдБьнои%рие, рдвьноотьць, рдБинопрЪстольнъ, рдвьносильнъ taoSûva^oç, рдБьносддБииъ, рдБьнослдБьнъ, рдвьностольнъ G^GftpGVGÇ, рдвьносжщьнъ G^GGÔOIGÇ, рдвьносжщьствьнъ, рдвьночисльно, рдвьночисльнъ ïaâpift^GÇ, рдвьночисти, рдвьно-чьстьнъ g^gti^gç, рдвьночьтеньнъ taGTt^Gç (канонските ракописи ги бележат само: рдвьнодоушьнъ, рдвьноестьствьнъ и рдвьночьстьнъ) и сл.

Карактеристични се и повекекомпонентни образувааа, во Бит: крд-тонендБидьць ^taâSsX^Gç, во Заг: свАтопръвочисть, во Шаф: плдиеньновъсходи-тель, во Шаф, Орб, Втш: ЕогоЕлдгод%тьнд, &£GxapixwiGç Втш: четвородесдто-свЪтьлъ и др.

Склоноста на Климент Охридски за создавав нови сложенки е осо-бено застапена во неговите химнографски творби. Низа од овие сложенки се присутни во триодите, како и во Пог и Григ.

Во Табела 1 се дава преглед на сложенките застапени во химнограф-ските творби на Климент Охридски,22 а паралелно е претставено и при-суството на овие сложенки во триодите од македонска редакцща,23 во коментарот на Пог,24 и во Григ.25

Табела 1

Химнографща КО

клдгод'Ьть Триод Пог Григ длъготръп'Ьнне Триод

Елдгопрн^тьнъ Бит ОрбХлуд доврод'Ьт'Ьльнъ Шаф

клдгожхдньнъ Триод Пог единоглдсьно Триод

ЕогоЕлдженъ Заг Шаф Орб Хлуд еднносжщьнъ Бит Шаф Орб Хлуд

ЕогоБНдьЦь Бит Заг Шаф Орб еднночддьнъ Триод

Еогоглдсъ Орб злдтоздрьнъ Пог

Еогоглдсьнъ Заг Шаф Орб Хлуд иъногордзлнчьнъ Заг, Орб

Еогоздрьнъ Орб п'ЬснослоБнтн п'ЬснослдБнтн Орб

Еогозрдчьнъ Триод ржкописдние Триод

Еогол^пьно Триод сдШБНдьЦь Бит Заг Шаф Орб

Еогоштн Триод св^тоддвьць Триод

Еогои^дръ Заг Шаф Орб Хлуд св'Ьтоздрьнъ Заг Шаф Орб Хлуд

22 Според Речникот [Поп-АтлнАСОВА, КостовскА 2005: 71-361].

23 Според Индексот на лексиката застапена во триодите [Макарщоска, Црвенковска 2012а: 127-216].

24 Според Индексот на лексиката на коментарот кон Пог [Цубалевска, Макарщоска 2013: 155-284].

25 Според Index verborum на Григ [Рибарова 2014: 63-533].

ЕшШ)а Crvenkovska I 215

когоначАльнъ Заг Хлуд св'Ьтоносьнъ Триод

когонев'Ьста Триод тридьневьно Заг Шаф Орб Хлуд Пог

когоносьць Орб Хлуд трисимньнъ Орб

когоотьць Шаф Орб Хлуд трисъставьнъ Заг Орб Хлуд

когоподокьно Орб тричисльнъ Бит Заг Орб Хлуд

когородительница Бит Орб Хлуд триупостасьнъ Заг Орб

когооукиица Заг Шаф Орб Хлуд трькезначАльнъ Триод

когочьстьнъ Шаф Орб трьклаженъ Бит Заг Орб Хлуд Пог

краконеискоусьна Триод трьвлънение Орб

вьсед'Ьтель Триод трьсв'Ьтьлъ Заг Шаф Орб Хлуд

вьсемирьнъ Пог Бит Заг Шаф Орб трьсвАтЪ Триод Григ

вьсемогы Пог Триод Григ трьслъньчьнъ Заг Орб Хлуд

вьсесв'Ьтьлъ Триод шестокрилатъ Бит Орб Хлуд

вьсечьстьнъ Триод шестокрильнъ Орб

Табеларниот преглед покажува голема сличност во начинот на об-разуваше на сложенките во химнографщата на Климент Охридски и во ракописите произлезени од Охридската книжевна школа.

При образувашето на именките што означуваат дертво како на;)-фреквентен модел во творештвото на Климент се }авуваат дериватите со суфиксот -(е)ние/(-ие). Ваквите образуваша се особеност и на ракописите настанати во рамките на Климентовата школа. Некои од овие образуваша, како во Орб: гашение — мгнЪ гашение 233а, гласование — гласованим злам 113а, гноение — гноение сп<а>се исцЪли 116с, во Дчн: калЪние — й калЪним 111Ь и др. се документирани единствено во македонскиот корпус во Споредбени-от индекс кон речниците обработувани во рамките на Комисщата за црковнословенскиречници [Андрщевска 2014: 197].

11. Кон темата "Охрид на Руси"26 — одразот на охридските текстови во некои руски текстови: Илина книга, Пут}атин мине}, Ростовски службен минеу

Врските на руската црковнословенска писменост со дероста во Кли-ментовата школа повекепати биле разгледувани во литературата. Во низа руски црковнословенски текстови се срекава, "систематическое и нетривиальное языковое сходство [. . .] с гимнографическими памятниками

26 Темата "Охрид на Руси" е подробно обработена [Пентковский 2014а], а оттаму го преземаме и насловот. Таму се разгледани низа елементи што укажуваат на пренесуваше на книгите од Охридската книжевна школа во Русща.

и с произведениями учеников Кирилла и Мефодия [. . .] Единственным регионом, где эти элементы могли сохранять свою актуальность в конце X - начале XI в. была Македония" [Пичхадзе 2011: 68-69]. Потврда за оваа теза се наога и при споредба на лексиката од руските црковносло-венски текстови, ко]а е помалку застапена во речниците, со ракописите од македонската традицща. Показателна е во ово] однос и сличноста во зборообразувачките модели што се ]авува помегу дел од ракописите во двете средини.

Во табелата што следи се дава преглед на лексиката ко] ашто не е одбележана во речниците, но е присутна во некои руски црковносло-венски текстови поврзани со Охридската школа. Оваа лексика, што е претставена тука во втората колона, се срекава во низа ракописи од македонската редакцща на црковнословенскиот ]азик, како и во химно-графското творештво на Климент Охридски (КО).

Табела 2

Илина книга27 Триоди (Бит Заг Шаф ОрбХлуд) Пог Григ, КО

Елдгочисти са Елдгочистие Бит

Елнжьнъш Елижьнии Триод, Пог

Еогошужьно Еогои^жьноБит Заг Орб Еогои^жьнъ Триод Еогои^жьскъ Хлуд Еогои^жьство Орб Хлуд

Еогоносьно Еогоносьно Заг Орб

БЪспИт'ЬнНКЪ БъспнтЬнъ Шаф Хлуд

дъвошеньнъ дъБоениеннтъ Хлуд

злдтоздрьнъ Пог КО

нензмЬрьно нензмЬрьнъ Шаф Орб

отдготоБдтн отдготнтн Бит Шаф Орб Хлуд Пог отдгот'Ьтн Заг Шаф Хлуд Пог отдгъчдтн Орб отдгъчнтн Заг

предъпрдздьновдти пр^дъпрдздьновдтн Заг Шаф Орб прЪдъпрдздьнъ Бит Хлуд прЪдъпрдздьньнъ Орб прЪдъпрдздьньство Орб

27 Одбележани се само лексемите (подвлечени во: [Крысько 2005]) што отсуствуваат во речниците на старословенскиот, црковнословенскиот и древнорускиот ]азик.

пpеcвAщевaнъ пptcвAщенъ Xлyд пptcвAщеньнъ Бит

caмoглacьнo caмoглacьнo Бит Заг Орб caмoглacьнъ Заг Шаф Орб Xлyд

cеpoжденыIи вьcеpoдьнъ Заг Шаф Xлyд

cеcвtтьлъ вьcеcвtтьлъ Триод

cъEещиcльнъ модел: cъEез- (auváv-) cъEезлtтьнъ Орб cъEездьнъ Заг гьбезначАльнъ Триод КО cъEеcплoдьнъ Орб cъEеcплътьникъ Xлyд

cъвъзвеcелити модел: cъвъз- (auv£u-) cъвъзвыICити Орб cъвъздвигнжти Заг ОрбXлyд cъвъздpacтъ Орб cъвъзигpaти Шаф cъвъзити Заг ^ъз^сги Заг Шаф ОрбXлyд ^въ^упити (ca) Триод г^въ^упление Заг ОрбXлyд ^въ^у плЬти Заг Шаф Орб Xлyд cъвъпжтьшьcтвoвaти Шаф ^въ^^и™ Орб cъвъcкptcити Заг Шаф Орб Xлyд ^в^тавити Орб ^в^тавлЬ™ Заг Орб cъвъcтaти Шаф Орб ^въ^ди™ Орб ^въ^дите Xлyд

^•Ьдатель ^в^дЬтель Бит Заг ОрбXлyд Григ

таин<жати модел: таин<>-тaинoвtдtти Заг тaинoвtcтитель Xлyд тaинoзнaменaнъ Шаф таиньникъ Бит тaиньcтвoвaти Орб Xлyд

таин<жидЬние таин<>-

тaинoпиcьць таин<>-

твpьдитель твpъдитель Бит Заг Шаф

трьсв'Ьтьло модел: трь-28 трьсБ'Ьтьловдньнъ Заг трьсв'Ьтьлъ Заг Шаф Орб Хлуд КО трьсвдтъ Триод Григ КО трьсБАтьствоБдти Заг

оуходитнсд оуходити Орб

четвородесдтьнъ модел: четворо- четвородесдтьницд Заг Орб Хлуд четвородесдтьнъ Орб четвородьневьнъ Триод четворозБ1здьнъ Орб четвороконьчьнъ Орб Хлуд четвороп'Ьсьно Заг четвороп'Ьсньнъ Шаф четвороп'Ьсньць Заг Орб Хлуд четворочдстьнъ Бит Шаф

Пут)атин минеЗ [Максимович 2003: 69] Орб

атсроано; wpaiôxnç неприкосновеныи св'Ьтъ = СинТ д<оу>шж просв'Ьтн неприкосновенные св'Ьтоиь твоимь 12c, св'Ьть неприкосновенны 87d, св'Ьть неприкосновенны Х<рист>ь 183b.

Ростовски службен минеЗ [Кривко 2012: 157] Орб, Пог

плодьствовдти плодьствовдти

Интересна информацща за датирашето на преводот дава текстот на Пут/атин мине/ каде што е одбележан небуквалниот превод на грч. апро-а1тос; ¿ра(,отп? како неприкосновенный свЪтъ, израз ко]што се срекава и во СинТ [Максимович 2003: 69]. То] израз е регистриран во Орб на 3 места: д<оу>шж просвети неприкосновеннымь свЪтомь твоимь 12с, свЪть неприкосновенны 87^ свЪть неприкосновенны х<рист>ь 183Ь. И по другим особенности (на пр., нертирани во-кали по затврднатите палатали, форми без епентетско л и др.) може да се укаже на Охрид како место каде што можел да настане преводот на таа книги.

Помегу бро]ни зборови неодбележани во лексикографщата, во Рос-товскиот службен мине/ [Кривко 2012: 157] е присутен глаголот плодь-ствовати карпофоргЬ. Ово] глагол го бележат и Орб и Пог.

28 Компонентата тр1- (хрь?-) имала две важни семантички функции ка]

композитите: предава односи на тринитарноста, а во некои случаи придавала хиперболизирачко значеше на вториот корен, а не само аритметичко утро^уваше [Йовчева 2014: 218]. Хиперболизирачкото значеше се потврдува и со преводот на трга^акЛргато? со прЪвлдженъ и трьвлдженъ во Заг [РГЦЛП 2003: 459].

}азичниот материал што го даваат повеке руски минеи упатува на поврзаноста на Охрид со создаваше на првобитниот словенски превод на минерт [Максимович 2003; Пичхадзе 2009], односно }азичните осо-бености на нартарата словенска химнографща по источен обред ука-жуваат на западниот дел на зужнословенскиот }азичен ареал каде што се наогала Величката епископща на Климент Охридски [Кривко 2013: 390].

III. Заклучоци

За времето кога се препишувани определени црковнословенски рако-писи судиме само посредно, врз основа на палеографски, ортографски, Зазични особености. Што се однесува на просторното лоцираше, се обр-нува пред сё внимание на }азичните особености што можат да нё упатат на не^а поширока или потесна дщалектна област. Голем дел од раз-гледуваните ракописи се поврзуваат со широкиот ждас на зужните и за-падните македонски говори, една поширока област на к^а се одвивала, веро}атно во повеке скрипториуми, дероста на Охридската книжевна школа.

Особено важни сознанща при локализацщата на ракописите може да даде и лексичкиот критериум. При анализата на некои древноруски ракописи се доага до сознанща дека одделни текстови се поврзани со заедничка ретка лексика [Пичхадзе 2011: 211, 221]. Такви сличности покажуваат, мегу останатите: СинТ, толковниот псалтир, триодот, хим-нографските текстови од една страна, или пак, друга група текстови како апостолот, паримерикот, триодот, толковниот псалтир и сл. и голем дел, имено од овие текстови, содржат зужнословенски (попрецизно македонски) елементи.

До слични заклучоци се доага и преку споредбена лексичка и зборо-образувачка анализа на македонските ракописи од Охридската школа. Се забележува совпагашето на толковниот псалтир со паримерикот [Риба-рова 2005: 51-52], а овие текстови (Григ, Син, Бон) покажуваат лексички и зборообразувачки сличности со словата на Климент Охридски. Пари-мерикот (Григ) се совпага и со апостолот (Охр). Забележани се сличности на триодите со толковниот псалтир (Бон и Пог) [Црвенковска 2006: 116, 126], како и со химнографските дела на Климент Охридски. Толковниот псалтир (Пог, Бон) во доста места се совпага со СинТ. Во основниот корпус на преведени богослужбени книги влегувало евангелието, а познато е дека и преводот на минерт се поврзува со Климентовата школа.

Сите овие критериуми на анализата на }азичните факти може да придонесат за утврдувашето (дефинирашето) на корпусот на книги по византиски обред што биле создадени во периодот на дероста на учени-ците на Кирил и Методщ, односно во епохата на Климент Охридски.

Кратенки на називи на библиотеките и на институциите во кои се чуваат ракописите

БАН Българска академия на науките (София)

ГИМ Государственный исторический музей (Москва)

КЦБАН Национальная библиотека Украины имени В. И. Вернадского (Киев)

РГАДА Российский государственный архив древних актов (Москва)

РГБ Российская государственная библиотека (Москва)

РНБ Российская национальная библиотека (С.-Петербург)

ФЛФ Филолошки факултет "Блаже Конески" (Скоп'е)

BUB Biblioteca Universitaria di Bologna (Bologna)

HAZU Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti (Zagreb)

Кратенки на изворите

Старословенски

Асем — Асеманово евангелие Зогр — Зографско евангелие Мар — Мариинско евангелие Син — Сина^ки псалтир СинТ — Сина^ки требник Супр — Супрасалски зборник

Црковнословенски

Бит — Битолски триод

Бон — Болошски псалтир, 1230-1241 год.

Вран — Вранешнички апостол

Григ — Григоровичев париме^ик

Дбу — Добре]шово евангелие

Дбм — Добромирово евангелие

Дчн — Дечански псалтир

Заг — Загрепски триод, ХАЗУ IV d 107

Ил — Илина книга

]ов — Евангелие на поп |ован

Карп — Карпински апостол

Крат — Кратовско евангелие

Лобк — Лобковски (Хлудов) париме^ик, 1294-1320 год.

Орб — Орбелски триод

Охр — Охридски апостол

Пог — Погодинов псалтир

Пут — Пут'атин мине]

Рад — Радомирово евангелие

Рдм — Радомиров псалтир

Рост — Ростовски службен мине]

Слеп — Слепченски апостол

Стм — Стаматово евангелие

Стр — Струмички (македонски) апостол

Хлуд — Хлудов триод

Шаф — Шафариков триод

Други кратенки

HMJ — Институт за македонски ]азик "Крсте Мисирков", Скощ'е

ИСК — Институт за старословенска култура, Прилеп

МАНУ — Македонска академщ'а на науките и уметностите, Скоп'е

Библиографиjа

Ракописи

Втш

ФЛФ 1391, Празничен мине], 1453 г. [Цубалевска 2009]. Крат

НУБ, Ms 20, Четвороевангелие, XIV в. Лобк

ГИМ, Хлуд. 142, Париме]'ник, 1294-1320. Хлуд

ГИМ, Хлуд. 133, посен и цветен триод, XIII в. [Миовски 1996]. Шаф

РНБ, F. п. I. 74, Посен и цветен триод, XIII в. [Макарщоска, Црвенковска 2012а]. Пог

РНБ, Пог., № 8, Псалтир со коментар, XIII в. Рост

РНБ, F. п. 137, Службен мине], XIII в. Стм

РНБ, Арх. общ., № 338, Четвороевангелие, XIII в.

Изданир на ракописи Бит

БАН, № 38, Посен триод, XII в.; [Zaimov 1984]. Бон

BUB 2499, Ex. Bib. S. Salv. 583, Псалтир со коментар, XIII в. (1230-1241); [Jagic 1907; Дуйчев 1968].

Вран

HAZU, IIIa48, Полн апостол, XIII в.; [Конески 1956] Григ

РГБ, Григ. 2 (M. 1685), Париме]'ник, XII-XIII в.; [Рибарова, Хауптова 1998; Рибарова 2014]. Дбм

РНБ, Q. п. I. 55, Четвороевангелие, XII в.; Синаи, Библиотека на ман. Св. Катарина, MS 43/0, MS 7/N, Париз, Bibliothèque National Slav. 65. [Алтбауер 1973; Велчева 1975; Tarnanidis 1988; Угринова-Скаловска, Десподова 1992].

Дбj

НБКМ 17 (307) (79 л.), Четвороевангелие, XIII в., 127 л., 48 л. што изгореле во Белград (Народна библиотека бр. 214); [Цонев 1906]

Дчн

РНБ, Гильф., № 17, литургиски псалтир со молитви, XIII в.; [Митревски 2000].

Заг

HAZU, IV d 107, Посен и цветен триод, XIII в.; [Црвенковска 1999].

Ил

РГАДА, Тип., № 131, Празничен мине], XI-XII в.; [Крысько 2005].

Joe

HAZU IIIc1 (Mih.33), Краток апракос, XIII в.; [Мошин 1954]. Карп

ГИМ, Хлуд. 28, Полн апракос, XIII в.; [Десподова et al. 1995] Орб

РНБ, F. п. I. 102, Верк., Вяз. F. 124/4, F. 124/10, Посен и цветен триод XIII в.; [Црвенковска, Макарщоска 2010]

Охр

РГБ, Григ., № 13 (М. 1695), краток изборен апостол, XII в.; [Кульбакин 1907]. Пог

РНБ, собрание Погодина, № 8, Псалтир со коментар, XIII в.; [Jagic 1907]. Пут

РНБ, Соф., № 202, Службен мине], XI в.; [Баранов, Марков 2003]. Рад

HAZU IIIb24 (Mih.6), Полн апракос, XIII в.; [Угринова-Скаловска, Рибарова 1988]. Рдм

Света Гора (Атос) 1Д13 (172 л.), РНБ О.пЛ.11, Литургиски псалтир со молитви, XIII в. [Макарщоска 1997].

Слеп

РНБ, F. п. I. 101, Верк. (130 л.), F. п. I. 101a, Сар. (6 л.); БАН 24.4.6, Срезн. 53 (1 л.); РГБ, собр. Григ., № 14 (М 1696) (6 л.); КЦБАН, Да/п.25 (2 л.); Пловдив, Народна библиотека "Иван Вазов" 25 (9 л.), Полн изборен апостол, XII в., 154 л. [Ильинский 1912].

Стр

Praha, Nârodni muzeum, IX E 25, Краток изборен апостол, XIII в. [Блахова, Хауптова 1990].

Литература Алтбауер 1973

Алтбауер М., Добромирово евангелие, кирилски споменик од XII век, Скощ'е, 1973. Андрщевска 2010

Андрщевска Н., "Глаголскиот префикс съ-/сън- во македонските црковнословенски текстови", Кирилометодиевистика, 6, 2010, 47-62.

---2014

Андрщевска Н., "За уделот на македонските средновековни текстови во црковнословенскиот лексички фонд", во: XL научна конференци]а на Мегународниот семинар за македонски ]азик, литература и култура, Скощ'е, 2014, 189-202. Баранов, Марков 2003

Баранов В. А., Марков В. М., Новгородская служебная минея на май (Путятина Минея) XIв. Текст, Исследования. Указатели, Ижевск, 2003.

Блахова, Хауптова 1990

Блахова Е., Хауптова З., Струмички (Македонски) апостол, Скощ'е, 1990. Велчева 1975

Велчева Б., Добромирово евангелие. Български паметник от началото на XII век, София, 1975. Видоески 1998

Видоески Б., Ди)алектите на македонскиот ]азик, 1, Скощ'е, 1998. ---1999

Видоески Б., Ди]алектите на македонскиот ]азик, 3, Скощ'е, 1999. Десподова 1981а

Десподова В., "Специфичните методолошки проблеми при изработката на Речникот на македонските црковнословенски ракописи", Slovo, 31, 1981, 23-31. ---1981б

Десподова В., '"¡азичните особености на спомениците за речникот на македонските црковнословенски ракописи", Slovo, 31, 1981, 83-101. ---1997

Десподова В., Студии за македонската средновековна лексика, Прилеп, Скощ'е, 1997. Десподова ет al. 1995

Десподова В., Бицевска К., Пандев Д., Митревски Л., Карпинско евангелие (= Македонски средновековни ракописи, 4), Скощ'е, Прилеп, 1995.

Досева 2010

Досева Ц., "Из лексиката на ранната славянска химнография: (названия за облекло)", во: М. Йовчева, ред., Птниемало Гешргию: Сборник в чест на 65-годишнината на проф. дфн Георги Попов, София, 2010, 250-268. ИлиЕвски 1988

ИлиЕвски П. Хр., Балканолошки лингвистички студии со посебен осврт кон историскиотразвод на македонскиот]азик (= Посебни изданщ'а, 14), Скощ'е, 1988. Ильинский 1912

Ильинский Г. А., Слепченский апостолXIIвека, Москва, 1912. Йовчева 2014

Йовчева M., Старобългарският служебенминей, София, 2014. КонЕски 1956

КонЕски Б., Вранешнички апостол (= Стари текстови, 2), Скощ'е, 1956. ---1957

КонЕски Б., "Охридска книжевна школа", Slovo, 6-8, 1957, 177-194. ---1965

КонЕски Б., Историка на македонскиот ]азик, Скощ'е, 1965. Кривко 2012

Кривко Р. Н., "Древнеболгарский пласт в ростовской служебной Минее XIII в. (РНБ, F. п. I 137)", Slovene, 1/1, 2012, 145-221.

---2013

Кривко Р. Н., "Славянские служебные минеи как источник по византийской гимнографии", Христианский Восток, 6 (12), 2013, 378-390. ---2014

Кривко Р. Н., "Лингвистические заметки к «Учительному евангелию» и «Сказанию церковному»", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен собир Кирилометодиевската традици]а и македонско-руските духовни и културни врски (по

повод 1150 години од Моравската Mucuja и од словенската писменост), Скощ'е, 2014, 129-140. Крысько 2005

Крысько В. Б., Ильина книга. Рукопись РГАДА, Тип. 131, Москва, 2005. Кульбакин 1907

Кульбакин Ст., Охридскаярукопись апостола конца XII века (= Български старини, 3), София, 1907. Макарщоска 2007

Макарщоска Л., Студии од историската лексикологи]а (= Посебни изданщ'а, 48), Скоще, 2007. --2008

Макарщоска Л., '"¡азичните особености на македонските црковнословенски текстови", во: Предавала на XL мегународен семинар за македонски ]азик, литература и култура, Скоще, 2008, 65-96.

Макарщоска, Црвенковска 2012а

Макарщоска Л., Црвенковска Е., Шафариков триод. Лингвистичка анализа, Скощ'е, 2012.

--2012б

Макарщоска Л., Црвенковска Е., "Глаголските форми во македонските црковнословенски текстови од XII до XIV век", Контекст, 10 (= Реферати на македонските слависти за XV-от мегународен славистички конгрес во Минск, Белорусщ'а, август, 2013 година), 2012, 39-60.

Макарцев 2014

Макарцев М. М., Эвиденциальность в пространстве балканского текста, Москва, 2014. Максимович 2003

Максимович К. А., "Служебная майская минея как памятник древнеболгарского книжного языка (К новейшему изданию Путятиной минеи XI века)", Славяноведение, 6, 2003, 62-70. Мареш 2008

Мареш Ф. В., "Стари словенски натписи (графити) во црквата на манастирот Свети Наум на Охридското Езеро", во: idem, Компаративна фонологи/а иморфологи]а на македонскиот ]азик, Скощ'е, 2008, 239-248.

МилЕтич 1880

МилЕтич Л., "Особеностите на езика на Марийнския паметник", Периодическо списание на Българското книжевно дружество, 19-20/5, 1880, 219-252.

Миовски 1996

Миовски М., Хлудов париме]ник — лингвистичка анализа, Скощ'е, 1996. Мирчев 1963

Мирчев K., Историческа граматика на българския език, 2-о изд., София, 1963. МитрЕвски 2000

МитрЕвски Л., Дечанскипсалтир (= Македонски средновековни ракописи, 5), Прилеп, 2000. Михеев 2013

Михеев С. М., "Два кратких глаголических граффити в монастыре св. Наума под Охридом и в Св. Софии в Стамбуле", Slovene, 2/2, 2013, 52-63.

---2014

Михеев С. М., "Древние надписи-граффити в монастыре св. Наума под Охридом: Предварительные наблюдения", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен собир Кирилометодиевската традици]а и македонско-руските духовни и културни врски. Охрид, 3-4 октомври 2013, Скоще, 2014, 205-208.

Мошин 1954

Мошин В., Македонско евангелие на поп ]ована (= Стари текстови, 1), Скощ'е, 1954. мучай et al. 2014

Мучай С., Джуери С., Ристани И., ПЕНТКОВСКИй А. М., "Средневековые церкви в долине Шушицы (Южная Албания) и славянская епископия свт. Климента Охридского", Slovene, 3/1, 2014, 5-42.

Пентковская 2004

Пентковская Т., "Переводы византийско-славянской контактной зоны XIII-XIV вв.: литургическая терминология", во: Преводите през XIV столетие на Балканите, София, 2004, 235-248. ---2006

Пентковская Т., "Ранние южнославянские переводы Иерусалимского типикона: особенности лексико-грамматической нормы", во: Многократните преводи в Южнославянското средновековие, София, 2006, 397-419.

Пентковский 2001

Пентковский А. М., Типикон патриарха Алексия Студита в Византии и на Руси, Москва, 2001. ---2014а

Пентковский А. М., "«Охрид на Руси»: Древнерусские богослужебные книги как источник для реконструкции литургической традиции охридско-преспанского региона в X-XI столетиях", во: Зборник на трудови од Мегународниот научен собир Кирилометодиевската традици]а и македонско-руските духовни и културни врски (по повод 1150 години од Моравската мисща и од словенската писменост), Скощ'е, 2014, 43-65. ---2014б

Пентковский А. М., "Славянское богослужение в архиепископии святителя Мефодия", у: Свети Ъирило и Методике и словенско писано наслеге (863-2013), Београд, 2014, 25-102.

Пичхадзе 2009

Пичхадзе А. А., "О языковых особенностях славянских служебных миней", in: Bibel, Liturgie und Frömmigkeit in der Slavia Byzantina. Festgabe für Hans Rothe zum 80. Geburtstag, München, Berlin, 2009, 297-308. ---2011

Пичхадзе А. А., Переводческая деятельность в домонгольскойруси. Лингвистический аспект, Москва, 2011. Поп-Атанасов 2015

Поп-Атанасов Г., Македонската глаголица, Скощ'е, 2015. Поп-Атанасова, Костовска 2005

Поп-Атанасова С., Костовска В., Лексиката во поетските творби на Климент Охридски, Скощ'е, 2005. РГЦЛП 2003

Аргировски М., ред., Речник на грчко-црковнословенскилексички паралели, Скощ'е, 2003.

Ремнёва 2011

Ремнёва М. Л., Старославянский язык, Москва, 2011. Рибарова 1991

Рибарова З., "Григоровичевиот париме]ник и глаголските традиции во македонската писменост", во: Предавала на XXIII семинар за македонски ]азик, литература и култура, Скоще, 1991, 167-165.

---2000

Рибарова З., "Основни особености на ]азикот на текстовите", во: Речник на црковнословенскиот ]азик одмакедонскаредакцща, 1: Вовед, Скощ'е, 2000, 25-31. ---2005

Рибарова З., Jaзuкот на македонските црковнословенски текстови, Скощ'е, 2005. ---2009

Рибарова З., Палеословенистички студии (= Посебни изданща, 63), Скощ'е, 2009. ---2014

Рибарова З., Григоровичев париме]ник, 2: Лексика. Index verborum, Скощ'е, 2014. Рибарова, Хауптова 1998

Рибарова З., Хауптова З., Григоровичев париме]ник, 1: Текст со критички апарат, Скоще, 1998.

Русек 1969

Русек Й., "Из лексиката на среднобългарските триоди", Известия на Института за Български език, 17, 1969, 149-180.

РЩМР 2006

Рибарова З., гл. ур., Макарщоска Л., Рибарова З., Угринова-Скаловска Р., ред., Речник на црковнословенскиот ]азик од македонскаредакцща, 1: Вовед, а-б, Скощ'е, 2006.

Станковска 2008

Станковска Л., "Кон прашааето за таинствената Климентова епархща", во: Македонскиот ]азик, минато, сегашност, иднина. Реферати од научниот собир по повод 50-годишнината од основатето на Институтот (= Посебни изданщ'а, 54), Скощ'е, 2008, 297-314. Тотоманова 1991

Тотоманова А. М., "Правописните особености на Орбелския триод и фонетичната система на говора, отразен в него", Кирило-Методиевски студии, 8, 1991, 253-263. Угринова-Скаловска 1970

Угринова-Скаловска Р., "Траги од глаголската писмена традицща во македонските кирилски текстови од 12 и 13 век", во: Годишен зборник на Филозофскиот факултет на Универзитетот во Ско^е, 22, Скощ'е, 1970, 571-580.

---1976

Угринова-Скаловска Р., "За некои особености на македонската варщанта на црковнословенскиот", Slovo, 25-26, 1976, 175-184.

---1980

Угринова-Скаловска Р., "Писмениот ]азик во средновековна Македонща", Литературензбор, 27/6, 1980, 11-16.

Угринова-Скаловска, Десподова 1992

Угринова-Скаловска Р., Десподова В., Добромирово евангелие, 2 (= Македонски средновековни ракописи, 3), Скощ'е, 1992.

Угринова-Скаловска, Рибарова 1988

Угринова-Скаловска Р., Рибарова З., Радомирово евангелие (= Стари текстови, 4), Скоще, 1988.

Христова 1994

Христова И., Речник на словата на Климент Охридски, София, 1994. Цонев 1906

Цонев Б., Добрейшово четвороевангелие, среднобългарски паметник от XII век (= Български старини, 1), София, 1906.

Црвенковска 1999

Црвенковска Е., Загрепски триод (= Стари текстови, 7), Скощ'е, 1999. ---2006

Црвенковска Е., Ja3UKom и стилот на триодот, Скощ'е, 2006. ---2015

Црвенковска Е., "Стандардизацщата на старословенскиот ]азик и разворт на македонската редакцща на црковнословенскиот ]азик", во: Предавала на XLVII мегународен семинар за македонски ]азик, литература и култура, Скощ'е 2015, 13-43.

Црвенковска, Макарщоска 2010

Црвенковска Е., Макарщоска Л., Орбелски триод (= Стари текстови, 10), Скощ'е, 2010. Цубалевска 2009

Цубалевска М., Ваташкиот мине] (со посебен акцент врз лексиката) (= Посебни изданща, 60), Скощ'е, 2009.

Цубалевска, Макарщоска 2013

Цубалевска М., Макарщоска Л., Лексиката на коментарот кон Погодиновиот псалтир (= Посебни изданщ'а, 76), Скощ'е, 2013.

Щепкин 1906

Щепкин В. Н., Болонская псалтырь, С.-Петербург, 1906.

Jagic 1898

Jagic V., Evangelium Dobromiri. Ein altmacedonisches Denkmal der kirchenslavichen Sprache des XII Jahrhunderts, Wien, 1898. ---1907

Jagic V., Psalterium Bononiense, Vindobonae, Berolini, Petropoli, 1907. Mares 1956

Mares F. V., "НедЬлЬ цвЬтьнат," Slavia, 2/25, 1956, 258-259. Tarnanidis 1988

Tarnanidis I., The Slavonic Manuscripts Discovered in 1975 at St. Catherine's Monastery on Mount Sinai, Thessaloniki, 1988.

Zaimov 1984

Zaimov J., "The Kicevo Triodium (Cod. Sofia, BAN 38) also Known as the Bitola Triodium. An Old Bulgarian Manuscript from the XI-XII Century. Text and Transcription," Полата кънигописьнаш, 10-11, 1984.

Emilija Crvenkovska

University "SS Cyril and Methodius," Skopje, Macedonia

The Primary Slavic Complex of Liturgical Books of the Byzantine Rite ("Clement's Corpus") and the Formation of the Macedonian Redaction of Church Slavonic

Abstract

The article elaborates on the basic linguistic features of the Macedonian redaction manuscripts. A survey of the characteristics is presented on different levels: orthographical, phonological, morphological, lexical, and the level of word formation. Linguistic features of these texts can contribute to their more precise

localization, indicating that the manuscripts analyzed here are related to the wide zone of southern and western Macedonian dialects, a wider area in which the activities of the Ohrid Literary School took place. The lexicon of the manuscripts, especially the Greek loanwords present, leads to the conclusion that the place of their formation is a Slavic-Greek contact zone. Part of this paper is dedicated to the comparison of rare lexicon and productive word formation models present in a group of Church Slavonic manuscripts of Russian redaction. The comparative analysis of the lexicon and word formation models can help in establishing the corpus of books of the Byzantine rite that were created in the period of activity of Cyrillo-Methodian disciples, under the leadership of Clement of Ohrid. It is obvious that part of that corpus was the main liturgical book, the Gospel, and some previous works have verified that the Menaion was also translated in this literary center. Based on the analysis made in this work, it can be noted that the same rare lexicon and word formation models, in many cases verified in the hymnographic works of Clement of Ohrid, characterize the Apostle, Psalter with commentary, Triodion, Euchologium, and Prophetologion, leading to the conclusion that all these books were part of Clement's corpus.

Keywords

Macedonian redaction of Church Slavonic, Clement of Ohrid, Ohrid Literary School, linguistic features, hymnography

References

Altbauer M., Dobromirovo evangelie, kirilski spo-menik od XII vek, Skopje, 1973.

Andrijevska N., "Glagolskiot prefiks sü-/sün- vo makedonskite crkovnoslovenski tekstovi," Kirilome-todievistika, 6, 2010, 47-62.

Andrijevska N., "Za udelot na makedonskite sred-novekovni tekstovi vo crkovnoslovenskiot leksicki fond," in: XL naucna konferencija na Mezunarodniot seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, Skopje, 2014, 189-202.

Argirovski M., ed., Recnik na grcko-crkovnoslo-venski leksickiparaleli, Skopje, 2003.

Baranov V. A., Markov V. M., Novgorodskaia slu-zhebnaia mineia na mai (Putiatina Mineia) XI v. Tekst, Issledovaniia. Ukazateli, Izhevsk, 2003.

Bláhová E., Hauptová Z., Strumicki (Makedonski) apostol, Skopje, 1990.

Crvenkovska E., Zagrepski triod, Skopje, 1999.

Crvenkovska E., Jazikoti stilotna triodot, Skopje, 2006.

Crvenkovska E., "Standardizacijata na staroslo-venskiot jazik i razvojot na makedonskata redakcija na crkovnoslovenskiot jazik," in: Predavanja na XLVII mezunaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, Skopje 2015, 13-43.

Crvenkovska E., Makarijoska L., Orbelski triod, Skopje, 2010.

Cubalevska M., Vataskiot minej (so poseben ak-cent vrz leksikata), Skopje, 2009.

Cubalevska M., Makarijoska L., Leksikata na ko-mentarot kon Pogodinoviot psaltir, Skopje, 2013.

Despodova V, "Specificnite metodoloski prob-lemi pri izrabotkata na Recnikot na makedonskite crkovnoslovenski rakopisi," Slovo, 31, 1981, 23-31.

Despodova V, "Jazicnite osobenosti na spomeni-cite za recnikot na makedonskite crkovnoslovenski rakopisi," Slovo, 31, 1981, 83-101.

Despodova V., Studii za makedonskata srednove-kovna leksika, Prilep, Skopje, 1997.

Despodova V., Bicevska K., Pandev D., Mitrev-ski Lj., Karpinsko evangelie, Skopje, Prilep, 1995.

Doseva Ts., "The Vocabulary of Early Slavonic Hymnography (Names of Clothes)," in: M. Yov-cheva, ed., Pênie malo Georgiju: Studies in Honor of the 65th Anniversary of Prof. Georgi Popov, Sofia, 2010, 250-268.

Hristova I., Rechnik na slovata na Kliment Okh-ridski, Sofia, 1994.

Ilievski P. Hr., Balkanoloski lingvisticki studii so poseben osvrt kon istoriskiot razvoj na makedonskiot jazik, Skopje, 1988.

Koneski B., Vranesnicki apostol, Skopje, 1956.

Koneski B., "Ohridska knizevna skola," Slovo, 6-8, 1957, 177-194.

Koneski B., Istorija na makedonskiot jazik, Skopje, 1965.

Krivko R. N., "Early Old Bulgarian Layer in the Office Menaion of Rostov Provenance of the

13th c. (RNL, F.p.I 37)," Slovene, 1/1, 2012, 145221.

Krivko R. N., "Slavianskie sluzhebnye minei kak istochnik po vizantiiskoi gimnografii," Khristianskii Vostok, 6 (12), 2013, 378-390.

Krivko R. N., "Lingvisticheskie zametki k 'Uchi-tel'nomu evangeliiu' i 'Skazaniiu tserkovnomu'," in: Zbornik na trudovi od Meiunarodniot naucen sobir Kirilometodievskata tradicija i makedonsko-ruskite duhovni i kulturni vrski, Skopje, 2014, 129-140.

Krysko V. B., Il'ina kniga. Rukopis' RGADA, Tip. 131, Moscow, 2005.

Makarijoska L., Studii od istoriskata leksikologija, Skopje, 2007.

Makarijoska L., "Jazicnite osobenosti na make-donskite crkovnoslovenski tekstovi," in: Predavanja na XL meiunaroden seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, Skopje, 2008, 65-96.

Makarijoska L., Crvenkovska E., Safarikov triod. Lingvisticka analiza, Skopje, 2012.

Makarijoska L., Crvenkovska E., "Verb Forms in the Macedonian Church Slavonic Texts between the 12th and 14th Centuries," Context, 10, 2012, 39-60.

Makartsev M. M., Evidentsial'nost' v prostranstve balkanskogo teksta, Moscow, 2014.

Maksimovich K. A., "May Liturgical Minea as a Monument of the Old Bulgarian Bookish Language (on the New Publication of XI Century Putyata's Minea)," Slavianovedenie, 6, 2003, 62-70.

Mares F. V., "Nedele cvet'naja," Slavia, 2/25, 1956, 258-259.

Mares F. V., Komparativna fonologija i morfologija na makedonskiot jazik, Skopje, 2008.

Mikheev S. M., "Two Short Glagolitic Graffiti in St. Naum's Monastery near Ohrid and in Hagia Sophia in Istanbul," Slovene, 2/2, 2013, 52-63.

Mikheev S. M., "Drevnie nadpisi-graffti v mona-styre sv. Nauma pod Okhridom: Predvaritel'nye nabliu-deniia," in: Zbornik na trudovi od Meiunarodniot naucen sobir Kirilometodievskata tradicija i makedonsko-ruskite duhovni i kulturni vrski, Skopje, 2014, 205-208.

Miovski M., Hludov parimejnik — lingvisticka analiza, Skopje, 1996.

Mirchev K., Istoricheska gramatika na bulgarskiia ezik, 2nd ed., Sofia, 1963.

Mitrevski Lj., Decanskipsaltir, Prilep, 2000.

Mosin V., Makedonsko evangelie na pop Jovana, Skopje, 1954.

Mugaj S., Xhyheri S., Ristani I., Pentkov-skiy A. M., "Medieval Churches in Shushica Valley (South Albania) and the Slavonic Bishopric of St. Clement of Ohrid," Slovene, 3/1, 2014, 5-42.

Pentkovskaya T., "Perevody vizantiisko-slavian-skoi kontaktnoi zony XIII-XIV vv.: liturgicheskaia terminologiia," in: Prevodite prez XIV stoletie na Balkanite, Sofia, 2004, 235-248.

Pentkovskaya T., "Rannie iuzhnoslavianskie pe-revody Ierusalimskogo tipikona: osobennosti leksi-

ko-grammaticheskoi normy," in: Mnogokratnite pre-vodi v luzhnoslavianskoto srednovekovie, Sofia, 2006, 397-419.

Pentkovskiy A. M., Tipikon patriarkha Aleksiia Studita v Vizantii i na Rusi, Moscow, 2001.

Pentkovskiy A. M., "'Okhrid na Rusi': drevne-russkie bogosluzhebnye knigi kak istochnik dlia rekonstruktsii liturgicheskoi traditsii okhrisko-pre-spanskogo regiona v X-XI stoletiiakh," in: Zbornik na trudovi od Megunarodniot naucen sobir "Kirilometodievskata tradicija i makedonsko-ruskite duhovni i kulturni vrski", Skopje, 2014, 43-65.

Pentkovskiy A. M., "Slavonic Liturgy in the Archdiocese of Archbishop Methodius," in: Sveti Cirilo i Metodije i slovensko pisano naslede (863-2013) (= Institut za srpski jezik SANU. Staroslovensko i srpsko naslede, 1), Beograd, 2014, 25-102.

Pichkhadze A. A., "O iazykovykh osobennostiakh slavianskikh sluzhebnykh minei," in: Bibel, Liturgie und Frömmigkeit in der Slavia Byzantina. Festgabe für Hans Rothe zum 80. Geburtstag, München, Berlin, 2009, 297-308.

Pichkhadze A. A., Perevodcheskaia deiatel'nost' v domongol'skoi rusi. Lingvisticheskii aspekt, Moscow, 2011.

Pop-Atanasov G., Makedonskata glagolica, Skopje, 2015.

Pop-Atanasova S., Kostovska V., Leksikata vo po-etskite tvorbi na Kliment Okhridski, Skopje, 2005.

Remnyova M. L., Staroslavianskii iazyk, Moscow, 2011.

Ribarova Z., "Grigoroviceviot parimejnik i gla-golskite tradicii vo makedonskata pismenost," in: Predavanja na XXlll seminar za makedonski jazik, literatura i kultura, Skopje, 1991, 167-165.

Ribarova Z., "Osnovni osobenosti na jazikot na tekstovite," in: Recnik na crkovnoslovenskiot jazik od makedonska redakcija, 1, Skopje, 2000, 25-31.

Ribarova Z., Jazikot na makedonskite crkovnoslo-venski tekstovi, Skopje, 2005.

Ribarova Z., Paleoslovenistickistudii, Skopje, 2009.

Ribarova Z., Grigorovicev parimejnik, 2, Skopje, 2014.

Ribarova Z., Hauptova Z., Grigorovicev parimej-nik, 1, Skopje, 1998.

Rusek Y., "Iz leksikata na srednobülgarskite triode," Izvestiia na Instituta za Bülgarski ezik, 17, 1969, 149-180.

Stankovska Lj., "Kon prasanjeto za tainstvenata Klimentova eparhija," in: Makedonskiot jazik, mina-to, segasnost, idnina, Skopje, 2008, 297-314.

Tarnanidis I., The Slavonic Manuscripts Discovered in 1975 at St. Catherine's Monastery on Mount Sinai, Thessaloniki, 1988.

Totomanova A. M., "Pravopisnite osobenosti na Orbelskiya triod i foneticnata sistema na govora, otra-zen v nego," Kirilo-Metodievski studii, 8, 1991, 253-263.

Ugrinova-Skalovska R., "Tragi od glagolskata pis-mena tradicija vo makedonskite kirilski tekstovi od 12

i 13 vek," in: Godisen zbornik na Filozofkiotfakultet na Univerzitetot vo Skopje, 22, Skopje, 1970, 571-580.

Ugrinova-Skalovska R., "Za nekoi osobenosti na makedonskata varijanta na crkovnoslovenskiot," Slovo, 25-26, 1976, 175-184.

Ugrinova-Skalovska R., "Pismeniot jazik vo sred-novekovna Makedonija," Literaturen zbor, 27/6, 1980, 11-16.

Ugrinova-Skalovska R., Despodova V., Dobromi-rovo evangelie, 2, Skopje, 1992.

Ugrinova-Skalovska R., Ribarova Z., Radomirovo evangelie, Skopje, 1988.

Velcheva B., Dobromirovo evangelie. Bülgarskipa-metnik ot nachaloto na XII vek, Sofiia, 1975.

Vidoeski B., Dijalektite na makedonskiot jazik, 1, Skopje, 1998.

Vidoeski B., Dijalektite na makedonskiot jazik, 3, Skopje, 1999.

Yovcheva M., Starobülgarskiiat sluzheben minei, Sofia, 2014.

Zaimov J., "The Kicevo Triodium (Cod. Sofia, BAN 38) also Known as the Bitola Triodium. An Old Bulgarian Manuscript from the XI-XII Century. Text and Transcription," Polata k"nigopis'naja, 10-11, 1984.

Проф. д-р Емили^а Црвенковска, редовен професор

Универзитет "Св. Кирил и Методи]", Скопле

Филолошки факултет "Блаже Конески"

Катедра за македонски ]азик и ]ужнословенски ]азици

Гоце Делчев 9 а

1000 Скоп]е

Македониjа/Macedonia emilija@ukim.edu.mk

Received April 17, 2016