CC BY
1
Begmatov A.M., b.f.n., dotsent Termiz davlat universiteti Botanika kafedrasi mudiri
O'ralov B.S.
O'zbekiston Milliy universiteti tayanch doktoranti
Bo'riqulova D.
Termiz davlat universiteti magistranti
SURXONDARYO VILOYATI SHAROITIDA SALVIA OFFICINALIS L.NI KO'PAYTIRISH USULLARI VA IQTISODIY SAMARADORLIGI
Annotatsiya: Ushbu maqolada Surxondaryo viloyati tuproq - iqlim sharoitida dorivor mavrak ya'ni Salvia officinalis L o'simligini ko'paytirish, plantatsiyalarini tashkil etishda ko'paytirishning urug' orqali generativ va novda hamda ildiz qalamchalari orqali vegetativ usulda ko'paytirishning natijalari, bir gektar maydonda plantatsiya tashkil etishning o 'rtacha xarajatlar smetasi bayon etilgan.
Kalitso'zlar: salvia, urug', novda, plantatsiya, o'sish, xarajat, ildiz.
Begmatov A.M.
Termiz State University, dotsent Termiz, Uzbekistan O'ralov B.S. PhD student National University of Uzbekistan
Bo'riqulova D.
Master's student Termez State University
METHODS OF PROPAGATING SALVIA OFFICINALIS L. AND ITS ECONOMIC EFFICIENCY IN THE CONDITIONS OF SURKHANDARYA
REGION
Abstract: This article discusses the methods of propagating the medicinal herb Salvia officinalis L. in the soil and climate conditions of the Surkhandarya region. It presents the results of generative propagation through seeds and vegetative propagation through cuttings and root segments, as well as an average cost estimate for establishing plantations per hectare.
Keywords: salvia, seeds, cuttings, plantation, growth, cost, root
Kirish. Surxondaryo viloyati iqlim va tuproq sharoitlari bilan Salvia officinalis ni o'stirish uchun qulay hududlardan biri hisoblanadi. Viloyatning iliq va quruq iqlimi, tuproqning qumli va loyqa tarkibi bu o'simlik uchun mos keladi. Ushbu maqolaning asosiy maqsadi - Salvia officinalis ni samarali ko'paytirish usullarini aniqlash va ularning iqtisodiy samaradorligini baholashdan iboratdir. Mazkur
tadqiqotda Salvia officinalis ni ko'paytirishning turli usullari (urug' bilan, novdalari orqali vegetativ usullar) o'rganilib, har bir usulning samaradorligi va mahalliy iqtisodiyotga ta'siri tahlil qilinadi.
Materiallar va usullar. Tadqiqot Surxondaryo viloyati Termiz davlat universiteti tajriba maydoni hududida olib borildi. Ushbu hududlarning tuproq xususiyatlari va iqlim sharoitlari Salvia officinalis uchun mos keladigan yuqori harorat va qumli-loyqa tuproq bilan tavsiflanadi. Harorat darajasi yoz faslida +35 °C va undan yuqoriroq bo'lib, qish oylarida esa nisbatan yumshoq iqlim kuzatiladi. Ushbu o'simlikni muvaffaqiyatli o'stirish uchun talab qilinadigan quyosh nuri, tuproq tarkibi va namlik darajasi tadqiqot davomida nazorat qilib borildi [2].
Natijalar. Tadqiqot davomida Salvia officinalisni ko'paytirishning uch xil usuli (urug', so'qmoqlar va vegetativ usul) sinovdan o'tkazildi. Quyidagi 1- jadvalda har bir usul bo'yicha o'sish ko'rsatkichlari keltirilgan.
1-Jadval
Surxondaryo viloyati sharoitida Salvia officinalis L ning urug', novda va
ildiz qalamchalaridan ko'paytirishda; o'sish ko'rsatkichlari
Ko'paytirish usuli Unib chiqish darajasi (%) Ildiz otish darajasi (%) Yashash ko'rsatkichi (%) O'sish tezligi (sm/oy)
Urug' bilan ko'paytirish 75 — 70 3.5
Novdalar orqali — 85 80 4.2
Ildiz qalamchalari orqali — 90 85 5.0
1- jadvaldan ko'rinib turibdiki, Ildiz qalamchalariorqali ko'paytirish eng yuqori o'sish va yashash darajasi bilan ajralib turadi. Urug' bilan ko'paytirishda unib chiqish darajasi nisbatan pastroq bo'lib, bu usulni o'stirish uchun ko'proq vaqt talab etilishi kuzatildi.
Tadqiqot davomida o'sish tezligi va yashash darajasi bo'yicha kuzatilgan natijalar har bir usulning o'sish sharoitlariga mosligini aniqlashga yordam berdi. Quyidagi 2-jadvalda o'sish bosqichlari davomida olingan ma'lumotlar aks etgan:
2-Jadval
Salvia officinalis L. ning har bir ko'paytirish usullari bo'yicha o'sish
ko'rsatkichlari
Ko'paytirish 1-oy o'sish 3-oy o'sish 6-oy o'sish Yillik o'sish usuli darajasi (sm) darajasi (sm) darajasi (sm) darajasi (sm)
3.5 9.8 15.2 28.5
Urug' bilan ko'paytirish
Novdalar orqali 4.2 11.0 18.3 33.0
Ildiz
qalamchalari 5.0 13.5 20.8 36.5
orqali
Yuqoridagi jadvaldan ko'rinib turibdiki, vegetativ usulda ildiz qalamchalaridan ko'paytirilgan o'simliklarning o'sish tezligi yuqoriroq bo'lib, o'simlik yil davomida yaxshi rivojlangan va sharoitga moslashgan. Bu usul orqali ko'paytirishda o'simlikning moslashuvchanligi va ildizlanish qobiliyati ham yaxshiroq ekanligi kuzatildi.
Surxondaryo viloyatining iqlim sharoitida 1 gektar maydonda plantatsiya tashkil etishda urug' bilan ko'paytirish va vegetative usulda ko'paytirish xarajatlari tahlil qilindi. (3-jadval)
3-jadval
Bir gektar maydonga Salvia officinalis L. plantatsiyasini tashkil etish
xarajatlari
Xarajat turlari Urug' bilan ko'paytirish (so'm) Vegetativ usul bilan ko'paytirish (so'm)
Urug' yoki ko'chat narxi 3,000,000 7,000,000
Ekish ishlari 2,500,000 3,000,000
Parvarish xarajatlari 1,500,000 1,800,000
Sug'orish xarajatlari 1,000,000 1,000,000
Yig'im-terim xarajatlari 2,000,000 2,500,000
Umumiy xarajatlar 10,000,000 15,300,000
Ushbu jadvaldan ko'rinib turibdiki, Salvia officinalis ni vegetativ usulda ko'paytirish xarajatlari urug' bilan ko'paytirishga qaraganda yuqoriroq.
Urug' bilan ko'paytirish dastlabki xarajatlarni kamaytirish uchun qulay bo'lsada, vegetativ usul yuqori hosildorlikka ega bo'lib, yuqori iqtisodiy samaradorlikni ta'minlaydi. Dastlabki sarmoyani oshirish imkoniyati mavjud bo'lsa, vegetativ usulni tanlash tavsiya etiladi, chunki bu usul hosildorlik darajasi yuqoriligi tufayli umumiy foyda ko'rsatkichlarini oshiradi.
Muhokama. Tadqiqot natijalari Salvia officinalis ni Surxondaryo viloyati sharoitida ko'paytirishning samarali usullarini aniqlash imkonini berdi. Urug' bilan ko'paytirish usuli boshqa usullarga qaraganda nisbatan kam xarajat talab etsa-da, uning unib chiqish darajasi va o'sish tezligi pastroq bo'ldi. Bu usul o'simlikning urug' orqali tabiiy ko'payishiga mos bo'lsa-da, iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan ancha kam foyda keltirishi aniqlandi.
Xulosalar. Salvia officinalis L. ni Surxondaryo viloyati sharoitida ko'paytirish bo'yicha tadqiqotdan quyidagi xulosalarga kelindi:
1. Urug' bilan ko'paytirish usuli eng kam xarajatli bo'lsa-da, unib chiqish darajasi va iqtisodiy samaradorligi pastligi sababli bu usul ko'proq tabiiy ko'payish jarayonlariga mos tushadi.
2. Vegetativ ko'paytirish usuli eng yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega bo'lib, Surxondaryo viloyati sharoitida Salvia officinalis L. ni keng ko'lamda o'stirish uchun eng mos usul ekanligi aniqlandi.
Adabiyotlar
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 20-maydagi "Dorivor o'simliklarni yetishtirish, qayta ishlash va keng foydalanishni rivojlantirish chora -tadbirlari to'g'risida"gi PQ-251-sonli qarori
2. A.M.Begmatov , B.S. O'ralov. "Lavandula angustifolia Mill va Salvia officinalis L urug'larining laboratoriya sharoitida unuvchanligini aniqlash" Xorazm Ma'mun akademiyasi, 2022 y. - 222 b
3. A.A. Saminov "Marmarak (mavrak) - o'simligini yetishtirish texnologiyasi" International scientific-practical conference actual issues of agricultural development: problems and solutions. June 6-7, 2023. 323-326 b
4. B.Y.To'xtaev, E.T.Ahmedov "Dorivor o'simliklarni o'stirish va yetishtirish" 41-kitob, 2021. 112 b
5. M.R. Nasriddinova Qarshi vohasida Lamiaceae lindl. oilasiga mansub ayrim dorivor o'simliklarning introduksiyasi. Avtoreferat. Qarshi - 2023
